ҚАРАӨТКЕЛДІ КӨТЕРГЕН ҚОСШЫҒҰЛОВТАР

Қазақ саудасының тарихы

Қазақ арасында «біз саудаға бейім халық емеспіз» деген ұғым қалыптасқан. Оның себебін кейбір бауырларымыз көшпелі өмір салтынан, жал­қау­лығымыздан не табиғи кеңдігімізден іздейді. Бұл – ешқандай тарихи негізі жоқ бос әңгіме.

1509 жылы Мұхамед Шайбани ханға еріп қазақ даласына келген Фазлаллах Рузбихан былай деп жазады: «Их купцы (әңгіме қазақ саудагерлері туралы – Ж.А.) постоянно посещали и посещают страны ислама, равно и купцы этих стран ездят к ним. Купцы этой страны вхожи в их среду, заучивают предписания ислама, и сейчас вместе с ханами и султанами-мусульмане. Они читают Коран, исполняют молитвы, отдают своих детей в школу, постятся, вступают в брак и вовсе не женятся без брачного договора (әңгіме неке туралы – Ж.А.)» (Фазлаллах Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара (записки Бухарского гостя). М., 1976. с.106).

Тобыл воеводасы 1692 жылы елші Тайқоңыр Құлтабай аталық ұлының Сібірге келгендігі туралы: «А как-де он, посланец, отпущен от Тевки хана из города Тургустана, ехал да Тобольска 55 дней, никаких воинских людей не видал. Да с ним же приехал из Тургустана-города Казачьей орды торговой Алсеитка Шугуров» дейді. Бұл – сол заманның атақты көпесі Әлсейіт Сүгірәлі батыр ұлы. Бір жағынан жаугершілік уақытта мың қаралы түйелермен, жүздеген қарулы адаммен жүретін сауда керуендері елшілердің қауіпсіздігіне кепіл, екінші жағынан сауда адамдарымен бірге жүргендіктен қарындары да аш болмайды, екі-үш айға созылатын жолдың қиындығын да азырақ көреді (Ж.Омари. Аталықтар әулеті: Арыстан, Барқы, Нияз. Астана, 2011. – 135 б.).

Қазақ хандығы тұсында өз бетімен Еуразия құрлығымен еркін араласып жүрген қазақ саудасы «Ақтабан шұбырынды-Алқакөл сұлама» апатынан кейін қожырап кетті. ХVІІІ ғасырдың алғашқы жартысында бастаған Ресей бодандығын мойындау процесі бірте-бірте қазақты өз бетімен шет өлкелерде сауда жасау мүмкіндігінен айырды. Қай заманда болмасын ірі сауда – үлкен мемлекеттің, ірі саясаттың нышаны, қолдаушысы бар саудагер жер түбіне барады, өз мемлекетінің көзі мен құлағы болады. Патшалық Ресей үстемдігі кезінде қазақ арасынан ірі саудагерлердің шықпауына да осы себеп.

Байкөп Қосшығұлов кім?
Қосшығұловтар әулетінің негізін салған Баймұқамбет Қараөткелдің кедей-жатақтарының арасынан көтерілген жетім жігіт екен дейді. Қараөткелдің қазағы да, орысы да қайырымдылығына, қарапайымдылығына қарай Баймұқамбет демей, Байкөп атандырған көпестің ХХ ғасырдың басында қаланың орталығында кәмпит-тоқаш фаб­рикасы, үш дүкені, Керуен сарайда (Гостиный двор) бірнеше лапкелері болғаны ақиқат. Байкөп алғашқы бетте Қызылжар арқылы татар, орыс саудагерлерімен байланыс жасап, кейін келе ірі саудаға өзі де араласқан.

Қосшығұловтар туралы жазған өлкетанушылар мен тарихшылар оны татар деп жазады. Татарлардың, әсіресе, Сібір татарларының Есіл өңіріне ертеден келе бастағаны анық. Әз Тәуке ханның заманында қазіргі Күйгенжар маңында Сібір татарлары келіп сауда жүргізетін орындары болған. Одан да ертерек заманда Көшім ханның өзі, оның балалары Есіл-Нұра бойына жиі келеді екен. Олар келгенде жай келмей, жандарына сауда адамдарын да ертіп жүретіні белгілі. Өзге татарларға қарағанда Сібір татарларының қазаққа бір атасы жақын екені де белгілі, бірақ Қосшығұловтың Сібір татары емес екені анық. Байкөп Қосшығұлов Есіл бойын ертеден мекендеген Арғын ішінде Алтай деген рудан, оның ішінде Алсай аталатын тармағынан. Байкөп отбасын білетін адамдар оның алған әйелінің аты Мәдина еді дейді. Мәдинаның төркіні – Нұра бойындағы Байатар деген ата. Кейбір өлкетанушылар Мәдина татардың қызы, Байатар татардан қазаққа келіп сіңген дейді, бұл шаруаға біздің шатағымыз жоқ. Біз үшін ең бас­тысы – Байкөп Қосшығұловтың қазақ екендігі.

Қосшығұловтар әулеті
Байкөп пен Мәдинадан алты ұл, Райхан атты бір қыз туған екен. Бұлардың бәрі де осы Қараөткел қаласында әкелерінің маңында қызмет еткен. Үйлері әкелерінің фабрикасының маңында қаз-қатар орналасқан. Егер сіз қаланың Жақып Омаров көшесімен жүрсеңіз, Ақмоланың ескі әкімшілік ғимараттарын көресіз. 1958 жылы құрылысы аяқталған екі қабатты үйде Қалалық атқару комитеті, Тың өлкесінің партия комитеті және Ауыл шаруашылық басқармасы, т.б. орналасқан. Осы құрылысқа қарама-қарсы Астана қалалық соты орналасқан ғимарат тұр. Одан Республикаға қарай жүрсеңіз, Жастар сарайын көресіз. Аты аталған ғимараттардың бәрі де 1950 жылдан бастап пайда болды, оған дейін бұл жер қазақ-татар көпестерінің екі қабатты үйлері орналасқан қаланың бай ауданы болатын.

Қосшығұловтардың қара шаңырағында 1975 жылға дейін Ақмола облыстық соты отырды. Сот өзге жерге қоныс аударғаннан кейін Жастар сарайын саламыз деген сылтаумен бұл жердегі көпес үйлері қиратылды. Қазіргі Абай мен Республиканың қиылысында кеңес заманында Горсовет отырған үйде Уәли Қосшығұловтың отбасы мекен етті. Совет заманында Насос заводы деп атақ алған мөлтек ауданда Мұқан Қосшығұлов­тың отбасының үлкен ағаш үйі болды. Қосшығұловтардың Абай мен Республиканың қиылысында қызыл кірпіштен салынған (бұрынғы Ленин көшесі, 77-үй) екі қабат атақты кәмпит-тоқаш фабрикасы Целиноградта Тұрмыстық үй (Дом быта) және «Мәскеу» қонақүйлерін салған кезде 1975 жылдары қиратылып, орны бір заман бос тұрды. Осы фабрикадан бастап совет кезеңіндегі Насосная заводына дейін Қосшығұловтардың үйлері болатын. Қосшығұловтардың тағы бірі Нүркей кәмпит-тоқаш фабрикасының өзінде мекен етті дейді білетіндер… Алты ағайынның ішінде еркесі осы Нүркей болған, оның карта құмарпаздығы әңгімелері бар, қазіргі күні шын-өтірігін анықтау өте қиын.

Кеңес үкіметі және Қосшығұловтар
Баймұқамбеттің өзі 1918 жылы азамат соғысының кезінде холера ауруынан қайтыс болғаны туралы айтылады. Ақ қашып, қызыл қуған ауыр кезеңде елді баудай түсірген неше түрлі жұқпалы аурулар қаптап кетті. Білетін адамдар Баймұқамбет Қараөткелдегі ескі мұсылман зиратына жерленген еді дейді. Әкесі қайтыс болған соң бұл әулеттің шаруашылық жұмыстарына Байкөптің үлкен ұлы Құрманғали басшылық жасады. Бұл адамға адами қасиеттерін сақтауға ауыр соққан, қазақ баласының басына зұлмат төнген заман еді. Совет үкіметі орнай сала Қараөткелдің қоңды адамдарының бәріне де қос-қос­тап налог салына бастады, ол большевиктердің тілінде контрибуция деп аталады.

Совет үкіметіне бағынғысы келмегендердің үстінен қылмыстық істер қозғалып жатты. Қосшығұловтар сонда да берілмей, 1920 жылы большевиктер жағып жіберген Қараөткелдегі ескі мешітті қайта қалпына келтірді. Қызыл кірпіштен қаланған мешіт бұрынғыдан да әдемі болып шыға келді, осы себептерден болар, 1920 жылы Құрманғалидың үлкен ұлы Хасен ұсталып, көп жылдарға сотталып кете барды. 1927-1928 жылдары Совет үкіметі күшіне кіре бастағанда кәмпеске деген шықты, шаруа баққан елдің жағдайы күннен-күнге қиындай берді. 1928 жылы Қосшығұловтардың кәмпит-тоқаш фабрикасы тексеріске түсіп, оның иесі налогтан қашты, өндірістен түсетін кірісін түгел көрсетпеді деп айыпталды.

Шын мәнінде бұл кезде Құрманғалидың фабрикасында бар-жоғы жеті жұмысшы ғана қалған еді. Ақыры 1929 жылы фабриканы үкімет мемлекет меншігіне алып тынды да, бүкіл шаруашылық сиыр құйымшақтанып барып жабылды. Өздерінің күн көріп отырған кәсіптерінен айырылған Қосшығұловтар әулеті азып-тозып, Қараөткелден із жасырып, жан-жаққа кетуге мәжбүр болды.

Әулет туралы аздаған жазбалар
Қосшығұловтар туралы аздап жазылып жүр. Осылардың ішінде «Инфо-Цес» газетінде жария­ланған Ерлан Күзекбаевтың мақаласы ерекше құнды, бұл әулет туралы деректі дүниелер мен фотосуреттер Марат Әбсеметовтің Астана тарихына арналған альбом-кітабында бар, таяуда ғана «Төртінші билік» газетінде Жанкелді Шымшы­қов­тың «Тәуелсіздік рухы тарихи әділеттілік ар­қылы ғана көтеріледі» деген мақаласында Қосшығұловтарды мақтан етуге болатын әулет делінген. Расында да, Ресейдің ресми деректерінің ішінде де, қазақтың ауызекі әңгімесінде де бұл әулет туралы дерек кездеседі.

Бірақ жергілікті басшылық, қоғамдық пікір Қараөткелге еңбектері сіңген, кеңес дәуірінде жазықсыз жапа шеккен, қаланың тарихынан аттары күшпен өшірілген осынау әулетке бір назар аудармай тұр. Астанадағы мыңға жақын көшенің біреуінің атын осы әулетке беруге болады деп есептейміз. Қараөткел заманында қазіргі «Сине Темпоре» маңдайшасында «Қосшығұлов дүкені» деген жазу кириллица және араб әріптерімен жазылып, елге бұл жердің иесі кім екенін бадырайтып білдіріп тұрды. Көптен күткен тәуелсіздік келген уақытта біздің осы «Сине Темпоре» маңдайшасына қайтадан «Қосшығұлов дүкені» деп жазып қоюға ерлігіміздің, сана­мыз­дың жетпегеніне таң қаламын.

Қосшығұлов­тар фабрикасы
Астана жұртшылығы Қосшығұловтар туралы көбірек мәлімет ала берсін деген оймен осы әулет туралы бірнеше деректерді аса қызықты деп таныстырғанды жөн көріп отырмыз.

Біріншіден, жоғарыда аты аталған «Қосшығұловтардың кәмпит-тоқаш» фабрикасы – қазақ жеріндегі алғашқы дайын өнім шығаратын кәсіп­орындардың бірі. Мен осы фабрикадан шыққан шоколадтарды, мұз кәмпиттерді (мәмпәси), печеньенің сан алуан түрлерін, зефирдің дәмін татқан қарияларды көрдім, оны айтасыз, Қосшығұловтар фабрикасының өнімдері патша сарайының дастарқанының сәнін келтірген. Қараөткелдің ортасында ат шаптырым жерге орналасқан екі қабатты, қызыл кірпіштен салынған Қосшығұловтардың фабрикасы қала жұртының, әсіресе, қазақ азаматтарының мақтанышы болды.

Тек қана мақтаныш емес, бұл фабрика қазақ балаларын кәсіпке тәрбиелейтін, еңбекке баулитын, кедей азаматтарға күнкөріс тауып беретін орталыққа айналды. Олар фабрикамен де шектелмеді, сол кезеңде қазақ жеріне жаңа еніп жатқан шетелдік «Зингер», «Саламандра», «Якорь» сияқты ірі компаниялармен одақтасты, олардың өндірістеріне капитал салды. 1929 жылы Совет үкіметі кәсіпорынды тартып алған соң Құрманғали Қосшығұлов бір-екі станогын алып, Жаңаарқаға барып күн көрмек болды.

Елге аштық енгенде қайдағы кәмпит пен тоқаш, амал жоқ, жан сақтап Ташкентке кетті. Бір ескертетін мәселе, аласапыран заманда Қараөткел кәсіпкерлерінің бірнешеуі солай қарай бағыт алғаны белгілі. Құрманғалидың кәмпит шығаратын станоктары Жаңаарқадан Қарағандыға алып келініп, жергілікті кондитер фабрикасы ашылған уақытта соған қызмет етуі мүмкін бе деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа өлкетанушылар жауап бере жатар.

Совет заманында, 1975 жылдары, Қосшығұловтардың кәмпит-тоқаш фабрикасы болған тамаша ғимаратты қиратты. Соңғы кезде еңселі екі қабатты, қызыл кірпіштен салынған, екінші топан су келсе де шыдайтын құрылыс газеттердің редакциясы, баспахана болып, басқа да әртүрлі қызмет жасап еді. Сол кездегі партия басшылары мен қалалық архитектураның ойында не болғанын кім біледі. Кәмпит-тоқаш фабрикасының орнынан Тұрмыс­тық үй (Дом быта) бой көтерді, қазір енді оның орнында қайта жаңғырту болып жатыр. Осы жаңа құрылыстың қабырғасына «Осы жерде Қосшығұловтардың кәмпит-тоқаш фабрикасы болды» деген тақтайша керек-ақ!

Қазақ мешітін жаңғырту
Осы әулеттің ерлігі деп мен олардың 1920 жылы жанып кеткен ескі мешітті қайта қалпына келтіруге аса күш салғанын айтар едім. Ақмола тарихи-өлкетану мұражайының қорында сақталған естеліктердің бірінде «Рассказывают, что Косщегуловы вложили большую часть денег в строительство каменной мечети, на месте сгоревшей к тому времени деревянной (в районе военкомата)» деген мәліметтер бар. Расында да, қызыл кірпіштен қаланған, еңселі жаңа мешіт бұрынғыдан да көркем болып шыққаны ақиқат. Ескі мешіттің орнын қазіргі Иманов көшесінен іздеу керек, осы жердегі (Иманов, 4) көп қабатты үй сол мешіттің орнына көтерілген. Кеңес үкіметі мұндайды кешірмейтіні белгілі. 1920 жылдары басталған қуғын мен кәмпескеге Қосшығұловтар бірінші болып ілікті.

Керуен сарай салу
1890 жылы Қараөткелдің тура ортасында қазына қаржысына «Керуен сарай», орысша «Гос­тиный двор» (кейде «Зеленые ряды» делінеді, дүкен есіктері жасыл бояумен боялған себепті) бір қабатты екі корпустан құралған сауда ғимараты пайда болды. Егер салыстыра қарасақ, елге әсері қазіргі «Хан Шатыр» сияқты болса керек. Керуен сарайда 72 ірі дүкен және 10 ұсақ сауда лавкалары ашылды, бұл кезде қала саудасының ішкі айналымы 1,5 миллион рубльге жеткен еді. Керуен сарайдың алдында аттар мен түйелерді байлайтын керме орнатылды. Шойын бағаналарға сүйенген күнқағарлар, кириллица мен араб жазуымен жазылған дүкен атаулары, жарнамалар Керуен сарайдың кіреберісіне көрік беріп тұрды. Кеңес заманында бұл ғимарат ЦУМ аталды, қазір, тәуелсіздік кезеңінде, «Сине Темпоре» аталады.

Қосшығұловтардың бұдан басқа да үш үлкен дүкені болды. Жергілікті қазақтар «Тас дүкені» дейтін атақты сауда орны – осы Байкөп Қосшығұловтан қалған ескерткіш.

Қараөткелдегі алғашқы авто
Қараөткелдегі алғашқы автомобиль сөз болғанда көбінесе В.М.Кубрин аты аталады. А.Ф.Дубицкий В.М.Кубринмен қатар алғашқы автомобильдердің біріне ие болған фотог­раф К.П.Шахов деп жазады. Ал осы автомобильдердің Қараөткелге қалай келгенін, оны кім алып келгенін ешқайсы да атай қоймайды. Тек қана соңғы жылдары «Инфо-Цес» апталығында жарияланған Ерлан Күзекбаевтың мақаласында В.М.Кубриннің автомобилін Құрманғали Қосшығұлов әкелді деген мәлімет бар.

Құрманғали Санкт-Петербургтегі есеп-кооператив инс­титутының сауда экономикасы мамандығы бойынша оқыды. Бұл жағынан біз Құрманғали Қосшығұловты қазақтың алғашқы жоғары білімді экономист мамандарының қатарына қосуға толық құқығымыз бар. Құрманғали автомобильді алғаш рет Санкт-Петербургте көреді. Ол кезде Ресейдің Мәскеу мен Санкт-Петербург сияқты қалаларының өзінде автокөлік таңсық болатын. Құрманғали өзі сияқты талапты студенттермен бірге автомобильді жүргізуді бірінші үйренушілердің ішінде болды, куәлікті де сол кезде алған болуы керек.

Тағы бір ескертетін мәселе, Құрманғали біз сияқты автомобильдің рулін ұстағанға мәз болған жоқ, ол оның қалай жүретінін, тетіктерін қалай жөндеу керек екенін зерттеді. Осының дәлелі – студент кезінде-ақ Құрманғалидың Ресейдегі алғашқы автожарыстарға қатысқандығы және бәйгеге тігілген америка автокөлігін ұтып алуы.

«Құрманғали 1900 жылдар­дың басында Қараөткелге Санкт-Петербургтен автомобильге мініп келді» деп еске алады оның бауыры Бекмұхамбет. Бұл жұрт керемет таң қалған оқиға болды. Қазіргі күні біз біреу Айға барып, сол жақтан луноходқа мініп келді дегенге қалай таң қалсақ, бұл да солай болған болар. Америка автосына қызығушылардың ішінде қаланың ең бай адамдарының бірі Василий Матвеевич Кубрин де бар еді. Құрманғали қаланың бай және ықпалды азаматының өтінішін жерде қалдырған жоқ, автомобильді сатты, сонымен бірге енді автомобиль сату шаруасын ұйымдастыруға кірісіп кетті. Автомобиль мәселесі оңай болмайтын, алғашқы бетте тек сату ғана емес, сонымен бірге автомобильді жүргізуді үйрету де, оның жөндеу жұмыстары да Құрманғалидың мойнында болды. Қараөткелге Санкт-Петербург пен Мәскеуден автомобильді жеткізу де ойыншық болмаған шығар. Бұл мәселенің қызық-шыжығын шет елдерден автомобиль алып, оны бізге сатып жүрген «Астана-Моторс» иесі Нұрлан Смағұловтан анықтаған жөн болар.

Құрманғали Қосшығұлов автомобиль сатумен шектелген жоқ, ол 1913 жылы қазақ жерінде тұңғыш автомобиль шығаратын зауыт салу ісіне кірісті. Осы жылы оның шақыруымен Германиядан бір топ инженерлер мен құрылысшылар келіп, болашақ зауыттың құрылысына қатысты мәселелер талқыға түсті.

Қосшығұловтар әулетінің бір өкілі – Бекмұхамбет өзінің естеліктерінде неміс инженерлері толып жатқан сызбалармен келгенін, олардың кейбіреуінің ұзындығы – 1,5 метр, ені – 1 метр, қалыңдығы 30 сантиметр кітапша түрінде болғанын, осыны көріп өзінің таң қалғанын айтады.

Құрманғалиды білетін адам­дар оның кейін қартайған уақытта да, Совет үкіметінен жасырынып қашып-пысып жүрсе де, техника көрсе көзі жайнап кететінін, оның қолына түскен техниканың жаңарып қалатынын, өнертапқыш болғанын айтады. Осындай адамдардың бағын байлаған Совет үкіметі енді қазақты техникаға жолатсын ба, біз қазір ғана Құрманғали жүріп өткен жолдың басында тұрмыз.

Қосшы ауылы
Ақмоланың бай-көпестері негізгі капиталын қырдың қазағының арқасында мал саудасынан алған, әуел баста қарапайым шаруашылық адамдары немесе ұсақ алыпсатарлар болатын. Қосшығұловтар да кедейленген қазақ­тардың арасынан шықты. Олар өздерінің еті тірілігінің арқасында Қараөткелдің бай көпестері арасына қосылды. Шаруашылықтан қол үзбеген Қараөткел көпестерінің қала маңында мал өсіретін, егін мен бау-бақша салатын қосымша шаруашылықтары болды. Орысша бұл қаладан тыс тіршілікті «заимка» дейді, кейде «дача» деп атайды. Мысалы, Кубриндердің дачасы қазіргі Көктал ықшам ауданы орналасқан жерде болды. Кеңес заманында бұл шаруашылық «Киров совхозы» деп аталды. Қосшығұловтардың қосалқы шаруашылығы – қазіргі Қосшы аталған ауыл.

Мұсылман мектебі
Қосшығұловтардың қолдауымен салынған мұсылман жастарының мектебін атап өту керек. Бұл мектептің құрылысы әлі де сақталған, қазір Бөкейханов көшесінің Абаймен қиылысатын тұсында – Казкоммерцбанктің қосалқы шаруашылығы орналасқан. Мектеп толықтай Қосшығұловтардың қаражатына салынған, оның мұғалімдері мен шәкірттері де Қосшығұлов­тардан жалақы және шәкірт стипендиясын алып отырған. Тағы бір айта кететін мәселе – Қосшығұловтардың Қараөткелде татар және қазақ жастары құрған драма үйірмесіне жасаған көмегі.

ХХ ғасырдың басында Ресей империясы еуропалық үлгіге түсіп, қауырт дами бастады. Қосшығұловтар осы дүбірлі жарысқа түскен қазақи отбасы болатын. Тек өкініштісі, 1914 жылы басталған Бірінші дүниежүзілік соғыс, іле-шала бұрқ етіп жанартаудай атылған орыс революциялары, оған еріп келген жоқшылық, бостандық деп атқа мініп алған крепостной шаруаның надандығы, орыс большевиктері ұйымдастырған репрессиялар қазақтың жас кәсіпкерлерінің бүкіл жоспарының тас-талқанын шығарды.

Жамбыл АРТЫҚБАЕВ, тарих ғылымдарының
докторы