الاش دەسە ويعا ءاليحان كەلەتىنى دە, ءاليحان دەسە كوزگە الاش ەلەستەيتىنى – ۇيرەنشىكتى قۇبىلىس. ال اباي دەگەندە ويعا ەڭ الدىمەن نەگە ءاليحان ورالماي, ءاليحان دەگەندە كوزگە نەگە تۇڭعىش ابايتانۋشىنىڭ تۇلعاسى ەلەستەمەيدى؟
التى الاش كوسەمى, 20-عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ ۇلت كوشباسشىسى, قايتا جاڭعىرعان قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇڭعىش توراعاسى (پرەزيدەنتى) ءاليحان بوكەيحاندى «تۇڭعىش ابايتانۋشى» دەۋگە ۇلى ويشىل اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە 1889 جىلى «وسوبىە پريباۆلەنيا ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» مەن ونىڭ قازاق تىلىندەگى قوسىمشاسى – «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» ەكى تىلدە قاتار جازعان «پيسمو ۆ رەداكتسيۋ» جانە «حات باسپاحاناعا» اتتى ماقالاسى نەگىز بولا المايدى. ماقالانىڭ ورىسشا نۇسقاسىنىڭ قازاقشاسى سونىڭ سوزبە-ءسوز اۋدارماسى: «ءسىز, تەكتى قاريالار, گازەتكە كومەك بەرىڭىزدەر, كورگەن جاقسىلارىڭىزدى ءبارىن ايتىڭىزدار! وزدەرىڭ جازدىگۇنى كەشكە تامان ايتاتىن, توبەنىڭ باسىندا, قۇدىقتىڭ قاسىندا وتىرىپ, يا قىستى كۇنى – اۋىلداستارىڭنىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرىپ ايتقاندارىڭدى, كورگەندەرىڭدى – قازاقتىڭ جاقسىلارىمەنەن بىرگە ءجۇرىپ, قالايشا اتاقتى بيلەردىڭ بيلىك قىلعانىنان, داۋ بىتىرگەنىنەن – جارىلقاپ, الشىنباي, مۇسا, قۇنانباي ءھام عايري جاقسىلاردىڭ پارا الىپ, جىبەك شاپانعا, قالتاسىنىڭ پايداسىنا قىزىقپاعاندىقتارىن; وسى كۇنگى بيلەرگە, «لاي سۋدان بالىق ۇستايمىز دەپ جۇرگەن, وسيەت ەتىپ, عيبرات بەرىڭىزدەر!». ماقالادا اۆتور ۇلى اقىننىڭ اعا-سۇلتان بولعان اكەسى قۇنانبايدى ەمەس, ءادىل بيلىگىمەن اتى شىققان ابايدىڭ ءوزىن ايتىپ وتىرسا كەرەك.
بەلگىلى الاشتانۋشى-جۋرناليست, مارقۇم جايىق بەكتۇروۆ 1989 جىلى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن كولەمدى «ءۇش الەكەڭ» اتتى ماقالاسىندا جازعانداي, ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ونىڭ ولەڭىن 1900 جىلى ورىسشاعا اۋدارىپ, «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا»-عا جاريالاۋى دا «ابايتانۋشى» دەۋگە ونشا كەلمەيدى. ءتىپتى «روسسيا. گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا» كوپتومدىعىنىڭ قازاق ولكەسىنە ارنالعان 18 تومىنداعى ابايدىڭ جاڭاشىل اقىندىعى تۋرالى ءبىر جول پىكىرى دە ەمەس. ول پىكىر, اشىعىن ايتقاندا, «ءاليحاننىڭ اقىل-كەڭەسىمەن جازىلدى» دەگەن ەشبىر دالەلسىز توپشىلاۋ بولماسا, اۆتورى ءتىپتى وزگەلەر-ءدى.
ءاليحاننىڭ ابايتانۋشىلىعى تۋرالى اڭگىمە بولا قالسا, ادەتتە كوپشىلىكتى, اراسىندا ابايتانۋشىلارى دا, جۋرناليستەرى دە, باسقالارى دا بار, «وسى اباي مەن ءاليحان جۇزدەستى مە؟» دەگەن ساۋال ويلاندىرادى. تاريحي دەرەك-ايعاقتار قازاقتىڭ باعىنا تۋعان قوس الىپتىڭ ومىردە ءبىر ەمەس, تالاي رەت جۇزدەسكەنىن بۇلتارتپاي دالەلدەيدى. اباي مەن ءاليحاننىڭ جاقىن تۋىستىعى – ءوز الدىنا. ءاليحاننىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان تورە 18 قويىن داپتەردەن تۇراتىن «الەكەڭنىڭ ءومىرى» اتتى ەستەلىگىنىڭ 1-داپتەرىندە: «ءاليحاننىڭ شەشەسىنىڭ اكەسى (توبىقتى ماماي باتىردان) دۋلات باتىر – ۇرى, ءبىر جەگەندە ءبىر ۋاق مالدىڭ ەتىن جەپ, سورپاسىن ءىشىپ كەتەدى ەكەن… دۋلاتتىڭ ەكى قىزى: ءبىرى بەكجان – ءاليحاننىڭ شەشەسى, ءبىرى – بوشانتاي (رىزىقباي شەشەسى) – حۇدايبەردى ايەلى, قۇنانباي كەلىنى» دەپ جازدى. دەمەك, ءاليحان مەن شاھكارىم قۇدايبەردىۇلى ەكەۋى – تۋعان بولەلەر. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن, اباي مەن ءاليحاننىڭ 1896-1904 جىلدارى سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە كوميتەتتىڭ جيىندارىندا كورىسۋى مۇمكىندىگىن دە ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. تامىزدىڭ 16-19 ارالىعىندا اباي ەلىن ساپارلاعان «ۇلى ابايدىڭ ىزىمەن» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسياسى قارقارالىدا جاس كۇنىندە اباي توقتاعان حامي بەكمەتەۆتىڭ مۇراجاي-ءۇيىن قىزىقتادى. الايدا ابايدىڭ وقتا-تەكتە ايالداعان ول ۇيدە ءاليحاننىڭ ايلاپ جاتقانىن نە ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى, نە مۇراجاي-ءۇيىنىڭ ديرەكتورىنان باستاپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى دە بەيحابار. سول سەبەپتى دە, ارينە, مۇراجاي-ۇيدە بولاشاق ۇلت كوشباسشىسى, الاش ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاسى ءارى توراعاسى ءاليحان بوكەيحان تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز, فوتوسۋرەت نە تاريحي قۇجات جوق. ال سماحان تورە ەستەلىگىنىڭ 1-داپتەرىندە: «اۋەلى جەتى جاسىندا قارقارالىدا نوعاي زاريەۆ موللاعا مۇسىلمانشا وقۋعا بەرىپتى. توعىز جاسىندا قامي بەكمەتەۆ ۇيىنە قويىپ ورىسشا وقىتىپتى. سودان كۇتىمسىز بولىپ, ينتەرناتقا ءوز بەتىمەن ءتۇسىپتى» دەپ جازدى.
ناعىز «ابايتانۋ» ءاليحان بوكەيحاننىڭ جاس كۇنىنەن-اق اقىننىڭ ۇلىلىعىن تانۋىنان, ونىڭ پوەزياسىنان ۇلت ادەبيەتىندە, دالىرەك ايتساق, ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان جازبا ادەبيەتىندە ءالى جوق جاڭاشىلدىعىن كورىپ باعالاي الۋىنان باستالدى. ءاليحاننىڭ مۇنداي سەزىمتالدىعىن, كورەگەندىگىن ونىڭ 1889 جىلى «وسوبىە پريباۆلەنيا ك «اكمولينسكيم ۆەدوموستيام» جانە «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جاريالاعان ەڭ العاشقى ورىسشا-قازاقشا 16 ماقالاسىنان ايقىن اڭعارامىز. سول ماقالالارىندا اۆتور اباي پوەزياسىنداعى سىني كوزقاراسىنا ەلىكتەپ, بۇقارا حالىقتى اداستىرعان نادان, دۇمشە مولدالاردى, بولىس-بي, ءتىلماشتاردى, «ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ, ءسوز قادىرىن كەتىرگەن» اقىنداردى اياۋسىز اشكەرەلەيدى. 1904 جىلدىڭ جازىندا قىردان قارالى حابار الىسىمەن, ءاليحان ومبىدان «اباي مارقۇمنىڭ ولەڭدەرىن كىتاپ قىلىپ باسىڭدار دەپ بالالارىنا حات جازادى». كاكىتايدىڭ مەزگىلسىز قايتىس بولۋىنا وراي 1915 جىلدىڭ باسىندا «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان بۇل ازاناما ماقالاسىندا ءاليحان ءارى قاراي: «1905-ءىنشى جىلدىڭ اپرەل اياعىندا كاكىتاي (ىسقاقۇلى قۇنانباي) ابايدىڭ جازبا كىتابىن الىپ, ومبىداعى ماعان كەلدى. 1905-ءىنشى جىلى جازعىتۇرعى ساياسات ءىسى نە ەكەنىن ءبىزدىڭ «قازاق»-تى وقۋشىلار بىلەر. كاكىتاي ءبىزدىڭ ۇيدە بىرەر جۇما جاتتى. اباي, پۋشكين, لەرمونتوۆ سوزدەرىن بىرگە وقىپ, ءماز-مەيرام بولدىق» دەپ ەسىنە الدى. مىنە, ابايدىڭ ءوز ولەڭدەرى, ا.پۋشكين, م.لەرمونتوۆ, ي.كرىلوۆتان اۋدارعاندارى مەن قارا سوزدەرىنىڭ تۇراعۇل جيناپ كوشىرتكەن قولجازباسى قولىنا ءتيىپ, ومبىداعى ءوز ۇيىندە «بىرەر جۇما جاتقان» ءارى تۋىسى, ءارى دوسى كاكىتايمەن سىرلى اڭگىمەسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلى ويشىل اقىننىڭ ءومىرى قىسقا دا نۇسقا باياندالعان, ال شىعارماشىلىعىنا «ەۋروپانىڭ ايگىلى اقىندارىنا ماقتانىش بولادى» دەپ اسقاق باعا بەرىلگەن تۇڭعىش «اباي (يبراگيم) قۇنانباەۆ» اتتى مۇناقىپ-ماقالا دۇنيەگە كەلدى.
نازار اۋداراتىن ماسەلە, مۇناقىپ-ماقالانىڭ سوڭىندا اۆتوردىڭ ءوزى مارقۇم ابايدىڭ ءومىرى تۋرالى مالىمەتتى ۇلى تۇراعۇلدان (ابايدىڭ ءوزى تۋراۇل دەپ اتاعان ەكەن. – س.ا.) العانىن اتاپ كورسەتەدى. ال اۆتوردىڭ ءوز قولىندا ويشىل-اقىننىڭ ولەڭدەرى جازىلعان قويىن داپتەرى بولعان. مىنە, سول داپتەرىن ول 1903 جىلى ومبىعا كەلگەنىنە ءبىر-اق جىل بولعان قانداسى, شاكىرتى ءارى بولاشاق ەڭ جاقىن ۇزەڭگىلەسى – احمەت بايتۇرسىنۇلىنا بەردى. ول تۋرالى «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا احمەتتىڭ ءوزى بىلاي دەپ جازدى:
«اقمولا, سەمەي وبلىستارىندا ابايدى بىلمەيتىن ادام جوق. اقمولامەن سىبايلاس تورعاي وبلىسىندا ابايدى بىلەتىن ادام كەم, ءتىپتى, جوق دەپ ايتسا دا بولارلىق. ولاي بولۋى – ءسوزى باسىلماعاندىقتان. ابايدىڭ سوزدەرى كىتاپ بولىپ, باسىلىپ شىققانشا ابايدىڭ اتى دا, ءسوزى دە تورعاي وبلىسىندا ەستىلمەۋشى ەدى. اقمولا, سەمەي وبلىستارىندا ابايدىڭ اتىن, ءسوزىن ەستىمەدىم دەگەنگە ەداۋىر تاڭىرقاپ قالادى. مەن ەڭ اۋەلى اقمولا وبلىسىنا بارعانىمدا ابايدى بىلمەگەنىمە, ءسوزىن ەستىگەنىم جوق دەگەنىمە تاڭىرقاپ قالۋشى ەدى… 1903-ءىنشى جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى».
ال ءاليحاننىڭ ءمۇناقىپ-ماقالاسى الدىمەن سەمەيلىك «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنىڭ 1905 جىلعى 3 سانىندا, ودان كەيىن ورىس يمپەراتورلىق گەوگرافيا قوعامى باتىس ءسىبىر ءبولىمى سەمەي بولىمشەسىنىڭ «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا ي.ر.گ.و.» جيناعىندا بولار-بولماس وزگەرىسپەن ەكىنشى رەت جاريالاندى. ماقالانىڭ گازەتتە جاريالانعان نۇسقاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي, اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن ءاليحاننىڭ رەداكتسيالاۋىمەن تاياۋ ارادا گەوگرافيالىق قوعامنىڭ سەمەي بولىمشەسى باسىپ شىعارۋى كەرەك ەدى.
التى الاش كوسەمىنىڭ ومىرىنە قاتىستى ەرەكشە نازار اۋدارا كەتەتىن جايت: ءاليحان بوكەيحان وتارلىق ەزگىسىندە وتىرعان «قالىڭ ەلى قازاعىنىڭ» قۇقى مەن ازاتتىعى ءۇشىن قيان-كەسكى كۇرەسىن عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق قىزمەتىمەن, ونىڭ ىشىندە ابايتانۋشىلىعىمەن قوسا قاتار اتقارىپ ءجۇردى. سونىڭ بىردەن-ءبىر ايعاعى: ءاليحان وتارشىل يمپەريانىڭ ءى مەملەكەتتىك دۋماسى دەپۋتاتتىعىنا ءتۇسۋ ءۇشىن سايلاۋالدى ناۋقانىن وتكىزۋ جانە ءىس اراسىندا ءوزى رەداكتسيالاپ بولعان اباي شىعارمالارىنىڭ قولجازباسىن باسپاعا تاپسىرۋ ويىمەن 1906 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا ومبىدان سەمەيگە كەلە جاتقان جولىندا – تۇزقالا (پاۆلودار) ىرگەسىندەگى كازاكتاردىڭ يامىشەۆسكي كەنتىندە تۇتقىنعا الىنادى. قولجۇگى (پورتفەلى) ىشىندەگى اباي قولجازباسىمەن بىرگە تاركىلەنەدى. يامىشەۆسكي كەنتىنەن تۇزقالانىڭ اباقتىسىنا جابىلعان كۇننىڭ ەرتەسىنە – 10 قاڭتار كۇنى ءاليحان پاۆلودار قالالىق 2 ۋچاسكەسى سۋدياسىن شاقىرتىپ الىپ, ءوزىنىڭ قىلمىسى بولسا تەرگەۋ جۇرگىزىپ دالەلدەپ, سوتقا بەرۋىن, بولماسا, دەرەۋ بوساتۋىن تالاپ ەتۋمەن قاتار, قولجۇگىمەن بىرگە تاركىلەنگەن قولجازبا – قازاق اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ولەڭدەرى ەكەنىن, قۇنى 5 مىڭ پاتشا رۋبلىنە تەڭ ەكەنىن ايتىپ, ونى ساقتاۋدى قاتاڭ تالاپ ەتەدى.
سۇلتان حان اققۇلى
(جالعاسى بار)
