ءتۇس كورىپ جۇرگەندەيمىن
قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلى ىشىندە ۇلى كوشباسشىمىزدىڭ باستاۋىمەن ءجۇرىپ وتكەن عاسىرعا بەرگىسىز ۋاقىتىمىزدى تارازى باسىنا تارتىپ, سالماقتاپ كورەلىك. مەن وسى قالانىڭ بايىرعى تۇرعىنىمىن. وبلىس ورتالىعىنا 1970 جىلى كەلگەنىمدە, تسەلينوگراد شاعىن عانا شاھار بولاتىن. قازاعى از, قازاقتىعى كەمشىن, تىڭنىڭ تۋىن كوتەرگەن, سول ءدىل قاي جەرگە بارساڭ دا, ساقتالعان جانە ۇنەمى كورىنىس بەرىپ, كۇرەتامىرداي بۇلكىلدەپ تۇراتىن مەكەن ەدى. ءالى ەسىمدە, 1990 جىلداردىڭ اياعىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتى سول جىلدارى تسەلينوگراد وبلىستىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى, مارقۇم قايريدەن كارىباەۆ اعامىزدىڭ سۇحباتىن باستى. ماقالادا قالامىزدى استاناعا اينالدىرۋ مۇمكىندىكتەرى ءسوز بولعان. قۇمارتا, تاڭدانا وقىدىق. ءبىز ءۇشىن بۇل ءبىر ەرتەگىدەي كورىنگەن. ەندى سول ەرتەگىدەي ەلەستەگەن ءتۇسىمىز اقيقاتقا اينالىپ, الەمنىڭ سۇلۋ دا سىمباتتى استانا اتتى الەمنىڭ ارۋ قالاسى بوي تۇزەدى. ءوز باسىم ءالى ءتۇس كورىپ جۇرگەندەيمىن. وسىنداي الەمدى تاڭداندىرعان استانا سالۋ – ەلباسىنىڭ ءبىرىنشى ەرلىگى ەدى.
تاۋەلسىزدىك شاپاعىن شاشىپ, تاڭى اتىپ كەلە جاتقاندا, پرەزيدەنتىمىز ەل دەربەستىگىنە سىن بولعان 20 سىناقتان جاس مەملەكەتىمىزدى ەرلىكپەن, كەمەڭگەرلىكپەن وتكىزە باستادى. بۇل ۇلى كوشباسشىنىڭ جەڭىپ شىققان 20 سىناعىنىڭ ءبىرى – قازاقستاننىڭ زاڭدى راسىمدەلگەن جانە حالىقارالىق مويىندالعان مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ بولماۋى ەدى. سول سەبەپتى جاس مەملەكەت ءتۇرلى ترانسۇلتتىق قاۋىپتەر مەن گەوساياسي قاتەرلەر الدىندا اسا قاۋقارسىز ەدى. كوپ ۇلتتى مەملەكەت ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى قادامدارىن جاساماي جاتىپ-اق كۇيرەۋى مۇمكىن ەدى. وسى تۇستا حالىقارالىق بەدەلگە يە ساراپشىلاردىڭ باسىم بولىگى ەلىمىزدى وڭىرلىك بەلگىسى بويىنشا ءبولىنىپ كەتكەن مەملەكەتتىڭ تاعدىرى كۇتىپ تۇر دەپ بولجاي باستاعانى ەستە. ەلباسىمىز ەلدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك شەكارانى حالىقارالىق قۇقىقتىق نورمالارعا ساي بەكىتىپ, زاڭدى تۇردە راسىمدەۋگە دانىشپاندىقپەن جەتەكشىلىك ەتتى.
جاعىراپيالى جاعىنان كورشى ورنالاسقان قىتاي مەن رەسەي سەكىلدى الىپ دەرجاۆالارمەن, وزبەكستان, قىرعىزستان, تۇركىمەنستان سىندى تۇركى تىلدەس جاس مەملەكەتتەرمەن شەكارا سىزىعىن انىقتاپ, بەكىتىپ الۋ تىم وڭاي جۇمىس ەمەس ەدى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كەمەڭگەرلىگى مەن كەلەشەكتى بولجاي الاتىن دانالىق قاسيەتتەرىنىڭ, اسا ۇلكەن عالامدىق بەدەلىنىڭ ارقاسىندا جانە ۇزاق تا تىنىمسىز ەڭبەكتەردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى تولىعىمەن زاڭدى تۇردە راسىمدەلىپ, تولىق جابدىقتالدى. قازىر قازاقستاننىڭ شەكارالىق اسكەرلەرىنىڭ باقىلاۋىندا 14 مىڭ شاقىرىمنان استام اۋماق بار. مىسالعا, رەسەيمەن شەكارامىز – 7200, وزبەكستانمەن شەكارا – 2150 شاقىرىم, قىتايمەن شەكارا – 1740 شاقىرىم, قىرعىزستانمەن شەكارامىز – 1050 شاقىرىم دا, تۇركىمەنستانمەن شەكارا – 400 شاقىرىمدى الىپ جاتىر. سول ەرلىك پەن جاسامپازدىق 25 جىل بويىنا ءساتتى جالعاسىپ, قازاقستان ءوز كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ارقاسىندا جاھانعا تانىمال, مارتەبەسى بيىك مەملەكەتكە اينالدى. مۇنى كورمەۋ, سەزىنبەۋ, باعالاماۋ مۇمكىن ەمەس. قازىردە جەر-جەرلەردە مەملەكەتتىك شەكارانى قورعاۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارى ەنگىزىلىپ, شەتەلدىكتەردىڭ كىرىپ-شىعۋىن باقىلايتىن ءبىرتۇتاس اقپاراتتىق جۇيە قاۋىپسىزدىگىن, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالارى مەن مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بەرىك پلاتفورما قۇرىلدى.
يادرولىق ارسەنال جويىلدى
جاس مەملەكەتىمىزگە سول جىلدارى قاتەر بولعان ەكىنشى سىناق – قۋاتى جونىنەن الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق ارسەنال سانالاتىن سەمەي پوليگونىنىڭ پروبلەمالارى ەدى. ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان قازاقستان الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق قارۋ ارسەنالىنا يە بولعانى ءمالىم. ادامزاتقا اجال اكەلەتىن بۇل مۇرا, ءسوز جوق, ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەرلەر تۋدىرۋى مۇمكىن ەدى. كورەگەن كوشباسشىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتقان العاشقى جىلداردا-اق مۇنى اقىل تارازىسىنا سالا ءبىلدى. قازاقستان الەمدەگى ۇلى دەرجاۆالاردىڭ گەوساياسي مۇددەلەرىنىڭ تۇتقىنى بولماۋى ءۇشىن كوپ كەشىكتىرمەي ەلدەگى يادرولىق قارۋ ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك بولدى. ەلباسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازاقستاننىڭ بولاشاق ساياساتىنىڭ نەگىزىن قالاعان العاشقى قادام 1991 جىلى تامىزدا سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋدان باستالدى. يادرولىق ارسەنالدى شىعارۋ بويىنشا ءوز ءمىندەتتەمەلەرىن ورىنداعاننان كەيىن ەلىمىز يادرولىق قارۋ ارسەنالىن جويىپ, بۇرىنعى اسكەري وندىرىستەردى كونۆەرسيالاۋ جۇمىستارىن شەشۋگە كىرىستى. سونىمەن, كەمەڭگەر كوشباسشىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن 1993 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سول كەزدەگى جوعارعى كەڭەسى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالادى. 1994 جىلدىڭ 14 اقپانىندا قازاقستان ماگاتە مۇشەلىگىنە ءوتتى. وسى كەزەڭدە كەپىلدىكتەر تۋرالى كەلىسىمگە جانە وعان قوسىمشا حاتتاماعا قول قويىلدى.
ەلباسىمىزدىڭ جەكە نۇسقاۋىمەن 2006 جىلعى 8 قىركۇيەكتە سەمەيدە وسى وڭىردە يادرولىق قارۋدان بوس ايماق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالدى. اتالعان كەلىسىم شەڭبەرىندە قازاقستان يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى بەكىتۋ, يادرولىق ماتەريالداردىڭ تارالۋىنىڭ الدىن الۋ جانە يادرولىق لاڭكەستىكپەن كۇرەس بويىنشا ءىس-قيمىلدىڭ وڭىرلىك جوسپارىن ازىرلەدى.
ەلباسىمىزدىڭ جەكە ءوزىنىڭ باستاماسىمەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلعان كۇنىن, ياعني 29 تامىزدى «يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ حالىقارالىق كۇنى» دەپ جاريالادى. دانا كوشباسشىمىزدىڭ بۇل باعىتتاعى جىگەرلى دە كورەگەندىك جۇمىستارى تاياۋدا بولعان ۆاشينگتون سامميتىندە جالعاسىن تاۋىپ, ونداعى ەلباسىنىڭ «الەم. ءححى عاسىر. يادرولىق قاۋىپسىزدىك» مانيفەسىن بۇۇ بۇگىندە ءوزىنىڭ نەگىزگى قۇجاتىنا اينالدىرىپ وتىر.
كەلەشەك بۇگىننەن باستالادى
قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ءوز پرەزيدەنتىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۇرگىزىپ وتىرعان دانا ساياساتىنىڭ ەندىگى ءبىر جەمىسى مەن جەڭىسى – ەلىمىزدىڭ بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىنە قابىلدانۋى بولدى. بۇل جەتىستىكتى ءار قازاقستاندىق, كەز كەلگەن قازاق بالاسى, ەلىم دەگەن ەرى ءبىلۋى, باعالاۋى كەرەك. قىسقاسى, پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتى تاۋەلسىز قازاق ەلىن ازيانىڭ ايتۋلى دا ايبارلى ازۋلى بارىسقا اينالدىرا العان الىپ مەملەكەتتىڭ كەمەڭگەر كوشباسشىسى رەتىندە عانا ءبىلىپ, تانىمىمىزدىڭ وسى دەڭگەيدەن عانا شەكتەلىپ قالۋىن ءوز باسىم دۇرىس دەپ ەسەپتەمەيمىن. كەرىسىنشە, تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ پلانەتارلىق دەڭگەيدەگى بيىكتەرگە سامعاپ كوتەرىلە العان, الەمدەگى ساناۋلى تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى ەكەنىن ماقتان تۇتۋىمىز جانە تاعدىرىمىزعا مىڭ العىس ايتۋىمىز پارىز. سانالى قازاق بالاسى ءۇشىن بۇل ونىڭ عۇمىرىنا جاسامپازدىق جىگەر مەن وت بەرەر قاينار دەر ەدىك. الگىندە قازاقستاندا تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتقاندا ەلدىڭ الدىنان شىققان 20 قاتەرلى سىناقتار جايىندا, ونى ەلباسىمىزدىڭ كەمەڭگەرلىك ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا قالاي جەڭگەنىمىزدى شامالاپ ايتتىق. پرەزيدەنتىمىز سول جىلداردا قازاقستاننىڭ ءوز قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋعا, ەلدەگى كريموگەندىك جاعدايدىڭ ناشارلاۋى مەن ۇيىمداسقان قىلمىستى اۋىزدىقتاۋ, كەڭەستىك جۇيەدەن مۇراعا قالعان ەسكىرگەن زاڭنامالىق بازانى جاڭارتۋعا, ءوز تيىمسىزدىگىن تانىتا باستاعان مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەسىنىڭ تيىمسىزدىگىن جويۋعا, جاڭا مەملەكەتتىك ساياسات قۇرۋعا, كەڭەستىك ۇكىمەت قۇلاعان سوڭ كاسىپورىنداردىڭ توقتاۋى جانە قيراۋى, اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋى, ەلدەگى قارجى-اقشا جۇيەسىنىڭ كۇيرەۋى, ۆاليۋتالىق-التىن ساقتىق قورلارىنىڭ بولماۋى, رەسپۋبليكادا سول جىلدارى قالىپتاسقان گيپەرينفلياتسيامەن, اقشانىڭ شاپشاڭ قۇنسىزدانۋىمەن كۇرەستەر جۇرگىزىلدى. ەلباسىمىزدىڭ باسقارۋىمەن وسى 25 جىلدىڭ شەڭبەرىندە اتقارىلعان ۇلان-عايىر جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان عالامنىڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى.
ەلباسىمىز سول جىلداردا وسى جاسامپازدىق جۇمىستارىمەن قاناتتاستىرا كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن رەتتەۋمەن, مۇناي-گاز كەن ورىندارىنىڭ ەل مۇددەلەرىنە ساي يگەرىلۋىن دە قولعا الىپ, بۇل سالالاردا دا جەڭىستەرگە جەتتى. وسى جىلداردا حالىقتىڭ شەت ەلدەرگە تۇراقتى تۇرۋعا جاپپاي كەتۋى جانە ەل ىشىندەگى تەرىس كوشى-قون بالانسى دا رەتتەلدى. قازاقستاندىقتار ءومىر ساپاسىنا قول جەتكىزىپ, مەديتسينا قارىشتاپ دامىدى. بۇگىندە ەلىمىزدە جۇرەكتى, باۋىردى اۋىستىرىپ سالۋ وتالارى ءساتتى جاسالۋدا. ۇلتارالىق شيەلەنىستەر مەن ەتنوسارالىق قاقتىعىستار قاۋپى مۇلدەم سەيىلىپ, ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جەمىستى جۇمىس ىستەۋدە. ونىڭ تاجىريبەسىن بارشا الەم تانىپ, ۇيرەنۋدە.
ايتا بەرسەك, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلى ىشىندە ەلباسىمىز عاسىرعا بەرگىسىز ەڭبەكتەر جاساپ, ەلدى يندۋستريالاندىرۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعىن قولعا الدى. ەلباسىمىزدىڭ بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورماسى جانە ونى ىسكە اسىراتىن «100 ناقتى قادام» جوسپارلارى ەل يگىلىگىن ەسەلەي تۇسۋدە. ەندەشە, ءار قازاق, ءاربىر قازاقستاندىق ەلباسى سەكىلدى ۇلى رەفورماتوردى, كەمەڭگەر كوشباسشىنى بەرگەن تاعدىرعا مىڭ دا ءبىر العىس ايتۋى كەرەك!
سماعۇل راحىمبەك,
جازۋشى, قازاقستاننىڭ
مادەنيەت قايراتكەرى
