JURNALİSKE MÄRTEBE BERETIN KEZ KELDI
Bügıngı taŋda söz bostandyǧy men şyǧarmaşylyq erkındıgıne jol aşylǧan. Sol sebepten, elımızdegı būqaralyq aqparat qūraldary tez damuda. Alaida ömırdegı ärtürlı qūbylystarǧa aşyq baǧa berıp, aqty – aq, qarany – qara dep jazatyn qauymnyŋ tüitkıldı mäselelerı az emes. Mäselen, qoǧamdaǧy aşy şyndyqty betke aitatyn, aşyq jazatyn ärıptesterımızdı qudalau, zaŋdy qyzmetıne böget jasau, aqparatqa qoljetımdılıgın şekteu äreketterı älı tyiylmai otyr.
Būl – jurnalistıŋ qauıptı mamandyq ekenın däleldeidı. Mūndaida memleket el aldyndaǧy käsıbi mındetın adal atqaratyn jurnalisterdıŋ eŋbegın ünemı nazarda ūstap, ömırı men densaulyǧyna qauıp töngen jaǧdaida zaŋdy jolmen qorǧauy tiıs. Ol üşın jurnalisterge märtebe beru kerek.
Şyny kerek, «Jurnalistıŋ märtebesı turaly zaŋ qabyldauymyz kerek! Örkeniettıŋ örkeşındegı elderdıŋ bärınde sondai zaŋ bar» dep mäsele köterıp, oi-pıkırlerımızdı joǧarydaǧy qūzyrly mekemelerge (QR Prezidentı Äkımşılıgı, QR Parlamentı) jıbergenımızge 15 jyldan asty. Bıraq, Şerhan Mūrtaza aitqandai, «arqalaǧany – altyn, jegenı – jantaq» qauymnyŋ ökılderıne airyqşa märtebe beru mäselesı ünemı bilıktıŋ tarapynan qoldau tappai kelgenı ras. Bıraq är närsenıŋ öz uaqyty bar. El basşylyǧy qoǧamdy jaŋa deŋgeige köterudegı «törtınşı bilık» ielerınıŋ qūqyqtyq, äleumettık jäne ekonomikalyq mäselelerın şeşu üşın ūlttyq zaŋnamamyzdy jetıldırıp, jurnalistıŋ märtebesı turaly zaŋ qabyldau qajettıgın tereŋ tüsınetın künge de jettık. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev sailaudan keiıngı Aqordada ötken alǧaşqy baspasöz mäslihatynda: «Qazaqstanda jurnalisterdıŋ märtebesı turaly zaŋ qabyldaimyz!» dep mälımdedı.
Zaŋ qabyldau degenımız – mındetteu
Ärine, mındetteu üşın sebep kerek. Bızdıŋ oiymyzşa, mūndai jaŋa zaŋdy qabyldauǧa üş türlı sebep bar. Bırınşısı – elımızdegı «BAQ turaly» zaŋda jäne Eŋbek kodeksınde jurnalisterdıŋ märtebesı men kepıldıkterı turaly eşqandai bap joq. Anyǧyraq aitsaq, «BAQ turaly» zaŋnyŋ 20-babyndaǧy 10 qūqyǧy men 21-babyndaǧy 5 mındetı ǧana taiǧa taŋba basqandai etıp jazylǧan. Eŋbek kodeksınde märtebe jönınde bır auyz söz joq. Ekınşısı – bügıngı taŋda Qazaqstanda jurnalisterdıŋ konstitusiialyq qūqyqtary jiı būzylady. Mysaly, bırneşe jyl oppozisiialyq BAQ-ta (gazet, telearna, ǧalamtordaǧy sait) jūmys ıstegen ärıptesterımızdı memlekettık BAQ-tar jūmysqa qabyldamaidy. Bır ökınıştısı, sol jūmyssyz jürgen jurnalister gazet redaksiiasyna bergen ötınışınıŋ ekınşı danasyn sotqa aparudy bılmeidı. Al Eŋbek kodeksınde «Jurnalisterdıŋ eŋbek etu qūqyqtary» degen bölım joq. Üşınşısı – şetelderdegı siiaqty qazaqstandyq jurnalisterdıŋ de jeke jäne jaqyn-juyqtarynyŋ ömırıne qauıp tönedı. Ondai kezde jurnalisterdı qorǧaityn zaŋdyq negız joq.
Al bız ünemı ülgı tūtatyn körşımız – Reseidegı jaǧdai müldem basqaşa. Ekı eldıŋ zaŋnamasyn salystyryp köreiık. 2010 jyly Resei prezidentı janyndaǧy azamattyq qoǧam men adam qūqyqtary instituttaryn damytu jönındegı keŋes RF Qylmystyq kodeksınıŋ 144-babyna («Jurnalisterdıŋ zaŋdy käsıbi qyzmetıne kedergı keltıru») jaŋa bölım qosudy ūsyndy. Sonyŋ nätijesınde, 2011 jyly zaŋnamaǧa özgerıs (№420 F-3 07.12.2011. RF federaldyq zaŋynyŋ 3-şy tarmaǧy) engızılıp, jurnalisterge şabuyl jasaǧandar 6 jylǧa deiın türmege qamalatyn boldy.
Oǧan qosa, Boris Reznik bastaǧan bır top Memlekettık Dumanyŋ deputattary jurnalisterdı soqqyǧa jyqqany üşın qylmystyq jauapkerşılıktı qataitatyn zaŋ jobasyn ūsyndy. Olar jurnalisterge qataŋ şabuyl jasaǧan, ūryp-soǧuǧa tapsyrys bergenderdı 15 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyrudy sūrady. Sondai-aq reseilık deputattar Qylmystyq kodekstıŋ 277-babyna tüzetuler engızıp, jurnalisterdı memleket jäne qoǧam qairatkerlerıne teŋestıru jönınde bastama köterdı. Qoş delık.
Jurnalistıŋ erekşe märtebesı turaly zaŋ kerek
Al bızdegı jaǧdai qalai? Otandyq sarapşy-mamandar jurnalisterdıŋ memlekettıŋ qorǧauyna asa zäru ekenın aitady. Aqmola oblystyq advokattar alqasynyŋ töraiymy, tanymal zaŋger Ǧaliia İbraeva «BAQ turaly» zaŋda BAQ qyzmetı rettelgenımen, jurnalisterdıŋ qūqyqtary tolyq qorǧalmaǧan dep sanaidy. «Bız būǧan Eŋbek kodeksın taldaǧanda köz jetkızdık. Menıŋ oiymşa, jurnalist – elitalyq mamandyqqa jatady. Sondyqtan, aldaǧy uaqytta qabyldanatyn zaŋda jurnalistıŋ etikalyq-qūqyqtyq normalarymen qatar onyŋ jeke basyn, otbasy müşelerın qorǧaityn arnaiy bap boluy tiıs. Eger zaŋ jobasyn äzırleu kezınde zaŋgerlerdıŋ kömegı kerek bolsa, bız ärqaşan daiynbyz» deidı ol.
Aqmola oblystyq advokattar alqasynyŋ taǧy bır müşesı Älken Dosbolov «Jurnalistıŋ erekşe märtebesı men kepıldıkterı turaly» tolyq, jeke zaŋ qabyldau qajet» degen pıkırde. Onyŋ aituynşa, jurnalisterge sot, prokuratura, ışkı ıster, advokat, notarius siiaqty naqty märtebe beretın kez baiaǧyda-aq kelgen. «Eŋ aldymen, jurnalistıŋ jeke märtebesı turaly qaǧidattardy anyqtap alyp, jaŋa zaŋda naqtylap belgıleu kerek. Mysaly, jurnalist degen kım? Zaŋ boiynşa, memleket ony qalai qorǧaidy? Ony qorǧauǧa kım kepıldık beredı? Iаǧni, jaŋa zaŋnyŋ ışınde osyndai kepıldıkter turaly mäsele ap-anyq jazyluy qajet. Endı kepıldık degendı tüsındırıp bereiın. Mysaly, jurnalist bır joǧary lauazymdy tūlǧaǧa saual joldasa, onyŋ tolyq jauaby qaşan, qalai berıluı kerek? Eger jauap berılmese, qūzyrly mekeme men lauazymdy tūlǧa qandai jauapkerşılıkke tartyluy tiıs? Sondai-aq, qūzyrly mekeme jurnalistıŋ joldaǧan sūraǧyna jauap beruı kerek pe, älde kerek emes pe? Osylardyŋ bärı zaŋda naqty kepıldık retınde jazylǧany jön. Ondai kepıldık bolmasa, jurnalistıŋ qūqyqtary būzylady» dep tüsındıredı ol.
– Bır ökınıştısı, bızdıŋ jurnalister özınıŋ qūqyqtaryn qorǧaityn özge de zaŋdar baryn bılmeidı, – deidı Älken Dosbolov sözın ärı qarai jalǧap. – Mysaly, Qylmystyq ıs jürgızu kodeksınde kuä, kuägerlerdı qorǧau turaly bölım bar. Eger jurnalist özınıŋ qyzmetıne qatysty belgılı bır oqiǧalarǧa kuä ne kuäger bolsa, onda ol memlekettıŋ qorǧauynda bolady. Sondai-aq Qylmystyq kodekste jäne Äkımşılık qūqyq būzuşylyq kodekste «balaǧattau», «ǧaibattau», «qorqytu» degen baptar bar. Sol baptar boiynşa, jurnalistıŋ märtebesıne nūqsan kelıp, qūqyqtary būzylatyn bolsa, olar «Azamattardyŋ aryz-şaǧymdary turaly» zaŋ boiynşa Prezidentke jäne özge de joǧary tūrǧan lauazymdy tūlǧalarǧa şaǧymdanyp, qatardaǧy azamat retınde qūqyqtyq kömek sūrai alady.
Zaŋ jobasyn kım daiyndaidy?
Jurnalisterdıŋ märtebesın zaŋdastyratyn zaŋ jobasyn kım daiyndaidy? Älbette, būl zaŋ jobasyn jurnalister qauymy zaŋgerlermen bırıge otyryp, daiyndaǧany abzal. Jūmys toptaryna memlekettık jäne memlekettık emes BAQ, Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgı, Ükımettık emes ūiymdar, saiasi partiialar, halyqaralyq jurnalisterdıŋ qūqyqtaryn qorǧaityn mekemeler ökılderı, Parlament deputattary kıruı kerek. Ädılet ministrlıgı men Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgı jaŋa zaŋ jobasynyŋ Ata zaŋymyzben jäne basqa da konstitusiialyq zaŋdarmen säikestıgın tekserıp, Parlamentke joldaǧany dūrys. Sonymen qatar, jaŋa zaŋ jobasyn Mäjılıs ne Senat deputattary da daiyndap, ūsynuǧa qūqyly. Sol kezde jaŋa zaŋ jan-jaqty jetılgen, ädıl jäne ömırşeŋ qūjat bolyp şyǧady.
Elımızde taǧy bır resmi mereke paida boldy
Şyny kerek, mausym aiy otandyq jurnalister qauymy üşın aqjoltai jaŋalyqtarǧa toly ai boldy. 10 mausymda Aqordada qazaqstandyq jäne şeteldık BAQ ökılderımen baspasöz mäslihatyn ötkızgen Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev elımızde jurnalisterdıŋ märtebesı turaly jaŋa zaŋ qabyldanatynyn, ol turaly Ükımetke tiıstı tapsyrmalar beretının, ia bolmasa Prezident retınde jarlyq şyǧaratynyn mälımdedı. Būl jaŋalyqty bız süiınşılep jalpaq jūrtqa jetkızdık. Qaraŋyz: («Aldaǧy qadamdaryn aiqyndady», №68, 13 mausym, 2019 jyl, «ASTANA AQSHAMY» gazetı).
Al 25 mausym künı Ükımettıŋ arnaiy qaulysy şyǧyp, elımızde «28 mausym – būqaralyq aqparat qūraldary qyzmetkerlerınıŋ künı» degen jaŋa mereke paida boldy.
TOBYQTAI TÜIIN:
Sözımızdıŋ toq eterı, bızge jurnalisterdıŋ märtebesı turaly zaŋdy qabyldau kerek. Onymen qosa, sol zaŋda qalamaqy turaly bölım boluy şart. Ädılettı qalamaqy saiasaty joq jerde, damu da joq. Sapaly jäne salalyq jurnalistikany damytamyz desek, är jurnaliske laiyqty qalamaqy töleiık. Būl jerde örkeniettı elderdegı tamaşa täjıribenı qoldanuǧa bolady. Batys elderındegı ärıptesterımız bızden 10 ese köp qalamaqy alady. Ekınşıden, dūrys qalamaqy saiasaty ūlttyq jurnalistikany biıkke köteredı. Jurnalisterdıŋ baq-bedelın ösıredı. Iаǧni, jurnalistikaǧa kezdeisoq adamdar emes, naǧyz öz ısınıŋ has şeberlerı keledı.
