جازۋشى دۇكەنباي دوسجاننىڭ ىزدەنىس-ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىستى-قۇنارلى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن مىسال-دەرەكتەر كوپ-اق. بۇل تۇستا كوزى قاراقتى قالىڭ كوپشىلىككە العاشقى اڭگىمەسى 15 جاسىندا جارىق كورىپ, سودان بەرگى كەزەڭدە الىس-جاقىن ەلدەردىڭ باسپا ورىندارىنان شىققان كىتاپتارى – الەمنىڭ 20-دان استام تىلىنە اۋدارىلىپ, 7.7 ملن تارالىم- مەن باسىلعانىنان حاباردار. ونىڭ 100-دەن استام اڭگىمە, 20-دان استام حيكايات, 10-نان استام رومان, كوپتەگەن ماقالا, ەستەلىك-ەسسە, سۇحباتتار لەگى كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك.
بۇعان قوسا جازۋ بولمەسىنەن ورىن العان 10 مىڭنان استام كەيىپكەرلەر جۇيەسىنە, ولاردىڭ تاعدىر- تالايىنا قاتىستى كارتوتەكا, ەلىمىزدەن تىس جەرلەردە – قازان, ماسكەۋ, تاشكەن, ومبى ارحيۆتەرىنەن الىنعان سيرەك قولجازبا مەن ءار الۋان دەرەك كوزدەرى جازۋشىنىڭ كوركەم ءhام تاريحي تۋىندىلارىنا نەگىز بولىپ كەلە جاتىر. بۇدان باسقا, م.اۋەزوۆتىڭ اباقتىداعى تۇسىنىكتەمەسى, ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قىزى كاتەزگە جازعان حاتى, م.دۋلاتوۆتىڭ ≪كەلەشەك ۇرپاققا حات≫ اتتى جازباسىنىڭ تولىق نۇسقاسى, ب.مومىشۇلىنىڭ, ءى.ەسەنبەرليننىڭ, ءو.تۇرمانجانوۆتىڭ, ءا.تاجىباەۆتىڭ, ز.قالاۋوۆانىڭ ت.ب. ولەڭ, حات, سۋرەتتەرى د.دوسجاننىڭ قاعاز بەن قالامنىڭ
قۇدىرەت-كيەسىنە, قاسيەت-سيپاتىنا, ءنارلى سىرىنا جوعارى جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىن تەرەڭ تانىتادى
ادەبيەتشى-زەرتتەۋشىلەر د.دوسجاننىڭ شىعارماشىلىعىن ءۇش ارنا-سالاعا ءبولىپ, باعالايدى. كونە عاسىر قويناۋىنان سىر تارتقان ≪جىبەك جولى≫, ≪وتىرار≫, ≪فارابي≫ تاريحي كىتاپتارىن اتاپ وتۋگە بولادى. ەكىنشىدەن, بوداندىق ءداۋىردىڭ سۋرەتىن تانىتاتىن ≪زاۋال≫, ≪داريا≫, ≪تابالدىرىعىڭا تابىن≫, ≪جولبارىستىڭ سۇرلەۋى≫ جانە ≪كىسى اقىسى≫ كىتاپتارىنىڭ ءجونى بولەك. ال, عاجايىپ ادامدار عۇمىرىن كوركەم تىلمەن سومداعان سەريالى ەڭبەكتەر ≪مۇحتار جولى≫, ≪اباي ايناسى≫, ≪الىپتىڭ ازابى≫ سىندى كىتاپتارى ءبىر شوعىر.
د.دوسجان تۋىندىلارىندا ءومىر وقيعالارىنىڭ شىندىققا نەگىزدەلىپ, كەيىپكەرلەر جۇيەسىنەن تاريح پەن قازىرگى كەزەڭنىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرى ايقىن اڭعارىلىپ, ونىڭ ءوزى نازىك ليريزم, سىر-سەزىم, وي اعىنى, كەلىستى ىرعاق ارقىلى كەڭ ءورىس الادى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرلى جانرلارىنىڭ دامۋىنا, ونىڭ الىس-جاقىنعا تانىلۋىنا كورنەكتى قالامگەر دۇكەنباي دوسجان تاقىرىپتىق ءھام كوركەمدىك ەرەكشەلىتەرىمەن دە سۇبەلى ۇلەس قوستى. اتاپ ايتقاندا, شاعىن جانە ۇلكەن جانرلار تابيعاتىنداعى ىزدەنىس ارنالارى مەن كوركەمدىك مۇراتتارىندا بىرلىك-بايلانىس پەن ساباقتاستىق بارى بايقالادى.
قوعامنىڭ باستى بايلىعى – ادام الەمى مەن ەڭبەگىن, تۇرمىس-تىرشىلىكتەرىن, ءومىر-ۋاقىت شىندىقتارىن قابىلداۋ مەن قورىتۋداعى كوركەمدىك امال-تاسىلدەرىندە اۆتورلىق ۇستانىم مەن قالىپتاسقان قولتاڭبا تەرەڭ تانىلادى.
ءومىر وقيعالارىن, ۋاقىت تىنىسىن, تۇرمىس-تىرشىلىك كورىنىستەرىن الۋان بوياۋ, بەدەرلى ناقىشتارمەن نانىمدى بەينەلەيدى. وي مەن ءسوزدىڭ بىرلىگىن ساقتاپ, سىرلى الەمنىڭ قۇپياسىنا ەركىن ەنەدى. قاھارماننىڭ رۋحاني الەمىن اشۋ ىسىندە – ارعى-بەرگى تاريحتىڭ تەرەڭ دا تىلسىم قويناۋلارىنا قادام جاسايدى. تانىمال تۇلعالاردىڭ, ءبىلىمپاز وقىمىستىلاردىڭ مۇرا- ميراستارىنا دەن قويادى. رەاليزم تابيعاتىنا, كوركەمدىك تانىم ارنالارىنا, ماگيالىق رەاليزمگە, ماكسيماليستىك ۇستانىمعا, وي-سانا اعىمىنا, پالساپالىق-عۇمىرنامالىق بايانعا, بوياۋ-ناقىشقا, ءسوز سۋرەتىنە بارىنشا بەيىل تانىتادى. ءتىلدى قولدانۋ مەن قۇبىلتۋداعى مول مۇمكىندىكتەرىنەن, ستيلدىك قۇبىلىستاردىڭ تەرەڭ, تىلسىم سىر-سيپاتتارىنان كوركەمدىك كوكجيەگىنە قۇشتارلىق پەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىلەدى. ناتيجەسىندە, قالىڭ كوپتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ, ويلى وقىرماندار قاتارىن ەسەلەپ ارتتىرا ءتۇستى. كىتاپ پالاتاسىنان ≪وقىرمانى قيساپسىز جازۋشى≫ اتتى كۋالىگىن الۋى, جوعارىداعى ايتىلعان جايتتاردىڭ دالەل-دەرەكتەرى رەتىندە العا تارتۋعا ابدەن بولادى.
اقيقاتىندا, د.دوسجان شىعارماشىلىعى ءار الۋان جانر, ءتۇرلى تاقىرىپتا كەڭ ءورىس الىپ, ونداعى باستى ارنا – ادام مەن ونىڭ ءومىرى, ەڭبەگى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگى, جان الەمىندەگى ەرەكشەلىك-وزگەرىستەر, تاريح پەن تاعدىر تالقىسى, ۋاقىت پەن كەڭىستىك شەڭبەرى اياسىندا دامىپ, ىرگەلى ىزدەنىس پەن ماڭىزدى تاقىرىپتار, ورنەكتى وقيعا مەن شىنايى شىندىقتار, ورەلى ويلار مەن تولعام تولعانىستار ارقىلى وزگەشە بوياۋ-ورنەك, ناقىش قۇراپ, كوركەمدىك شەبەرلىك پەن شەشەندىككە ۇلاسىپ, تانىمدىق-تاعىلىمدىق سيپاتتارىمەن جۇيەلى جەتكىزىلەدى. باستىسى, ارينە جازۋشى ەڭبەگى مەن وزىندىك وزگەشەلىكتەرى, ىزدەنىس ارنالارى اڭعارىلىپ تۇرادى. جازۋشى ەڭبەگى ىرگەلى ىزدەنىستەر جەمىسى, ءومىر وقيعالارىن, تۇرمىس- تىرشىلىك تىنىسىن, ادام الەمىنىڭ ءيىرىم-سىرلارىن تەرەڭنەن تولعاپ, كەمەل قوزعايتىنى كورىنەدى. قاراپايىم كورىنىس پەن كەرەعار قۇبىلىستاردى, ادام بويىنداعى ارتىق-كەم تۇستاردى, كۇندەلىكتى ءومىر-تۇرمىستاعى كەدەرگى-كەمشىلىكتەردى اسىل ءسوزدىڭ قاسيەت, بەدەرىمەن بارىنشا بەينەلى كورسەتىپ, سىر-سيپاتتارىن سەنىمدى سۋرەتتەيدى. قالامگەرگە كەزەك بەرسەك, مەن قالاي جازامىن دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە تومەندەگىشە سىر تولعايدى: ≪…مەن – سۋرەتشىمىن, قۇرالىم – ءسوز, كاسىبىم – ءتىرى سوزبەن سۋرەتتەپ شىعارما جازۋ. ەكىنشى سوزبەن ايتساق: بولمىستى كوركەم سوزبەن كەلىستىرىپ, وقىرماننىڭ كوز الدىنا ەلەستەتىپ بەرۋ. مىسالعا, ≪كۇن باتتى≫ دەسەك – بۇل جۋرناليستيكا, ال, ≪كۇن شوققا ۇستاعان ءسۇردىڭ مايىنداي قۇم شاعىلعا ەرىپ سىڭدى≫ دەسەك, بۇل – سۋرەت. ≪الدىمىزدان تاۋ كورىندى≫ دەسەك – جۋرناليستيكا, ال, ≪الدىمىزدان اق باس تاۋ يىقتاسىپ تۇرەگەلدى دەسەك – بۇل گروزا.
… ءوز باسىم ءبىر نارسەنى كوڭىلگە ءتۇيىپ جازار كەزدە – سول نارسەنى كوز الدىما كەلتىرىپ ەلەستەتەم, سولاي ەتكەن مەزگىلدە – دۇنيە شىركىن دوڭگەلەنىپ, سول نارسەدەن باسقاسى تارس ەستەن شىعىپ, شىرق اينالىپ كەتەدى. ويعا العان جايت قانا كوز الدىمنان ەلەس بوپ كەتپەي قويادى. جايلاپ وتىرىپ ويدى, قيالدى ءۇزىپ الماي, قالامساپتى الىپ قىلقالام سىلتەگەن سۋرەتشىگە ۇقساپ اق قاعازعا ءسوزدى تۇسىرەم, سويلەمدى ءيىپ كەلتىرەم.
ءسوز ءوز-وزىنەن قۇيىلىپ كەلە بەرەدى.
… ىشىمدەگى ءتىرى ءسوزدى, كوركەم سويلەمدى, قاداۋ-قاداۋ ويلارىمدى جارىق دۇنيەگە, سىرت الەمگە قايتسەم دە شىعارۋىم كەرەك كورىندى. ايان بەرگەن سول ويلار! شىعارماسام – شەرلەنەمىن كەپ. مىنا مەن ءۇشىن جازۋشىلىق كىتاپ جازۋ, اتاق شىعارۋ ەمەس. جەر الەمدى بوياۋمەن بەدەرلەۋ, شەر تارقاتۋ, مىسقىلداي بولسا-داعى, كەپتەردىڭ قاۋىرسىنىنداي كورىنسەداعى – ءوزىمنىڭ تاپقان شىندىعىمدى ايتۋ≫ دەيدى.
جازۋشى ەڭبەگىندەگى ارنالى اعىس, شوقتىقتى شوعىر – اڭگىمەلەرى ەكەنى انىق. اسىرەسە, ≪كەيىنگى كەزدەگى اڭگىمەلەر≫ كىتاپ اڭداتپاسىندا ايتىلعانىنداي: ≪… رەنتگەن ساۋلەسى سەكىلدى ۋاقىتتىڭ ادام – اعزاسىنان وتكەندەگى ءىزى, ادامشىلىق نۇرى, جاقسىلىققا ۇمتىلۋى مەن كەساپاتپەن كۇرەسى تۋرالى.
ءومىر بويى ىزدەنۋ, كەمەلدەنۋ, جەتىلۋ جولىنداعى جازۋشى ۇستانىمىن العا تارتۋىمەن قىزىق≫. قالامگەردىڭ ءتىل ورنەگى, قولدانىس اياسى حاقىندا ءا.كەكىلباەۆ ≪… جازۋشىنىڭ سۋرەتشىلىگى باسىم, ءسوزدىڭ ىشىنە ءتۇسىپ جازاتىن قازباگەر جازۋشى≫ دەۋىنەن دە تەرەڭ تانىم, كەڭ تولعام, ايرىقشا سىر بار≫ دەپ جازعانى ەسىمىزدە.
قالامگەر د.دوسجاننىڭ شاعىن جانرداعى تۋىندىلارى – ءومىردىڭ وزىنەن وربىگەن شىندىق سىرلارىنان, ادام مۇراتى مەن ەڭبەگىن, ءداستۇر ونەگەلەرىن, تۇرمىس-تىرشىلىكتەرىن تەرەڭ تانىم, ىرگەلى ىزدەنىستەرمەن بايىتقان, كوزقاراسى مەن قولتاڭباسىنان وي مەن ءسوز جۇيەسى بىرلىك قۇراپ, كوركەمدىك كوكجيەگى, ەستەتيكالىق كوزقاراستارى كەڭ ءورىس, الۋاندىلىعىمەن ءماڭدى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ۇستىنە: «…دۇنيەنى سۋرەتپەن كورەدى, اللەگوريا, شەندەستىرۋگە ءجيى جۇگىنەدى. ءتىل قۇنارى باي. كوبىنە ماگيالىق رەاليزم ادىسىمەن جازادى. كەيىپكەردىڭ ىشكى جان سارايىن اشۋدا – وي اعىنىنا, پالساپالىق ءتۇيىن تۇيۋگە, ماكسيماليستىك كوزقاراسقا باسىمدىقپەن قالام تەربەيدى.
كوركەم شىعارمالارى مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ تاقىرىپ اياسى كەڭ.
ءتىل بوياۋى كەمپىرقوساقتاي. سيمۆولعا, قيالعا ەركىن تىزگىن بەرەدى». اسىلى, د.دوسجاننىڭ وتكىر ۇشتالعان قالامىنان, مول ءومىر تاجىريبەسىنەن وتكەن تاريح پەن تانىمال تۇلعالاردىڭ تاعدىر-تالايى, ەل-جەردىڭ يەسى مەن كيەسى, ادام ەڭبەگىنىڭ قىر-سىرى كوركەم, كەستەلى ورنەك قۇرايدى.
بۇل – ءومىر ورنەگى, ونەردىڭ تىلسىم سىرلارىنىڭ ءبىرى. جازۋشى ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىق ءىستىڭ باستاۋ بۇلاعى, قاينار كوزى دە وسى تۇستان تانىلادى.
د.دوسجان ەڭبەكتەرىنەن شىعارماشىلىق ىزدەنىس, جازۋشى ەڭبەگىنىڭ مىڭ سان قىرى, قوعامدىق قۇبىلىستار مەن ادام الەمىنىڭ مۇمكىندىكتەرى, مولتەك سىرلار, تۇيسىك-سەزىم يىرىمدەرى الۋان كورىنىس-سيپاتتارىمەن ەستە قالادى.
ايتالىق, «الاڭ» رومانىندا الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى ونىڭ تۋ سەبەپتەرى مەن سول كەزدەگى قوعامدىق احۋال, ساياسي-يدەولوگيالىق تانىم-تۇسىنىك – قازاق حالقىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىمەن تەلقابىس بايلانىستا باياندالادى.
اۆتورلىق كوزقاراستان, شىعارماشىلىق ەڭبەك پەن ونداعى تانىم-تۇسىنىك, تۇيسىك-سەزىم سىرلارىنان قوعامداعى, ءومىر-تۇرمىستاعى بارشا كورىنىس-قۇبىلىستار – الاڭ ارقىلى وتەدى. الاڭ سيمۆوليكالىق سيپات الا وتىرىپ, ساياسي-پالسافالىق كوزقاراستاردى, ادامزاتتىق ماڭىزى بار – ادامگەرشىلىك پەن ايارلىقتى, اقيقات پەن جالعاندى, ىزگىلىك پەن قاتىگەزدىكتى ءوزارا سالماقتاپ, سارالايدى. بايىپتى بايلام-ءتۇيىن جاساپ, ارا-جىگىن اشادى. ادامزات دامۋىنداعى, ۇلت تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردىڭ قىر-سىرى دا وسىندا ەكەنىن اۆتور الۋان ىزدەنىس, كوركەمدىك تانىم ارنالارى ارقىلى اشادى. قىسقاسى, «الاڭ» رومانى – ۇلت مۇراتىن ايقىنداعان, قوعامدىق- كەزەڭدىك كورىنىستەر مەن ساياسي- احۋالدى بايىپتى سارالاعان, سول ارقىلى ادام الەمىن ايقارا اشقان پاراساتتى, سىندارلى تۋىندى. د.دوسجاننىڭ «الىپتىڭ ازابى» اتتى كىتابى «رومان وسىلاي باستالدى» «رومان وسىلاي اياقتالدى» دەگەن كىرىسپە, قورىتىندىدان تۇرادى. اۆتور رومان كىرىسپەسىندە م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» اتتى ەكى كىتابىن وقىعاننان كەيىنگى اسەرىن (1955 ج): «… قازاق تىرشىلىگىنىڭ, اكەلەر, اتالار ءومىرىنىڭ ەندى بۇدان بىلاي اينالىپ كەلمەس ادەمى اۋەنىن, بوياۋ بەلگىلەرىن ىزدەگەندەي جات جۇرتقا ۇزاتىلعان قىزدىڭ توركىنىن قيماي سىڭسىپ ءبىر جىلاعانىن ەستىگەندەي, قاراسوزدىڭ توسىن ىرعاعىن, ءدامىن, ءنارىن اسەرىن تۇششىنا ءتۇسىپ تامسانا ۇزاق جاتىپپىن». …ەڭ عانيبەتى, اۋەزوۆ رۋحى ءوزىمدى ومىرگە عاشىق ەتتى, تىرشىلىك ساپارىندا شارشاسام, قاجىسام, قينالسام – بويىما تىڭ, جىگەر, قاجىر قۇياتىن قاسيەتتى كيەگە اينالدى» دەپ جازادى (8 بەت). بۇدان كەيىنگى جەردە اۆتوردىڭ – «اۋەزوۆپەن اۋرۋى جيىلەدى» (د.دوسجان ءسوزى – ر.ت.). ناتيجەسىندە: ءبىر رومان, ءبىر حيكايات جانە اڭگىمە جازادى. «الىپتىڭ ازابىندا» قازاق زيالىلارىنىڭ زۇلماتقا ۇشىراعان تۇستاعى تاعدىر-تالايى, سونىڭ ىشىندە م.اۋەزوۆتىڭ ءىستى بولۋ تاريحى, وگپۋ, نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن ارىز, تۇسىنىكتەمە, حاتتامالارى, كوپتەگەن قۇپيا قۇجاتتار ناقتى, جۇيەلى بەرىلەدى. اۆتور سوزىمەن ايتساق: «بۇل كىتاپ – العاشقى ءۇش شىعارماعا مۇلدە ۇقسامايدى.
مۇندا اۆتورلىق تولعانىس, قيال, سەزىم, وي اعىمىنا تىزگىن بەرۋدەن گورى, دەرەكشىلدىك باسىم».
قۇجاتتاردان قۇرالعان روماندا – م.اۋەزوۆتىڭ ەل-جەر قادىرىن تەرەڭ تۇسىنەتىنى, ءبىلىم-عىلىم ىسىنە جان-تانىمەن قۇشتارلىعى, شىعارماشىلىق ەڭبەككە دەگەن تازالىعى مەن تياناقتىلىعى, ءومىر-ۋاقىتقا كوزقاراسى, دۇنيەتانىم يىرىمدەرى كەڭىنەن ورىن العان. اسىرەسە, جازۋشىنىڭ تۇتقىندالعان كەزىندە كۋا بولعان اكادەميك ش.شوكىۇلى ەستەلىگى (27 بەت), م.اۋەزوۆتىڭ ايىپتاۋ ىسىنە بايلانىستى مالىمدەمەسى (39 بەت), ءتۇرلى ارىز-شاعىمدار, الاش پارتياسى مەن ونىڭ كوسەمدەرىنە قاتىستى كوزقاراستارى,
«ادەبيەت تاريحى» وقۋلىعىنا بايلانىستى سۇراقتارعا – ادامي, حالىقتىق سيپات بەرۋى, «قيلى زامان», «سۇعاناق سۇر» پوۆەستەرىندە توڭكەرىسشىل اسەر بايقالمايتىنى تۋراسىنداعى وڭدى جاۋاپتارى, ماسكەۋ, تاشكەن كەزەڭىندەگى ۇلتتىق-رۋحاني باعىتتاعى ىزدەنىس-ەڭبەكتەرى ت.ت. ناقتىلىق, دەرەكتىك قىرلارىمەن ەرەكشەلەنەدى. اۆتور بۇل تۇستاردا قوعامدىق- كەزەڭدىك كورىنىستەردى, ساياسي-يدەولوگيالىق احۋالدى تەرىپ- تىزبەي-اق ءومىر-ۋاقىت ۇسىنعان سۇراقتارعا تەرگەۋ ءىسىنىڭ قۇپيا قۇجاتتارىن العا تارتۋ ارقىلى اسەرلى, نانىمدى جاۋاپتار بەرەدى. قايسىبىر تۇستارىنا تۇسىنىك-تالداۋ دا جاسايدى. سول ارقىلى قاتال ۋاقىت اعىمىن, ساياسات پەن پاراسات ارا-جىگىن ايقىن اڭعارتادى.
بىزدىڭشە, «الىپتىڭ ازابى» – م.اۋەزوۆتىڭ قيلى تاعدىرى مەن ءومىردىڭ قىم-قۋىت ىزدەرىن كەڭ كولەمدە كورسەتۋ ارقىلى ءداۋىر-كەزەڭ كورىنىستەرىن, ۇلت مۇراتى مەن ونىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ تاعدىر-تالايىن تەرەڭنەن تولعاعان تاعىلىمدى تۋىندىلار قاتارىنا جاتادى.
روماندا م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» جۋرنالىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى بولۋى, اكادەمياداعى ابايدىڭ ادەبي مۇرالارىنا قاتىستى تالقىلاۋعا قاتىسۋى, العاشقى جارى – رايحان مەن ودان كەيىنگى – كاميلا جونىندەگى سىر-سۇحباتتار, وڭتۇستىك ولكەسىنە ساپارلارى (1957, 1960 ج.ج.), ۇستاز-عالىم ب.كەنجەباەۆپەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە كەزدەسىپ, ۇندەس-تىلەۋلەس قارىم-قاتىناستاعى بايلانىستارى, ن.گوگولدىڭ «رەۆيزور» دراماسىن ۇلت تىلىندە سويلەتۋى ت.ت. دەرەكتىك سيپاتىمەن بىرگە كوركەمدىك-
شەبەرلىك استارلارىمەن دە دەن قويعىزادى. اۆتور بۇل تاقىرىپ-ماسەلەلەردىڭ قايسىبىرىن بايانداعان تۇستاردا كەزەڭ-ۋاقىت تىنىسىنا, اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ باعىت-نىساناسىنا, ەڭ نەگىزگىسى م.اۋەزوۆتىڭ ۇلت رۋحانياتىنا قوسقان ۇلەس-سالماعىنا ايرىقشا ءمان بەرەدى. مۇنىڭ بارىنەن دە م.اۋەزوۆتىڭ ۇلت مۇراتى جولىندا كوزقاراسى ايقىن, رۋحانيات الەمىنە ايتىپ-قوسارى بار, قايسىبىر ىستە دە ەركىن, جىگەرلى, تاباندى تۇلعا ەكەندىگى تانىلادى. بۇدان بايقالاتىنى, م.اۋەزوۆتىڭ ادامي الەمى مەن تالايلى تاعدىرى, كوزقاراس ەۆوليۋتسياسى كەزەڭ-ۋاقىت شىندىقتارىن تامىرشىداي تاپ باسىپ كورسەتەدى. اۆتور اۋەزوۆ الەمىن ءار قىرىنان اشىپ, ادامي ساپاسىنا كوپ كوڭىل بولەدى. جازۋشى ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىق قىرلارىنا ايرىقشا ءمان بەرەدى. ۇلتتىق تۇلعا
تابيعاتىن كەڭىنەن كورسەتەدى. روماننىڭ رۋحاني بايلىقتارىنىڭ ءبىرى وسى.
جازۋشى ەڭبەكتەرى اراسىندا جاس ۇرپاق-بالالارعا ارنالعان «وترار», «تۇركىستان», «ارداك – سىن تابۋنششيكا», «مالچيك – جوكەي» كىتاپتارىنىڭ ورىن- ۇلەسى ۇلكەن. بۇل اقىن م.شاحانوۆ اتاپ كورسەتكەنىندەي: «ادام جىل وتكەن سايىن ءوزىنىڭ ەسكى ارناسىنا جاقىنداي تۇسەدى ەكەن. دۇكەنباي تۋرالى ويلاسام: الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى تاريحي پوۆەستەرى – «وترار», «فارابي» ەسكە تۇسەدى, ول ماعان تاريحي تاقىرىپتىڭ پيونەرى بولىپ, ەسكى ارنانى انىق ەلەستەتەدى».
جازۋشى شىعارماشىلىعىندا بۇعان مىسال-دەرەكتەر كوپ-اق. ايتالىق, «وترار» كىتاپشاسىندا: وترار تاريحى مەن تاعدىرى, ونداعى ويشىل-ءبىلىمپازدار – ارىستانباب, ءال-فارابي, ق.ا.ياساۋي ت.ب. ءومىرى مەن كەزەڭى, قىزمەتى, سول سەكىلدى سايرامداعى ءابدىلازىز باب, ىسقاق باب ەسكەرتكىشتەرى, وترار اتىن اسقاقتاتقان ايگىلى كىتاپحانانىڭ قىر-سىرى ت.ت. الۋان دەرەك-دايەكپەن, كوركەم بوياۋ-بەدەرلەرمەن بەرىلەدى.
بۇدان باسقا, اتاپ ايتقاندا, وترارداعى قىشتان سالىنعان تاسبولات تامدار, كەرۋەن قاقپالارى, قولونەر كاسىبىنە قاتىستى كوزقاراس-دەرەكتەر دە نانىمدى ءارى جەڭىل, جۇيەلى ءورىس الادى.
قازاق دالاسىن, وتراردى جاۋلاپ الۋ ماقساتىن كوزدەگەن – شىڭعىسحان ساياساتى دا بالالاردىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە ساي ءسوز ەتىلەدى. بۇل تۇستا ادالدىق پەن ادىلەتسىزدىك, كۇشتى مەن ءالسىز, شىندىق پەن جالعاندىق جايلى كورقاراس-دەرەكتەر دە جاس ۇرپاقتى اقيقات اۋىلىنا باستاپ, دوستىق پەن جاستىقتى, بىرلىك-ىنتىماقتى, تاتۋلىق-تۇتاستىقتى دارىپتەيدى.
بۇل رەتتە: «وترار – قازاق حالقىنىڭ ەڭ كونە قالالارىنىڭ ءبىرى.
ەجەلدە وترار قالاسىنىڭ ورنىندا فاراب نەمەسە ءباراب اتتى ۇلكەن قونىس بولعان. «ءباراب» – ەجەلگى تۇركى ءسوزى. ول «سۋلى قونىس» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى, سەبەبى شاھار ارىس پەن سىرداريا وزەندەرىنىڭ قوسىلعان تۇسىندا ورنالاسقان.
ەجەلگى وترار نەمەسە فاراب قالاسىنىڭ ورنى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇستىك باتىسىندا, تەمىر جول بويىندا بولعان» (2 بەت), نەمەسە: «ارىستانباب – وترار جەرىنە العاش كەلگەن ءبىلىمپازداردىڭ ءبىرى. ول تۋرالى جازىلعان ناقتىلاي دەرەكتەر جوق. ايتسە دە, «ارىستانباب – ءارى اقىن, ءارى جۇلدىزعا قاراپ ادام تاعدىرىن بولجايتىن كورىپكەل… جىلىنا ءبىر مارتە مەككەگە بارىپ, اۋليە امبيەلەرگە ءمىناجات قىلعان», – دەگەن دەرەكتى وقيمىز. ارىستانباب – قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ۇستازى, بابا اتادا جاتقان ىسقاق بابتىڭ زامانداسى, اۋليە بولعان ادام» (3 بەت) دەگەن ۇزىك ويلاردان كيەلى ورىن, قاسيەتتى مەكەن مەن تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ ەڭبەك-مۇرالارىن, باعىت كوزقاراستارىن, ءداستۇر-ونەگەلەرىن تەرەڭ تاني تۇسەمىز.
جازۋشى ەڭبەگى مەن كوزقاراس مۇراتتارىنان, قولتاڭبا قۇبىلىسىنا قاتىستى مانەرلەردەن الۋان ىزدەنىس ارنالارى, ءارتۇرلى, قيلى تاعدىرلى ادامداردىڭ بەينەلەرى, وي-ءسوز جۇيەسىنىڭ ءبىرتۇتاس سيپاتى, انىق-قانىق بوياۋ بەدەرلەرى, كوركەمدىك ورنەكتەردىڭ ءورىستى ولكەسى, قىسقاسى, اسەمدىك الەمىنىڭ ءنارلى دە سىرلى, شەتسىز دە شەكسىز كوكجيەگى شىنايى شىندىقتارىمەن كوڭىلدى باۋراپ الادى. قالامگەر قولتاڭباسىنان كەڭىنەن كورىنەتىنىندەي, قوعامدىق قۇبىلىستار, كەزەڭ كورىنىستەرى, ءومىر ورنەكتەرى, ادام الەمى مەن ەڭبەگىنىڭ قىر-سىرلارى دا نازار اۋدارتىپ, ونداعى وقيعا ءورىمى, كەيىپكەر ارەكەتى, قيلى قيمىل, تارتىس تابيعاتى, كەدەرگى-كەمشىلىكتەردىڭ استارلى-قاتپارلى قۇبىلىستارى شىندىق سىرلارىمەن, شەبەرلىك سيپاتتارىمەن جان-جۇرەككە جىلى اسەر ەتەدى. مۇنىڭ ءبارى, ءسوز جوق د.دوسجاننىڭ جازۋشىلىق جولداعى ومىرگە قۇشتارلىعى, ونەرگە سۇيىسپەنشىلىگى, ار ىسىنە ادالدىعى مەن قالام قۇدىرەتىندەگى قۇبىلىستاردى ءجىتى تانىپ, جاۋاپكەرشىلىك پەن جانكەشتىلىكتى تەرەڭ سەزىنگەنىن انىق اڭعارتادى.
راقىمجانتۇرىسبەك, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
