Jaqynda Resei aqşasy qūnsyzdanyp, dollarǧa şaqqandaǧy baǧasy 100 rubldan asqannan keiın, 15 tamyz künı Reseidıŋ Ortalyq bankı paiyz mölşerlemesın 8,5 paiyzdan 12 paiyzǧa deiın köterdı. Būl qadam rubldı qūrdymnan qūtqara ala ma? 1,5 jylǧa jalǧasqan äskeri operasiia Resei ekonomikasyn tūralatyp tyna ma? Derek pen däiekke süiene otyryp, Resei-Ukraina janjalynyŋ jaǧdaiyna taldau jasap köreiık.
Rubl nege qūnsyzdandy?
Resei-Ukraina soǧysy bastalǧan soŋ, rubl halyqaralyq naryqtaǧy qūny tūraqsyz aqşaǧa ainaldy. Batys sanksiiasynyŋ sabauy jünşe tütıp, Resei äp-sätte älemdegı sanksiia eŋ köp salynǧan elge ainalǧannan keiın, keibır Batys ekonomisterı «Resei aqşasy «sabanǧa» ainalady, bır dollarǧa şaqqandaǧy baǧamy 200-den asady» dep dauryqqan edı. Alaida sodan berı 1,5 jyl uaqyt öttı. Äu basta AQŞ dollaryna şaqqandaǧy baǧamy 120-ǧa köterıldı, alaida qaita tūraqtalyp, bır AQŞ dollary üşın 57 rublge teŋ boldy. Bıraq soŋǧy uaqytta rubl baǧamy qaitadan tömendep, 30 paiyzǧa deiın qūnsyzdandy. Bloomberg agenttıgınıŋ mälımetı boiynşa Resei aqşasynyŋ būlaişa qūnsyzdanuy ony naryqtaǧy eŋ naşar valiutalardyŋ bırıne ainaldyrdy. Taldau nätijesı körsetkendei, eksporttan tüsetın kırıstıŋ tömendeuı, äskeri şyǧyn siiaqty memlekettık şyǧyndardyŋ ūlǧaiuy jäne importqa täueldılık Reseidıŋ biudjet tapşylyǧynyŋ artuyna äkelıp soǧyp, rubldıŋ älsıreuıne jäne infliasiianyŋ joǧarylauyna mūryndyq boldy.
Batystyŋ Reseige qarsy sanksiialarynyŋ küşeiuıne bailanysty Reseidıŋ eksporttan tüsetın kırısı ötken jylmen salystyrǧanda kürt tömendedı. Resei Ortalyq bankınıŋ mälımetı boiynşa reseilık eksporttauşylardyŋ kırısı ötken jyldyŋ säikes kezeŋındegı 116,8 milliard AQŞ dollarynan şıldede 66,9 milliard AQŞ dollaryna deiın tömendegen. Sonymen qatar, osy jyldyŋ qaŋtarynan şılde aiyna deiın Resei biudjetınıŋ kırısı men tabiǧi gazdy satudan tüsken kırısı şamamen 4,19 trln rubldı (şamamen 43,7 milliard AQŞ dollary) qūrady, būl ötken jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda 41,4 paiyzǧa az. Eksporttan tüsetın kırıs azaiǧan kezde Reseidıŋ memlekettık şyǧyny molaiyp, importqa sūranys artyp, rublge qysym küşeidı. Resei Qarjy ministrlıgınıŋ aldyn ala boljamy boiynşa aǧymdaǧy jyldyŋ alǧaşqy jetı aiynda Resei ükımetınıŋ biudjet şyǧysy şamamen 17,34 trln rubldı qūrap, 14 paiyzǧa östı. Sonymen qatar, paiyz mölşerlemesınıŋ rubldıŋ infliasiia mejesınen tömen boluy jäne köptegen reseilık bankterdıŋ jahandyq tölem jüiesınen ajyrauy, jeke tūlǧalardyŋ şeteldık bankterge aqşa audaruyn jiıletuı onsyz da älsırei bastaǧan rublge qatty soqqy bolyp tidı. Mıne, osy sebepterge bailanysty Resei rublı bırtındep qūnsyzdanyp, soǧys pen sanksiianyŋ Resei ekonomikasyna äkelgen ziiany aiqyn körıne bastady.
Aita ketetın taǧy bır mäsele, Reseidıŋ Qytaimen jaqyndasyp, iuanmen esep aiyrysuǧa talpynuy da Mäskeudı sanksiianyŋ seŋınen qūtqara alǧan joq. Kerısınşe, öz önımın jarty baǧasyna arzan berıp bır ūtylǧan Resei keiın jinap alǧan qisapsyz iuandy Gonkongtyŋ qara bazaryna aparyp, jarty baǧasyna satyp ekı ūtyldy. Qazaqstan naryǧyndaǧy iuannyŋ köbeiıp ketuınıŋ bır sebebı de osymen bailanysty boluy yqtimal. Öitkenı Qytai men Resei iuandy dollardy yǧystyrudyŋ negızgı balamasy etuge tyrysqanmen, iuannyŋ dollardyŋ ornyn basuyna älı köp uaqyt bar. Iаǧni öz aqşasyn halyqaralyq aqşaǧa ainaldyruǧa asyqqan Qytai oraidy paidalanbaq bolǧanmen, taiaqtyŋ bır ūşy qaita ainalyp özıne tietının mülde sezbei qaldy. Demek, Qytai aldaǧy uaqytta Resei men Ukrainanyŋ soǧysyn paidalanyp öz aqşasynyŋ bet-bedelın köterudıŋ de özındık qaupı joǧary ekenın şyndap sezındı. Mıne, būl jaǧdai qūnsyzdanǧan rublge iuan da qalqan bola almaitynyn anyq aŋǧartty.
Resei Ortalyq bankınıŋ mälımetı boiynşa reseilık eksporttauşylardyŋ kırısı ötken jyldyŋ säikes kezeŋındegı 116,8 milliard AQŞ dollarynan şıldede 66,9 milliard AQŞ dollaryna deiın tömendegen
Batys ekonomisterı Resei Ortalyq bankınıŋ paiyz mölşerlemesın 12 paiyzǧa deiın köteruı «suǧa ketken tal qarmaidynyŋ» kebı ǧana dep boljam jasap otyr. Sebebı rubldıŋ qūnsyzdanuy aldaǧy uaqytta Reseide jūmys ıstep jatqan şetel eŋbek küşınıŋ Reseiden köptep ketuıne türtkı boluy mümkın, būl onsyz da jūmys qoly tapşylyǧy töbe körsete bastaǧan Reseide köptegen öndırıs ornynyŋ toqtauyna nemese önım mölşerınıŋ azaiuyna äkelıp soǧady.
Joǧaryda aityp ötkenımızdei, sanksiianyŋ saldarynan Resei eksporty kürt azaiyp, importqa sūranys arta bastady. Tek mūnai, gaz ǧana emes, Reseidıŋ bidaiy, himiialyq tyŋaitqyşy, kömırı, maily daqyldary, jem jäne et önımderı de barǧan saiyn arzandap, eksporttan tüsetın tabys künnen-künge azaiyp barady. Sosyn da būryn öz önımderın Europaǧa neşe myŋ tonnalap qymbatqa satyp, şalqaiyp kelgen Resei endı töŋıregındegı körşı elderge dorbalap satsa da aqşa tabuǧa mäjbür. Qazaqstan siiaqty elderdıŋ bidaiy ötpei, alystan alarman ızdeuge mäjbür boluynyŋ astarynda da osyndai mäsele jatyr.
Qarymta şabuyldyŋ qadamy qalai?
Resei men Ukraina arasynda qaqtyǧys bolyp jatqanyna 540 kün toldy. Osy bır jarym jylǧa juyq uaqytta Ukrainanyŋ köptegen qalalary qirap, 10 millionǧa juyq tūrǧyn bosyp kettı. 10 myŋǧa juyq beibıt tūrǧyn qaza tapty. Al qanşa äskerı öldı, jaralandy, ol jaǧy beimälım. Öitkenı ukraindar pälen reseilık jauyngerdı jer jastandyrdyq dep kün saiyn jariialaǧanmen, öz şyǧyny jaily aqparat beruge qūlyqsyz.
Osydan bır jarym ai būryn Batys ülgısınde qarulanǧan Ukraina küşterı qarymta şabuyldy bastaǧan bolatyn. Bastapqyda ekpını erekşe bolǧanmen, jarty aiǧa jetpei şabuyldyŋ aiaq alysy bäseŋdep qaldy. Oǧan bastysy Ukraina jauyngerlerınıŋ Batys üiretken soǧys taktikasyn maidanda tiımdı qoldana almauy, Resei armiiasynyŋ berık bekınıs qūryp, basyp alǧan aumaqtaryn nöpırletıp minalap tastaǧany sebep boldy. Degenmen qarymta şabuyl da qaiyrsyz emes. Qazırge deiın Resei basyp alǧan aumaqtyŋ 200 şarşy şaqyrymy azat etılıp, Resei armiiasynyŋ joiqyn şabuylynyŋ betı qaitty. Bylaişa aitqanda, Resei qazır şabuyldauşydan qorǧanysqa qarai auysyp, soǧystaǧy basymdyq, iaǧni soǧystyŋ tızgını Ukraina jaqtyŋ qolyna öte bastady. Būl – Ukraina üşın ülken nätije.
Osydan jarty ai būryn Resei prezidentı V.Putin «Ukrainanyŋ qarymta şabuyly sätsız aiaqtaldy» dep mälımdegen edı. Resei Qorǧanys ministrlıgı de osy saryndas mälımdeme taratudan jalyqqan emes. Alaida jaqynda AQŞ-tyŋ soǧysty zertteu instituty «Ukrainanyŋ qarymta şabuylynyŋ aiaq alysy baiau bolǧanmen, soǧys qimyly jospardaǧydai jürıp jatyr, Ukraina äskerlerı taban audaryp bolsa da alǧa ılgerılep, soǧystaǧy basymdyqqa ie bola bastady» degen aqparat taratty. Resei jarty jyldan artyq uaqyt soǧysyp, äzer alǧan Bahmut qalaşyǧynyŋ özınde qazırge deiın 40 şarşy şaqyrym aumaq azat etılgenın (mūnyŋ 3 şarşy şaqyrymnan astamy soŋǧy aptada ukraindardyŋ baqylauyna öttı) eskersek, Ukraina Qaruly küşterınıŋ qarsylasyn bırtındep yǧystyryp kele jatqanyn aŋǧaru qiyn emes. Degenmen Ukraina armiiasynyŋ şyǧys şebın, iaǧni Kupiansk maŋyn äzer saqtap tūrǧanyn aita ketken dūrys. Būl maŋǧa qyruar tehnikasy men 60 myŋnan artyq jaŋa küşın şoǧyrlandyrǧan Resei qalany basyp alu üşın bırneşe ret şabuyl jasady. Bastapqy şabuyldy ukraindar sättı toitarǧanmen, küşın qaita toptap, qosynyn qaita rettegen Resei küşterı soŋǧy kezderı qalaǧa qaita şüilıktı. Osy jaǧdaiǧa bailanysty Ukraina bilıgı Kupiansk qoldan ketıp qala ma degen küdıkpen atalǧan qalanyŋ töŋıregındegı 37 eldı mekennıŋ halqyn basqa öŋırge köşırıp äkettı. Al Herson, Zaporoje baǧyttarynda Resei armiiasy qorǧanysta tūr.
Ukraina äskerı bırtındep alǧa jyljyǧanmen, Reseidıŋ alys aralyqtan jasalǧan soqqysynan köz aşa almai otyr. Resei küşterı «Qanjar» («Kinjal») atty giperdybystyq raketalarmen, «Eskendır» («İskander») raketalarymen, sondai-aq, İran elınen alǧan ūşqyşsyz ūşaqtarmen (Tegeran älı künge deiın moiyndaǧan joq) Ukrainanyŋ astanasy Kiev pen özge de qalalaryn kün qūrǧatpai atqylap, talai nysandy qiratty. Batys elderınen «Patriot» markaly äue şabuylynan qorǧanu jüiesın alǧan Ukraina olardyŋ köbın tosyp qalǧanmen (Ukraina tarapynyŋ mälımetıne süiensek, soǧys bastalǧaly giperdybystyq raketanyŋ 13-ın qaǧyp tüsırgen), şabuyl şyǧynsyz bolyp jatqan joq. Talai ǧimarat qirady, köz jūmǧan, jaralanǧan beibıt tūrǧyndar da az emes.
Soŋǧy kezderı Ukraina da ūşqyşsyz ūşaqtarmen, Ūlybritaniiadan alǧan Storm Shadow qanatty zymyranymen Resei basyp alǧan jäne Ukrainamen şekaralas jatqan aumaqtarǧa dürkın-dürkın şabuyl jasai bastady. Kerek deseŋız, olardyŋ ūşqyşsyz ūşaqtarynyŋ aldy Mäskeuge deiın jetıp, bırneşe ret jarylys boldy. Sonymen qatar, ukraindar suda jüzetın drondar arqyly Resei kemelerıne jäne Qyrym köpırıne şabuyl jasauǧa tyrysyp baǧuda. Onyŋ üstıne soŋǧy kezderı Resei jerınde ört, tosyn jarystar jiılep kettı. Mūny ukraindar moinyna almaǧanmen, tosyn jaǧdailardyŋ köbınıŋ artynda Ukrainanyŋ qoly boluy mümkın degen küdık küştı. Osyǧan qarap soǧys bırtındep Resei jerıne qarai oiysyp bara ma degen oi tuady.
Soǧys uaqyty ūzarǧan saiyn 2 tarap ta tityqtady. Osy soǧystyŋ saldarynan älemdık mäseleler de ūlǧaiyp, Afrika elderınde astyq tapşylyǧy töbe körsete bastady. Būl jaǧdai Resei men Ukraina arasyndaǧy janjaldy kelıssöz arqyly şeşpese, älemdık jaǧdaiǧa da asa tiımsız yqpal jasaitynyn körsettı. Ukraina bolsa Resei jerımızden äskerın äketıp, 1991 jylǧy şekaramyz qalpyna kelmei, kelısımge kelmeimız dep otyr. Sol sebeptı de ötken tamyz aiynyŋ basynda Saud Arabiianyŋ Djidda qalasynda AQŞ, Ündıstan, Qytai, Braziliia jäne Europa elderı bas qosyp, Ukraina soǧysy mäselesın talqylady. Basqosuǧa Resei tarapy şaqyrylǧan joq. Kezdesude maŋyzdy şeşım qabyldanbasa da, jiynǧa qatysuşy elder, ädettegıdei, BŪŪ-nyŋ otyrysy siiaqty Reseidıŋ Ukrainaǧa şapqynşylyǧyn aiyptap, Ukrainanyŋ territoriia tūtastyǧyn moiyndaitynyn mälımdep, Reseidı soǧysty dereu toqtatuǧa ündedı.
