Jūmekennıŋ jūldyzy

28 qaraşa künı asa körnektı aqyn, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, Qazaqstan änūrany avtorlarynyŋ bırı Jūmeken Näjımedenovtıŋ tuǧanyna 85 jyl toldy. Astananyŋ jaŋa äkımşılık ortalyǧynda aqynnyŋ atyna köşe berılgen. Şämşı Qaldaiaqov köşesınen bastalyp, ūzynnan-ūzaq «Nūrly jol» vokzalyna deiın keŋ kösılıp jatqan būl köşe A-62 köşesınde aiaqtalady. Ūzyndyǧy – 5524,9 metr. Būrynǧy atauy – №23-11 jelekjoly.«MENIŊ QAZAQSTANYM» ÄNI QALAI JAZYLDY?

Şämşı men Jūmeken ötken ǧasyrdyŋ eluınşı jyldarynyŋ soŋyna qarai «Menıŋ Qazaqstanym» änın jazyp, jaŋa ǧasyrda būl şyǧarma eldıŋ änūranyna ainalǧany bärıne belgılı. Osy tūrǧydan elordada qatar jatqan qos köşenıŋ aqyn men kompozitor attaryna berıluı öte jarasymdy şeşım boldy.
Aitpaqşy, būl köşeler «Myŋjyldyq» alleiasynyŋ boiynda ornalasqan. Qalanyŋ bas josparyna säikes qazır osy köşelerdı jaǧalai qūrylys jūmystary qarqyndy jürgızılıp jatyr. Bügınderı Näjımedenov köşesınde jaŋa tūrǧyn üi keşenderı boi köterdı. Bolaşaqta būdan saiyn köbeiedı. Baspana baǧasy qoljetımdı bolady. Sonymen qatar alleiada halyq seruendeitın, demalysyn ötkızetın qoǧamdyq keŋıstıkter, saiabaqtar men şaǧyn baqtar, tūrǧyndardyŋ qajettılıgıne qarai äleumettık nysandar salynady.
Al Şämşı men Jūmekendı bailanystyratyn şyn mänınde ölmes tuyndy tarihyn kompozitor közı tırısınde özı turaly derektı film tüsırgen kinorejisser Tılegen Ahmetovke aityp bergen. Şämşınıŋ estelıgı Jūmekennıŋ bolmysyn da aşatyndyqtan, sony keltıre ketken artyq bolmas.
«1959 jyldyŋ aiaǧynda «Menıŋ Qazaqstanym» degen ändı jazuǧa tura keldı. Kezınde bızdıŋ soltüstıktegı bes oblysymyzdy «Selinnyi krai» qylyp bölıp jatqan bolatyn… Būl şu şyǧyp, aiqai şyǧyp jatqan sol kezde jazylǧan ūran änımız edı. Onyŋ sözın jazǧan – Jūmeken Näjımedenov degen jas talantty qazaqtyŋ aqyny. Jūmeken ekeumız bırge oqityn edık. Ol dombyraşy jıgıt edı, konservatoriiada oqyǧan. «Senıŋ keudeŋde qazaq degen qanyŋ bar ǧoi. Sen änge söz jaz, men änın jazaiyn» dedım. Sony Jamal apa (Omarova – A.Q.) qaǧyp aldy da, radioǧa baryp oryndady. Radiodaǧy jıgıtterge «künıne bır-ekı ret berıp qo­iyŋdar» dep aityp qoidyq… Söitıp jürıp, özımızşe bır patriottyq ıs qozǧaǧandai bolyp, jerımızdı bız qaitaryp alǧandai quandyq ışımızden» degen edı Şämşı.
Şynymen, aqyn men kompozitor eldıŋ ruhyn köteretın tuyndy jazyp, maqsattaryna jettı. 1986 jyldyŋ jeltoqsanynda qazaq jastary osy änmen alaŋǧa şyqty. 2006 jyldyŋ 6 qaŋtarynda Elbasy mätındı öŋdep, özınıŋ Jarlyǧymen «Menıŋ Qazaqstanym» änın Qazaqstan änūrany retınde bekıttı.

AQYN MEN QARAŞA AIY

Jūmekennıŋ ömırbaianyna üŋılsek, qaraşa aiy aqyn ömırın aiqyndaidy. Osy aida ol Atyrau oblysyndaǧy Qoşalaq qūmynyŋ Aşaq degen jerınde düniege kelıp, 48 jasyna 6 kün qalǧanda, 22 qaraşa künı Almatyda fäniden baqiǧa köşe bardy.
Balalyq şaǧy Ekınşı düniejüzılık soǧysqa tap keldı. Äkesı Sabyr maidanǧa ketıp, sodan oralmady. Sondyqtan bolaşaq aqyn atasy Näjımedennıŋ bauyrynda ösıp, tärbielendı. Orta mekteptı bıtırgennen keiın bır jyl orta mektepte qazaq tılı men ädebietınen sabaq berdı. Sodan keiın Qaraǧandydaǧy №33/34 şahtada kombainerdıŋ kömekşısı bolyp jūmys ıstedı.

QARAǦANDY KÜNDERI

Batys perzentınıŋ Saryarqaǧa kelu sebebın jūmekentanuşy Marat Azbanbaev bylai tarqatady: «1955 jyldyŋ qyrküiegınde Qaraǧandy qalasynyŋ şahterlerı bükıl Qazaqstan jastaryna ündeu tastap, kömır öndıruge şaqyrǧan. Oǧan Jūmeken de alǧaşqylardyŋ bırı bolyp 16 qyrküiekte «Şahtaǧa men de baramyn» degen öleŋımen ün qosty da, Qaraǧandyǧa attandy».
Osy jerde şahterlerdıŋ än-bi ansamblı qūramyna qabyldanyp, 1956 jyly Mäskeude ötken bükılodaqtyq körkemönerpazdar baiqauyna qatysady. Qorytyndy konsertte KOKP HH sezı delegattarynyŋ aldynda küi tartyp, «Qaratorǧai» änın şyrqaidy. Sodan keiın onyŋ önerıne şahtanyŋ käsıpodaq jetekşısı Äukebai Kenjin qoldau körsetıp, Almatydaǧy konservatoriiaǧa baryp oquǧa mümkındık jasaidy. Jūmeken men Şämşı däl osy uaqytta tanysady. Aqyn küişı Qūbyş Mūhitovtyŋ synybyna qabyldanyp, odan tört jyl därıs alady.«KÜI KITABYNYŊ» QŪDIRETI

Jūmekennıŋ közın körgender onyŋ asqan küişı bolǧanyn aitady. «1956 jyldyŋ şuaqty künınıŋ bırınde Jūmekendı Gūbaidolla Erjanov degen azamat maǧan alyp keldı. Ol öleŋ aitumen qatar dombyrany da bır kısıdei tartady eken. Maǧan onyŋ tartqan Mämennıŋ «Aq şolpan», «Qaiǧyly qara» küilerı öte ūnady. Mūndai öner talantyn almaǧanda kımdı alamyz?!» dep eske alǧan edı keiınnen Q.Mūhitov «Segız qyrly edı» atty estelıgınde. Ūstazynyŋ būl sözı men aqynnyŋ 1967 jyly şyqqan «Küi kıtaby» atty jinaǧy küişılıgıne köz jetkızedı. Onda ol küi atasy Qūrmanǧazynyŋ, Dina Nūrpeiısovanyŋ, Tättımbettıŋ, Däuletkereidıŋ, tıptı «Aqsaq qūlan», «Nar idırgen» sekıldı halyq küilerın poeziia tılınde şeber söiletken.
Bıraq Jūmeken jūrtqa küişı emes, aqyn retınde tanyldy. Öleŋdı öndırte jazdy. Sonyŋ ışınde balla­da, poema sekıldı ädebiet­tıŋ soqtaly janrlarynda önımdı eŋbek ettı. Sol jemıssız emes edı. Ūly Otan soǧysynyŋ qasıretı turaly «Joq, ūmytuǧa bolmaidy!» degen dastandar jinaǧy üşın Qazaqstan Lenin komsomoly syilyǧynyŋ laureaty atandy.

JYRLARYNA BOILAǦAN JOQPYZ

«Bügıngıdei, estrada men kosmostyŋ, himiia men futboldyŋ zamanynda poeziia atqarar ıstıŋ, poeziia köterer jüktıŋ zoraiyp, auyrlap körgen kezı joq şyǧar. Poeziia­nyŋ jaŋaşyl janr ekenı jalpyǧa aian. Ol jaŋanyŋ jaŋasyn, jaqsynyŋ jaqsysyn keşegı künnıŋ täjıribesıne süiene otyryp, erteŋgı künge estırtıp, soǧan ölşep aituǧa tiıs. Sonda ǧana ol osy künı köp aitylyp jürgen däuır tynysy, uaqyt ruhy degen talaptar deŋgeiınen şyǧa alady» dep jazdy aqyn «Poeziia turaly» maqalasynda. Osydan onyŋ öleŋ sözge qoiar talaby aiqyn körınedı.
Osy uaqytqa deiın aqyn turaly az aitylyp, az jazylǧan joq. Bıraq künı bügınge şeiın Jūmekennıŋ jyrlaryna boilaǧan joqpyz. Bızdıŋşe, aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧy tereŋdıgımen, aŋǧarympazdyǧymen, kışkentai körınısten köp närsenı köre aluymen, tosyn tırkesterımen, öleŋderınıŋ erekşe formasymen erekşelenedı.
Abaisyz ketken talaidy,
Talaisyz ötken sözıŋdı
Aiaimyn;
Zamanǧa qarap – Abaidy,
Abaiǧa qarap – özımdı
Aiaimyn, – deidı aqyn. Osy qysqa ǧana öleŋınde tüsıngen adamǧa köp maǧyna jasyrynyp jatyr.

ÜŞ ROMAN NEMESE PROZA PARQY

Jūmeken poeziiamen ǧana şektelgen joq. Prozaǧa da qalam tartyp, ädebi syn, audarma janrlarynda da eŋbektendı. Soŋynda «Aq şaǧyl», «Kışkentai», «Daŋq pen daqpyrt» atty üş roman, «Betpe-bet», «Dombyra jäne köseu», «Aspan şaqyrady» povesterı men ondaǧan äŋgıme qaldyrdy.
«…Eger Jūmeken eş uaqytta öleŋ jazbai, osy üş romandy ūsynǧan avtor ǧana bolsa, söz joq, qazaq prozasynyŋ törınde tūrar edı. Jazuşylar arasyndaǧy asqar bel sanalar edı…» dep jazdy taiauda belgılı publisist Qainar Oljai. Ärıptes aǧamyzdyŋ būl sözıne qosylamyz. Osy jaǧdai Jūmekennıŋ şyǧarmaşylyǧyn älı de zerttei tüsu kerek degen oiǧa jeteleidı.

KÜNDELIKTER NE DEIDI?

Aqynnyŋ artynda kündelıkterı de qaldy. Jūmeken 1983 jyldyŋ jazynda auruhanaǧa tüstı. Onyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan «Zhumeken.kz» saitynda osy kezeŋdegı jazbalary engızılgen. «Menı jūrt qiyn aqyn sanaidy… Men äu basta-aq siujetpen, oqiǧamen söileu­ge (nemese mysaldap deuge keler me eken) beiımdeu edım. Jeldıŋ esıp, japyraqtyŋ syldyrap tūrǧanynyŋ özıne – adami psihologiia, mınez beruge tyrysqanym öz aldyna – oqiǧalyq sipat berdım» dep jazady sonyŋ bır jerınde özınıŋ şyǧarmaşylyq laboratoriiasynan habar berıp. «Jūrt ǧūmyr boiy maǧan tiısıp keledı. Al men älı jauap bergem joq. Eŋbek! Jauaptyŋ da, sūraqtyŋ da kökesı – sol eŋbek» deidı taǧy. Ömır saualdaryna aqyn jankeştı eŋbegı men jyrlary arqyly jauap berdı…

P.S.  Astanadaǧy Jūmeken Näjımedenov köşesıne jaqyn jerde Ūlttyq muzei ornalasqan. Onda aqynnyŋ pidjagy, galstugy, ­diplomaty men portsigary saqtalyp tūr. Būl jädıgerlerdı 80 jyldyǧy tūsynda qyzy Äiken «Muzeige syi tartu» şarasynyŋ aiasynda tapsyrǧan. «Jūmekennıŋ jūldyzy onyŋ jyrlaryn tereŋ ūqqandar köbeie tüsken saiyn biıktei beredı» dep jazdy körnektı qalamger Äbış Kekılbaiūly. Bız soǧan tılektespız.