تورتكۇل دۇنيەنى تورىندە توعىستىراتىن ايتۋلى «ەحرو – 2017» — حالىقارالىق كورمەسى قازاقستان استاناسىندا وتەتىن بولدى. مۇنى بۇكىل الەمنىڭ تاڭداۋى دەپ بىلگەن ءجون.كۇنى كەشە پاريج قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسى باس اسسامبلەياسىنىڭ 152-ءشى سەسسياسىندا, قاتىسۋشى 161 مەملەكەتتىڭ 103-ءى استانانى قولداپ, داۋىس بەردى. وسىلايشا, اقتىق باسەكەدە بەلگيامەن «بەلدەسكەن» قازاقستاننىڭ ءباسى بيىك ءتۇستى.
جاقسىلىق جورالعىسى
ۇمىتكەر قالالار اراسىنداعى باسەكە قىزعان تۇستا جۋرناليستەر تاراپىنان «حالىقارالىق كورمەنى وتكىزۋدە قارسىلاسىڭىزدىڭ قانداي باسىم تۇسىن مويىندايسىز؟» دەگەن ساۋال قويىلعان. قازاقستان بەلگيانىڭ حالىقارالىق كورمە ۇيىمداستىرۋداعى كوپجىلدىق ءتاجىريبەسىن, الپاۋىت ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسىنىڭ تەرەڭدىگىن العا تارتسا, بەلگيا دەلەگاتتارى ەۋرازيا كىندىگىندە ورنالاسقان قازاقستاننىڭ باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرۋشى «التىن كوپىر» ەكەندىگىنە ەرەكشە ءمان بەردى.
«ەگەر, كورمە قازاقستاندا ءوتسە, بىزگە باسقا الەمدى كورۋگە ءمۇمكىندىك تۋاتىن ەدى» دەگەن ىشكى قالاۋلارىن دا جاسىرمادى.
راسىندا دا, مۇنداي حالىقارالىق شارا تمد اۋماعىندا تۇڭعىش رەت بىزدە وتكىزىلگەلى وتىر.
وسى كۇنگە دەيىن ازيا اۋماعىنان ۇزىن-سانى 16 مەملەكەت كورمەنى ءوز ەلدەرىندە وتكىزۋگە نيەت ءبىلدىرىپتى. بىراق, مۇنداي جاۋاپتى شارۋانى اتقارۋ تەك قىتاي, جاپونيا, وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى جەتەكشى ەلدەردىڭ عانا ماڭدايىنا بۇيىردى.
بىرنەشە جىل قاتارىنان جالپىعا تانىمال ءىرى ايماقتىق فورۋمداردى وتكىزىپ, سول ارقىلى ءوزىنىڭ حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتقان قازاقستان وسى ۇشتىكتەن كەيىن جاۋاپتى شارۋانى ءوز موينىنا الىپ وتىر.
ەكسپو بىزگە نە بەرەدى؟
ەكسپو – ەلدەردىڭ ەكونوميكا, عىلىم, تەحنيكا, مادەنيەت, ونەر جانە وزگە دە قوعامدىق سالالارداعى جەتىستىكتەردى جاريالاپ كورسەتەتىن جانە ولاردىڭ ءادىل ءارى اشىق باسەكەلەسۋىنە ارنالعان الەمدىك ەڭ بەدەلدى الاڭ.
كورمەنى ميلليونداعان تۋريستەر تاماشالايتىندىقتان, ءاربىر ەل ءوز مادەنيەتىندەگى ۇلتتىق ءوزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن تانىتاتىن جانە وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ دەڭگەيىن بۇكىل الەمگە كورسەتەتىن بىرەگەي پاۆيلون قۇرۋعا ۇمتىلادى.
كورمەنىڭ ەسەپ-قيسابى ميللياردتاعان تەڭگەگە شاقتالعان. از اقشا ەمەس, ارينە. بىراق, وتەۋى بار ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال.
ماسەلەن, كورمەنىڭ قازاقستاندا وتكىزىلۋى ەلىمىزدەگى وندىرىستىك قۋاتتار مەن عىلىمي بازانى جاڭعىرتۋعا, ەلىمىزگە جاڭا تەحنولوگيالار مەن ينۆەستيتسيالاردى تارتۋعا ىقپال ەتەدى.
كورمە نىساندارى مەن ەلوردانىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتۋعا ينۆەستيتسيا تارتۋعا دا ۇلكەن مۇمكىندىك تۋادى.
شاراعا الەمنىڭ جۇزگە تارتا ەلىنەن 5 ميلليونداي ادام كەلمەكشى.
بۇل ەڭ الدىمەن, استاناداعى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى, قوناقۇي بيزنەسى مەن ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋعا ەلەۋلى اسەر ەتەرى ءسوزسىز.
«ەكسپو – 2017» ارقىلى ءبىز شەت مەملەكەتتەرمەن ساياسي ءھام الەۋمەتتىك ينتەگراتسيامىزدى ارتتىرىپ, ءتۋريزمنىڭ تاسىن ورگە دومالاتامىز.
كورمە الەمدى قازاقستاندىقتاردىڭ كوپۇلتتى مادەنيەتىمەن, كونە تاريحىمەن, ونەرىمەن, ءداستۇرىمەن جانە قوناقجاي مىنەزىمەن تانىستىرۋعا جول اشىپ, ەلىمىزدىڭ الەمدىك قاۋىمداستىق الدىنداعى تانىمالدىلىعى مەن تارتىمدىلىعىن ارتتىرادى.
ماۋسىم-قىركۇيەك ايلارى ارالىعىندا وتەتىن شارا بارىسىندا ەلوردادا دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن ەلدەردىڭ مادەنيەتى توعىسقان كۇن رەتىندە دە ەستە قالاتىن بولادى.
بولاشاق ەنەرگياسى»
قازاقستان جاھاندىق كورمەگە وسىنداي تاقىرىپ ۇسىنىپ وتىر.
بۇل الەمدىك قوعامداستىقتى تولعاندىرىپ وتىرعان قازىرگى زامانعى ەڭ وزەكتى جانە ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
ەكولوگيالىق تازا, قاۋىپسىز جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدىڭ وزەكتىلىگى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى.
ەلىمىز ەنەرگيانىڭ جاڭا كوزدەرىن ەنگىزۋ جونىندەگى حالىقارالىق ءپىكىرتالاستاردىڭ بەلسەندى قاتىسۋشى رەتىندە تانىمال.
بۇل تاقىرىپ ەڭ ۇزدىك الەمدىك ەنەرگيا ساقتاۋ تەحنولوگياسىن, كۇن, جەل, تەڭىز, مۇحيت جانە تەرمالدى سۋ ءتارىزدى بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدا جاڭا ازىرلەمەلەر مەن تەحنولوگيانى كەڭىنەن ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. استانا وسى سالاداعى ەڭ ۇزدىك الەمدىك ازىرلەمەلەر مەن ترەندتەر كورسەتۋ ءۇشىن ءتيىمدى الاڭعا اينالۋى مۇمكىن. كورمە سونداي-اق ەلدىڭ وندىرىستىك قۋاتى مەن عىلىمي بازاسىن تەحنولوگيالىق جاڭعىرتۋ جانە ەكونوميكانى جۇيەلى ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن قۋاتتى سەرپىن بەرەدى.
قالا ىشىندەگى قالا
حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ تالاپتارىنا ساي كورمە وتكiزۋشi قالانىڭ الەۋەتi ءۇش اي كولەمiندە كەمى 3-4 ملن حالىقتى قابىلداۋعا دارمەندi بولۋى تيiس ەكەن.
تالاپقا ساي شاھاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە حالىقارالىق شارانى وتكىزۋگە ارنالعان تۇتاستاي جاڭا قالاشىق تۇرعىزۋ جوسپارلانۋدا. بۇل ماقساتقا استانا قالاسى اكىمدىگى تاراپىنان 113 گەكتار جەر ءبولدى. ونىڭ 25 گەكتارى – كەشەننىڭ ءوزى, قالعان بولىگى اۆتوتۇراققا, سىرتقى قۇرىلعىلارعا جانە EXPO – 2017 قالاشىعىنا ارنالعان.
EXPO – 2017 الاڭى ءشامشى قالداياقوۆ كوشەسى مەن 1-كوپىر اينالمالى جولىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسادى. قالاشىق قۇرىلىسىنا شامامەن, 1,5 ملرد دوللار قارجى جۇمسالماقشى.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ايتۋىنشا, قالاشىق وزىندىك ساۋلەتىمەن دارالانىپ, ەلوردانىڭ ۇزدىك برەندىنىڭ بىرىنە اينالماق. ەحرو كەشەنىنىڭ ىشىندە 97 پاۆيلون ورنالاستىرىلادى دەپ جوسپارلانعان. ولار كيىز ءۇي پىشىنىندە بوي كوتەرمەكشى. سونىمەن قاتار, قالاشىق ىشىندە قوناقتارعا ارناپ مۇراجاي, مەيرامحانا, قوناقۇي, ءتىپتى مادەني شارالارعا ارنالعان عيماراتتار سالىنادى.
تاريحتان تام-تۇم دەرەك
تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردى ايگىلەيتىن حالىقارالىق كورمەنىڭ ءبىر جارىم عاسىردان استام تاريحى بار.
ەڭ العاشقى امبەباپ حالىقارالىق كورمە 1851 جىلى ۇلىبريتانيانىڭ استاناسى لوندونداعى گايد-پاركتە البەرت حانزادانىڭ باستاۋىمەن وتكىزىلەدى. بۇل كورمە تاريحتا دجوزەف پاكستوننىڭ حرۋستال سارايىمەن تانىمال بولدى.
لوندون كورمەسىنەن كەيىن ەحرو ءداستۇرلى تۇردە ۇيىمداستىرىلا باستادى.
كورمە ەكى ءتۇرلى باعىتتا, ەكى ءتۇرلى تاقىرىپپەن وتكىزىلەدى. ونىڭ ءبىرى – «الەمدىك امبەباپ كورمە», ەكىنشىسى – «ەحرو – حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسى». بەس جىلدا ءبىر رەت ۇيىمداستىرىلاتىن امبەباپ كورمەنىڭ تاقىرىبىنا دا, اۋقىمىنا دا ەشقانداي شەكتەۋ بولمايدى. ال, «ەحرو – حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسى» الەمدىك امبەباپ كورمەلەردىڭ ارالىعىندا وتكىزىلەدى. ونىڭ ەرەكشەلىگى قامتىلاتىن تاقىرىبىنا بايلانىستى. امبەباپ كورمەنىڭ تاقىرىبىنا ەش شەكتەۋ بولماسا, ەحرو-دا ارنايى تاقىرىپ بەلگىلەنەدى. ماسەلەن, «ەحرو – 1985» جاپونيادا – «ادام تۇرمىسىن جاقسارتۋ ءۇشىن عىلىم مەن تەحنولوگيالاردى دامىتۋ», «ەحرو – 1992» يسپانيادا – «جاڭالىقتار عاسىرى», «ەحرو – 1988» اۆستراليادا – «تەحنيكا عاسىرىنداعى بوس ۋاقىت», «ەحرو – 1986» ۆانكۋۆەردە – «كولىك ءجانە بايلانىس: قوزعالىستاعى جانە بايلانىستاعى الەم», «ەحرو – 2012» وڭتۇستىك كورەيادا – «ءتىرى مۇحيت پەن قۇرلىق: رەسۋرستاردىڭ الۋان ءتۇرى جانە تۇراقتى دامۋ» تاقىرىبىندا وتكىزىلدى.
قازىر كورمەنىڭ دۇنيەجۇزى بويىنشا 160 تۇراقتى قاتىسۋشىسى بار. قازاقستان بۇل تىزىمگە 1997 جىلى ەندى.
ەلىمىز ەحرو كورمەلەرىنە 2005 جىلدان باستاپ قاتىسىپ كەلەدى. يسپانيانىڭ ساراگوسا قالاسىنداعى ەحرو – 2008 كورمەسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 104 قاتىسۋشى ەل ىشىندە, ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ پاۆيلونى سىرتقى جانە ىشكى راسىمدەلۋى بويىنشا ءۇشىنشى ورىندى يەلەنگەن بولاتىن.
161 جىل ىشىندە الەم بويىنشا 63 كورمە وتكىزىلىپتى. شارانى وتكىزۋدەن تاجىريبەسى مول ەلدەردىڭ كوشىن ازىرگە اقش باستاپ تۇر. مۇندا جاھاندىق كورمە كۇنى بۇگىنگە دەيىن باقانداي 18 رەت ۇيىمداستىرىلعان. ءتىزىمدى ارى قاراي فرانتسيا, بەلگيا جالعاستىرادى. ايتپاقشى, كەشەگى باسەكەدە قازاقستان ايقىن باسىمدىقپەن باسىپ وزعان بەلگيا دا وسال بولماي شىقتى. ەكسپو كورمەسى بۇعان دەيىن بەلگيادا 7 رەت وتكىزىلگەن ەكەن.
بۇگىندە ەكسپو وتكىزگەن ەلدەردە كورمەنىڭ وزىندىك مۇرالارى, سيمۆولدارى پايدا بولدى. لوندونداعى حرۋستال سارايى, پاريجدەگى ەيفەل مۇناراسى, پاريجدەگى الەكساندر III كوپىرى, ۆەناداعى روتوندا – الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كۇمبەز استىنداعى پاۆيلون, مەلبۋرندەگى پاتشالىق كورمە پاۆيلونى…. تىزە بەرسەڭ, ءتىپتى, كوپ. بولاشاقتا استانادا بوي كوتەرەتىن ەكسپو قالاشىعى وسى قاتاردان كورىنەتىنىنە كامىل سەنەيىك.
كەلەسى كەزەك كىمدىكى؟
2020 جىلى وتەتىن ەكسپو-نى وتكىزۋگە نيەتتى مەملەكەتتەر از ەمەس. سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, بۇكىلالەمدىك كەلەسى بايگە ايۋتتحايا (تايلاند), دۋباي ء(باا), يزمير (تۇركيا), سان-پاۋلو (برازيليا) جانە ەكاتەرينبۋرگ (رەسەي) قالالارىنىڭ اراسىندا وتكىزىلمەكشى.
شىنار دوسان
