Бұрын «Асыл арна» телеарнасы нәрестенің дүниеге келгеніне 7 күн толғанда шашын алып, шашының салмағымен бірдей садақа беретін арабтық дәстүрлерді насихаттаушы еді.
Бірде журналист Алмат Әбдіраман жүргізген «Иманигүл» бағдарламасын көріп отырып, араб тіліндегі көптеген есімдерге жарнама жасалғанына куә болдым.
Сол бағдарламада: «Айтылған кезде Аллаһты еске түсіретін Абдуссамад, Абдуллах, Абдуррахман секілді есімдерді неге қоймасқа? Дінсіз қауымға тән есімдерден гөрі ұлдарымызды пайғамбарлардың аттарымен Мұса,
Иса, Салих, Мұхаммед деп, қыздарымызды Фатима, Әмина, Халима десек, еш ұтылмайтынымыз анық» деген нұсқау берілді. Бұрын Бөстекбай, Шұлғаубай деп әртүрлі есімдерді қоя беретін шаманизмнің қалдықтарынан, яғни ырымдап қоятын аттардан бас тарту – имандылыққа бет бұрған қоғамның талабы. 70 жыл Кеңес үкіметіне кісенделген тұста сол қоғамдағы құбылыстарға сай ат қойдық. Советхан, Мэлс, Колхозбайлар көбейді. Қазақтың қанына сіңген еліктеушілік әлі де қалмай келеді. Енді шетелдіктерге еліктеп ат қоя бастадық.
Осындай бағдарламалардың әсерінен болар, қазіргі қазақтар жаңа туған сәбиіне Абдуррауф, Абдуссамад, Абдуллах, Абдуррахман, Абдусаиднұрислам, Амир, Али деп арабша ат қойып жүр. Мысалы, 2015 жылы ел арасына кең тараған әйгілі есімдердің ішінде Рабия Сұлтанбегім, Раббина, Амир, Айлин, Медина бар. Ал 2016 жылы (бұл деректі Статистика комитеті таратты – Т.Т.) Қазақстанда туған 4765 нәрестеге Раяна деген есім қойылды. Одан кейінгі ең көп қойылған есімдер қатарына Аиша (Айша емес), Каусар (дұрысы Кәусар ғой), Амина, Айлин, София жатады. Ер балалар арасында ең танымал есімдердің үштігіне Алихан, Нұрислам, Айсұлтан кірген. 2016 жылдың 10 айында дүние есігін ашқан сәбилердің 3560-ы – Алихан (Әлихан емес), 2731-і – Нұрислам, 2730-ы – Айсұлтан есімін иеленген. Одан кейінгі орындарда Санжар, Ерасыл, Мирас, Амир (Әмір – арабша «әкім», «бастық» деген сөз), Али (Әли – арабша «биік», «заңғар» деген сөз) орналасыпты.
Шынын айтуымыз керек, қазір қазақы болмысты жатырқайтын әдет таптық. Жоғарыдағы әріптесіміздің: «ырымдап қоятын аттардан бас тарту» деген сөзі осыған дәлел. Керісінше, балаларға ат қоюда ертеде белгілі дәрежеде ырым мен дәстүр ерекше орын алып отырған. Мәселен, Телқожа Жанұзақовтың «Есіміңіз кім?» атты еңбегінде олардың кейбірін сөздің киелі күшімен де байланыстырып отырушылық көне дәуірден бар құбылыс екендігі айтылады. Қазақтың дәстүрінде балаларға көз тиюден және жын-шайтаннан сақтану мақсатымен: Итбай, Күшікбай, Жаманбай деген елеусіз, оғаш есімдер қойып отырған. Кейбір Барақ, Бөрібай, Аюбай, Қасқырбай деген есімдер тотеммен байланысты беріліп келді.
Әрине, қай заманда да балаларға жарасымды, әдемі есім беруде ешқандай шек қойылмайды. Оған қоса, есімдер тарихында жаңару, ескіру, архаизмге айналу үдерісі болып отырады. Мысалы, бұрын бала дәулетті болсын дегек тілекпен Байбол, Алтынбай, Дәулетбай; ержүрек болсын деген тілекпен Батыр, Қаһарман, Батырбек, Қамбар, Әлібек; ажарлы болсын деген тілекпен Айсұлу, Нұрсұлу, Аққыз, Аппақ, Жамал, Ботакөз; ұзақ жасасын деген ниетпен Ұзақ, Өмірзақ, Мыңжасар; ақылды болсын деп Ақылбай, Ақылбек, Дана, Есбол; жомарт болсын деп Жомарт, Мырзабек, Мәртай деген есімдер берген. Айтыңызшы, бұл есімдерден біз неге бас тартуымыз керек?
Айта кетерлік жайттың бірі, қазақ ешуақытта қыздың шашын ұятты жері деп санамаған. Керісінше, ұзын шашын қыздың бағына балаған ата-бабаларымыз Қарашаш, Сұлушаш, Алтыншаш деп ат қойып келеді. Қазір ұзын шашты қыздар азайған сайын, мұндай аттар да сирек кездеседі. Олардың орнына жаңа қазақтар қыз балаларын Белла, Лурия, Нармин (?) деп атайтын болды. Бұрынғы Жылқыбай, Құлыншақ, Аққозылардың орнын Алан, Ромео басты. Шолпан, Айдай, Күнайлардың орнына София, Эдельвейс, Саммидастаналар келді дүниеге. Жібек, Гауһар, Маржандардың орнына Клеопатра, Алина, Сюзаннавиктория, Венециялар туды. Қызғалдақ, Райхан, Гүлжанның орнына Василиса-Мейірім, Қасиет-Раббым, Нина, Жания, Күляндалар жүр. Қарлығаш, Лашын, Әсемдер азайып, олардың орнына Періште, Октавия, Саммитгүлдер көбеюде. Кейбір жаңа қазақтар баласына Абдусаиднұрисламхан деп ат қоятын «сән» шығарып жүр. Бұған не дейсіз?
«Ұл туғанға – күн туар» деп дүниеге торсық шекелі ұл келгенде ата-бабаларымыз қазақы дәстүрмен ат қойған. Көп ретте есті есімдер әдет-ғұрып, салт-санамызға байланысты қойылып отырған. Мысалы, бір ғана «А» әрпінен басталатын Арыстан, Аян, Асыл, Асқар, Арбол, Аралбай, Аппақ, Аңсаған, Аңсар, Амангелді, Абзал деген есімдер толып жатыр. Қыздарымыз бойжеткенде көрікті де инабатты болсын десек, оларға Ажар, Айгүл, Айдай, Айғанша, Айкүміс, Айман, Айнұр, Айсәуле деп ат қоялық.
Менің ойымша, қазақ халқы ат қоюда бөгде біреуден үйренетіндей, соның дәстүрін көшіретіндей ұлт емес. Қаншама ғасырлар бойы өлмей, өшпей, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүріміз бар. Сол ата салтымызды ұстануға тиіспіз. Ендеше, қазақы ат қоюды ұстану ұлттық дәстүрімізді қорғау деп түсінгеніміз абзал.
Төлен ТІЛЕУБАЙ
