اتى اڭىزعا اينالعان ۇلتىمىزدىڭ داڭقتى پەرزەنتى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ تۋعانىنا وسى جەلتوقسان ايىندا 110 جىل بولىپ وتىر. كوزى تىرىسىندە-اق حالقىمىز ونى باتىر دەپ مويىندادى. ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەرلىگىمەن عانا ەمەس, بەيبىت كۇندە دە ءورشىل رۋحىمەن, قايسار مىنەزىمەن اتى شىققان تۇلعانىڭ «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس – كۇيمەيسىڭ», «تارتىپكە باعىنعان قۇل بولمايدى» سەكىلدى قاناتتى سوزدەرى قازىر ەل اۋزىندا. باتىردىڭ اتىنا ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا كوشەلەر, ەلدى مەكەندەر, وقۋ ورىندارى بەرىلىپ, ەسكەرتكىشتەر بوي كوتەردى. ەلوردامىز – نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى ءبىر داڭعىل ونىڭ ەسىمىمەن اتالادى. سونىڭ بويىندا ەسكەرتكىشى قاسقايىپ تۇر.
ديۆيزيا كومانديرىنىڭ داڭعىلى
باس قالاداعى باۋىرجان مومىشۇلى داڭعىلى سارايشىق كوشەسىنەن باستالىپ, ابىلاي حان داڭعىلىندا اياقتالادى. بۇرىنعى اتاۋى – 13-ماگيسترالدى اۆتوجولى. م.جۇماباەۆ, تاۋەلسىزدىك داڭعىلدارىن جانە قىزىلاراي, سىرىمبەت, قورداي, م.تولەباەۆ كوشەلەرىن قيىپ وتەدى. ۇزىندىعى – 3958,7 م.
ال ەسكەرتكىشتى استاناعا باتىردىڭ كىندىگىن كەسكەن جۇرتى – جامبىل وبلىسى تارتۋ ەتتى. وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن جازدىڭ جايما-شۋاق كۇنىندە قويىلعان ونىڭ اۆتورلارى – ساۋلەتشى باقىتجان سىزدىقوۆ پەن ءمۇسىنشى تەمىرحان قولجىگىت. قىزىل گرانيتتەن قۇيىلىپ, تۇعىرعا قوندىرىلعان ءمۇسىننىڭ بيىكتىگى ءتورت مەتردەن اسادى.
ۇلتىمىزدىڭ اسىل ازاماتتارىن قانشا ارداقتاپ, قۇرمەتتەسەك تە ارتىق ەتپەيدى. مومىشۇلىنىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان شارالار لەگى كۇنى كەشە عانا تۋعان جەرى جۋالى اۋدانىنان باستالدى. بەلگىلى تۇلعالار الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى دا ونىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ جاتىر. ماسەلەن, پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا جازبا قالدىردى.
«باۋكەڭنىڭ ەسىمى حالقىمىز ءۇشىن قاشاندا باتىرلىقتىڭ, قايسارلىقتىڭ جانە ەرجۇرەكتىكتىڭ سيمۆولى بولىپ سانالادى. ونىڭ سوعىس جىلدارىنداعى ەرلىگى مەن اتاق-داڭقى بىرقاتار ەلدەرگە تارادى. سول كەزدە باتىر اتامىز دارىندى قولباسشى, اسكەري ستراتەگ, شەبەر ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە مويىندالدى.
باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ سوعىستان كەيىن اسكەري-عىلىمي قىزمەتپەن جانە ادەبيەتپەن اينالىسقانى بارشامىزعا بەلگىلى. ونىڭ قالامىنان مايدان دالاسىن شىنايى سۋرەتتەگەن كەسەكتى شىعارمالار تۋدى. سول دۇنيەلەر قازاق ادەبيەتىندەگى اسكەري تاقىرىپتىڭ نەگىزىن قالاۋعا ۇلكەن ۇلەس بولىپ قوسىلدى…» دەپ جازدى سەنات توراعاسى.
كوركەم ادەبيەت پەن كينوداعى بەينەسى
«ماسكەۋدى قازاقتار قورعاپ قالدى» دەگەن اقيقات بار. شىنتۋايتىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە قازاق جاۋىنگەرلەرى اتا-بابالارىمىزدىڭ ءحىح عاسىرداعى ەرلىگىن قايتالاپ, رەسەي استاناسىن ەكىنشى مارتە الىپ قالدى دەسەك تە بولادى. 1812 جىلى ناپولەون اسكەرى ماسكەۋ تۇبىنە جەتكەندە, ورىس پاتشاسى ءى الەكساندر قازاقتاردان كومەك سۇراعان. ءۇش جۇزدەن قۇرالعان قازاقتىڭ قالىڭ قولى جاۋدى ماسكەۋدەن قۋىپ شىقتى.
ال ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى گەنەرال-مايور يۆان پانفيلوۆ باسقارعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسى قۇرامىندا فاشيستەرمەن شايقاسقا تۇسكەن باۋىرجان مومىشۇلى الدىمەن باتالون كومانديرى, كەيىننەن پولك جانە ديۆيزيا كومانديرى بولدى. جالپى العاندا ماسكەۋ ءۇشىن 207 ۇرىسقا قاتىستى.
1941 جىلدىڭ 16-18 قاراشا كۇندەرى ۆەرماحتىڭ ماسكەۋ باعىتىندا ەكىنشى مارتە جاساعان جورىعى كەزىندە اعا لەيتەنانت مومىشۇلى باستاعان باتالون ماترونينو دەرەۆنياسىنىڭ جانىندا ۆولوكولامسك تاس جولىندا اسقان ەرلىك كورسەتتى. بىلىكتى كومباتتىڭ ارقاسىندا ءۇش كۇن بويى فاشيستەر شابۋىلىن تويتارىپ, باتالون ۇلكەن شىعىنسىز, ۇرىسقا قابىلەتتى جاعدايدا قورشاۋدى بۇزىپ شىقتى.
باتىردىڭ مايدانداعى وسىنداي ەرلىكتەرى تۋرالى تالاي جازىلدى. الدىمەن ورىس قالامگەرى الەكساندر بەك كەيىپكەرىمەن سۇحباتتاسىپ وتىرىپ, «ۆولوكولامسك تاس جولى» رومانىن دۇنيەگە اكەلدى. تاياۋدا بۇل تۋىندىنى بەلگىلى جازۋشى-پۋبليتسيست قۇلتولەۋ مۇقاش ەكىنشى مارتە انا تىلىمىزگە ءتارجىمالادى. ونىڭ الدىندا بۇل ەڭبەكتى «ارپالىس» اتاۋىمەن قۇرمانبەك ساعىندىقوۆ قازاقشالادى. وسى كىتاپ اعىلشىن, فرانتسۋز, نەمىس, يتاليان, يسپان, گرەك, پورتۋگال, فين, اراب, يۆريت تىلدەرىنە دە اۋدارىلىپ, الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارادى. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «اقيقات پەن اڭىز» كىتابىن دا جۇرت وقىعان بولار. باتىردىڭ ۇلى باقىتجان مومىشۇلى مەن كەلىنى زەينەپ احمەتوۆا دا اكەلەرى تۋرالى بىرنەشە كىتاپ جازىپ شىعاردى.
سوعىستان كەيىن قارۋىن قالامعا ايىرباستاعان باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ءوزى دە قالامگەرلىك قىرىن تانىتىپ, «ۇشقان ۇيا», «ماسكەۋ ءۇشىن شايقاس», «جاۋىنگەردىڭ تۇلعاسى», «سوعىس پسيحولوگياسى», ت.ب. كىتاپتاردى جازدى.
اسىل ازاماتتىڭ تۇلعاسى كينو تىلىندە دە كەستەلەندى. 1967 جىلى كينورەجيسسەر ءماجيت بەگالين «ارقامىزدا ماسكەۋ» اتتى كوركەم فيلم ءتۇسىردى. باتىردىڭ 100 جىلدىعى تۇسىندا قاليلا وماروۆتىڭ «قازاقتىڭ باۋىرجانى» دەرەكتى ءفيلمى كورەرمەنگە جول تارتتى. بىرنەشە جىل بۇرىن وتاندىق تەلەارنالاردان اقان ساتاەۆ تۇسىرگەن «باۋىرجان مومىشۇلى» تەلەحيكاياسى كورسەتىلدى. 
بەيسەۋوۆتىڭ «باتىر باۋىرجانى»
ال داڭقتى پەرزەنتىمىزگە ارنالعان ولەڭدەر مەن اندەردىڭ سانى جوق شىعار. ءتىپتى, كورنەكتى كومپوزيتور اسەت بەيسەۋوۆ وسىدان قىرىق جىلداي بۇرىن «باتىر باۋىرجان» اتتى وپەرا جازدى. وكىنىشكە قاراي, بۇل تۋىندى ارادا قانشاما ۋاقىت وتسە دە, ءالى ساحنالانبادى. بۇل تۋرالى كومپوزيتوردىڭ وكىل بالاسى, ءوزى دە تاماشا سازگەر مارات ءىلياسوۆ ءۇش جىل ىلگەرى بىزگە سۇحباتىندا ايتقان ەدى.
«بۇل شىعارما مەنىڭ كوز الدىمدا جازىلدى. جازىلعان سوڭ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنا تاپسىرىلدى. اسەت اعانىڭ قاسىندا ءجۇرىپ, سونىڭ ءبارىن كوردىم. اسەت اعا باۋىرجان مومىشۇلىنا ارناپ الدىمەن «باتىر باۋىرجان» دەگەن ءان جازدى. ونى عافيز ەسىموۆ ورىندادى. ءان ءماتىنى نوتاسىمەن بىرگە «لەنينشىل جاس» قازىرگى «جاس الاش» گازەتىنە شىقتى. ءبىر كۇنى اعا «باتىردى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتايىق» دەپ تاڭ ازاننان مەنى وياتتى. جولدا ءاننىڭ ءسوزىن, كەيىننەن وپەرانىڭ ليبرەتتوسىن جازعان اقىن ايتجان بايعوجاەۆپەن كەزدەسىپ, گازەتتىڭ بىرنەشە داناسىن دۇڭگىرشەكتەن ساتىپ العان سوڭ, ۇشەۋمىز باتىرعا باردىق. بۇل باۋكەڭنىڭ ءوزى كورگەن سوڭعى تۋعان كۇنى ەدى. بىزدەن باسقا ەشكىم كەلمەدى. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن كەڭ داستارقان باسىندا ءوزىمىز عانا وتىردىق. كەتەرىمىزدە باتىر قاتتى ريزا بولىپ: «باسقا جۇرت ەلەمەسە, ەلەمەسىن, باۋىرلارىم, كەلگەندەرىڭە راقمەت!» دەپ كوزىنە جاس الدى. انگە دە كوڭىلى تولدى. اسەت اعا سودان قاتتى اسەرلەنىپ, ايتجان بايعوجاەۆقا: «ءانىمىزدى باتىر ۇناتتى, نەگە وپەرا جازباسقا؟» دەدى. سودان وپەرا جازىلعان سوڭ, شىعارمانى وپەرا جانە بالەت تەاترىنا بارىپ تاپسىردىق.
«باتىر باۋىرجان» وپەراسى ءالى كۇنگە دەيىن جارىق كورمەدى. سودان بەرى ارادا 30-35 جىل ءوتتى. ەندى قويىلاتىن ءجونى بار عوي. بىراق قولعا الاتىن ادام بولماي تۇر» دەگەن ەدى كومپوزيتور بىزبەن اڭگىمەدە.
راس, وسى ءبىر سۇيەكتى مۋزىكالىق تۋىندى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى ارحيۆىنەن تابىلىپ جاتسا, قويىلۋى كەرەك. بۇل ونەر ۇجىمى ساحنالاماسا, «استانا وپەرا» تەاترىنا تاپسىرعانى ءجون. قالاي دەگەنمەن دە جۇرت ەستۋى ءتيىس. بيىل, باتىردىڭ مەرەيتويى كەزىندە قويىلا ما دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك, بولمادى. قازىر ۇلتتىق وپەرالار ساۋساقپەن سانارلىق دەپ ايتىپ جاتامىز. «باتىر باۋىرجان» وپەراسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرماسا دا, وپەرا تەاترىنىڭ قورجىنىن ءبىرشاما قامپايتار ەدى.
ءيا, شىعارمانىڭ باعى اشىلماي تۇر. باۋىرجاننىڭ وزىنە ءتيىستى اتاق ومىردەن وزعاننان كەيىن بەرىلدى. كەڭەس زامانىنداعى شوۆينيستىك ساياساتتىڭ كەسىرىنەن سوعان لايىق بولىپ تۇرسا دا, كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الا المادى. وسى اتاققا سوعىس جىلدارى-اق ۇسىنىلعان. 8-گۆارديالىق (پانفيلوۆ) ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى يۆان سەرەبرياكوۆ 1944 جىلدىڭ 7 شىلدەسىندە كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنە مومىشۇلىنىڭ ەرلىكتەرىن ءتىزىپ تۇرىپ, ۇسىنىس حات جونەلتكەن. بۇل قۇجات كەيىننەن كسرو قورعانىس مينيسترلىگى ارحيۆىنەن تابىلدى. الايدا ۇلى وتان سوعىسى 1945 جىلى اياقتالسا, ارادا 45 جىلدان سوڭ عانا ەلباسىنىڭ ارالاسۋىمەن باۋىرجان مومىشۇلىنا باتىر اتاعى بەرىلدى. بۇعان قاتىستى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ماتەلگە اينالعان «باۋكەڭ جۇلدىزدى بولعان كۇن – قازاقتىڭ جۇلدىزى جانعان كۇن» دەگەن ءسوزى دە بار.
مومىشۇلىنىڭ ءوزى بۇل اتاققا ەشقاشان ۇمتىلمادى. كەرىسىنشە, رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەن قازاق راقىمجان قوشقارباەۆقا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرىن الىپ بەرۋگە تىرىستى. سول ماقساتپەن جازۋشى-پۋبليتسيست كاكىمجان قازىباەۆقا تاپسىرما بەردى. الايدا ەشتەڭە شىقپادى. راقىمجانعا كەيىننەن حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلدى. قازىر قوس باتىردىڭ ەسكەرتكىشتەرى ەلوردادا ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى تۇر. ەرلىكتىڭ داڭقى وشپەيتىنى راس…
