1 – قازان حالىقارالىق قارتتار كۇنى. وسى ايتۋلى مەرەكە قارساڭىندا بايقوڭىر اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى سارسەنباي مىڭباەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك. سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
اقساقالدار ينستيتۋتىن جەتىلدىرۋ قاجەت
– سارسەنباي بەردالىۇلى, ۇلى دالا كەڭىستىگىندە قازاق ەلىن باسقارۋدا اقساقالدار ينستيتۋتىنىڭ ورنى قانداي بولدى؟
– ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى قالىپتاسقان قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – جاسى ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ, ونىڭ اقىلىن تىڭداپ, سوزىنە قۇلاق اسۋ. اقساقالداردى ەشكىم سايلاماعان. ەل مۇددەسىن ءوز جەكە ىسىنەن جوعارى قوياتىن, وزىنەن كەيىنگى ۇرپاعىنا ۇلىلىعىن ۇيالاتىپ, ءبىر قاۋىم جۇرتقا باس-كوز بولا بىلگەن ادامدى اقساقال تۇتىپ, قوعامداعى ورنىن ەرەكشە بەلگىلەگەن. بۇل – جان دۇنيەنىڭ جومارتتىعى مەن ادامدىق دانالىقتىڭ, ازاماتتىقتىڭ كەمەل شاعىنا دەگەن قۇرمەت.
حالقىمىزدا «قارتىن سىيلاعان ەلدىڭ قازىناسى مول» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. وسى قاناتتى سوزدە فيلوسوفيالىق تەرەڭ وي جاتىر. اقساقالداردىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى مول, كورگەن-بىلگەندەرىن ساناسىنا تۇيگەن, ۇلاعاتتى جاسىنا لايىق اۋزى دۋالى, ءسوزى بەرەكەلى, ءىسى تىڭعىلىقتى, ويى تەرەڭ, اقىلى تەلەگەي تەڭىز بولىپ كەلگەن.
التايدان اتىراۋعا دەيىنگى ۇلان-اسىر جەردى يەلەنگەن حالىقتى باسقارۋ جۇيەسىندە اقساقالداردىڭ ورنى ەرەكشە بولىپ, ولاردىڭ سوزدەرىنىڭ قادىرى بولعان. ايتىلعان ادىلەتتى, ۇلاعاتتى دا پاراساتتى سوزگە قاباعىنان قار جاۋعان حان دا, قاراپايىم حالىق تا توقتاعان.
جاستاردى تاربيەلەۋدى اقساقالدار مەن اق جاۋلىقتى اجەلەر حالقىمىزدىڭ 3 مىڭعا جۋىق سالت-داستۇرلەرىنىڭ, ىرىم-تىيىمدارىنىڭ نەگىزىندە جۇرگىزىپ, ۇلاعاتتى ءىستى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان.
– بۇگىنگى كۇنى اقساقالدار ينستيتۋتى قوعامدا ءوز ورنىن تابا ءبىلدى مە؟
– ەلىمىزدىڭ تاريحي ءوسىپ-وركەندەۋىنە, كوپۇلتتىق مەملەكەت بولۋىنا بايلانىستى جانە كوپتەگەن قوعامدىق مەكەمەلەر مەن مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى اقساقالدار ينستيتۋتى ءوزىنىڭ قوعامداعى ورنىن جوعالتۋدا. شولاق يدەولوگيا مەن باتىستىڭ ىقپالى «اقساقال» دەگەن ءسوزدىڭ قادىر-قاسيەتىن كەتىرىپ, ونى «ەسكىلىكتىڭ جۇرناعى» دەگەن كوزقاراسپەن قالىپتاستىردى.
ءاربىر ادام جاسى ەگدە تارتقاندا ءوزىنىڭ اتقارعان ءىس-قيمىلىمەن, ومىردەن تۇيگەن اقىل-پاراساتىمەن قوعامداعى ءوزىنىڭ ورنىن الاتىنى ءسوزسىز. داڭقتى باتىر باۋىرجان مومىشۇلى قارتتاردى تومەندەگىدەي ءتورت توپقا بولگەن ەكەن: شال – ەش نارسەمەن ءىسى جوق, كۇيبىڭ تىرشىلىك جاساپ, وسەك-اياڭعا جاقىن ءجۇرۋشى; قاريا – ءوز تۋعان-تۋىستارىنىڭ عانا جاعدايىمەن اينالىسۋشى; اقساقال – ءبىر قاۋىم ەلگە اقىلشى ءارى قامقورشى; ابىز – ەل ىشىندەگى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشىپ, ادىلەتتىكتى قولداپ, حالىقتىڭ اتىنان ۇلاعاتتى سوزدەر ايتىپ, ومىردە ءوزى تۇيگەن اقىل-كەڭەسىن بەرۋشى.
باۋىرجان اتامىز اتاعان قاعيدانىڭ ىشىندە اقساقالدىڭ قوعامداعى ءرولى ەرەكشە. بۇگىنگى تاڭدا ءاربىر ەگدە ادام اقساقال بولىپ, قوعامعا پايداسىن تيگىزىپ, جاستار تاربيەسىنە بەلسەندىلىكپەن قاتىسۋىنا مۇمكىندىگى بار.
ەرتەڭىن ويلاعان تاۋەلسىز ەلىمىزدە, ۇلتتىڭ ءبىرتۇتاستىعىن نىعايتۋدا, كەلەشەك ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە, سىرتتان كەلەتىن تەرىس باعىتتاعى يدەولوگيانى تەجەۋدە اقساقالدار ينستيتۋتىن جەتىلدىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ-اق تۇر.
اكەنىڭ قادىرى كەتىپ بارادى
– ءسىز حالقىمىزدا ءسوزدىڭ قادىر-قاسيەتى بولعان دەدىڭىز, بۇگىندە وسى قاسيەتىمىز ساقتالدى ما؟
– ءيا, ءسوزدىڭ قادىرى تاريحتىڭ قاي كەزەڭىندە دە بولعان. بيلەر مەن اقساقالداردىڭ ساليقالى سوزدەرىنىڭ ارقاسىندا ۇلتارالىق قاقتىعىستار توقتاتىلىپ, رۋارالىق الاۋىزدىقتارعا شەكتەۋ قويىلىپ, وتباسىنىڭ بەرەكەسى ساقتالىپ, جاستاردىڭ تاربيەسى نىعايىپ, تەنتەكتى تەزگە سالعاندى تاريحتان, ادەبيەتتەن, اڭگىمەلەردەن جاقسى بىلەمىز. مىسالى, حV عاسىردا قازاق حاندىعىن قۇرۋ ماسەلەسى قارالعاندا اقساقالداردىڭ پىكىرلەرى شەشۋشى ءرول اتقارعانى كوپشىلىككە ايان. سونىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تۇبەگەيلى شەشىلدى, وزىنشە بولەك حاندىق بولدى, قازىر باسقا ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ ەگەمەندى مەملەكەت بولىپ وتىر.
حالقىمىزدىڭ تاريحىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك, اقساقالدار ەش ۋاقىتتا بيلىككە تالاسپاعانىن, حالىقتىڭ اراسىنا ىرتكى سالماعانىن, كەلەڭسىز ىستەرمەن اينالىسپاعانىن كورەمىز. ولار تەك قانا حالىقتىڭ بىرلىگىن نىعايتۋمەن, جاستاردى تاربيەلەۋمەن, وتباسىلاردى نىعايتۋمەن, سالت-داستۇرلەردى دارىپتەۋمەن اينالىسقان. وسىنداي قىرۋار تاربيەلىك ءمانى بار جۇمىستى ەشقانداي قۇجاتسىز, تەك ساليقالى سوزبەن اتقارىپ وتىرعان.
بىراق, قازىرگى جۇيەلى ءسوز ايتىپ, اقىلعا سالۋشىلار دا, سوزگە كوڭىل ءبولىپ, توقتاۋعا كەلۋشىلەر دە ازايىپ بارادى. كوپشىلىك 70 جىلدىق كەڭەس ءداۋىرىن كىنالاۋعا دايىن تۇرادى. ول دا بار شىعار, بىراق, حالىقتىڭ قانىنا سىڭگەن, اتا-بابادان قالعان سالت-ءداستۇردى ساقتاۋ, اركىمنىڭ ءوزىنىڭ وتباسىنداعى تاربيە جۇمىسىمەن اينالىسۋعا ەشكىم كەدەرگى بولماسا كەرەك.
– ەرتەڭگى اقساقال, بۇگىنگى اكەنىڭ ءوزىنىڭ وتباسىنا قامقورشىلىق جاساپ, بالالارىن تاربيەلەۋدەگى ءرولى قانداي؟
– ىقىلىم زاماننان بەرى ەركەك وتباسىنا, بالا تاربيەسىنە جاۋاپتى بولعان. مىسالى, ەرتەرەكتە انالارى بالانى «اكە» دەگەن ءسوزدىڭ وزىمەن-اق تاربيەلەيتىن. «اكەڭ كەلە جاتىر, كۇتىپ ال, ورىن بەر», «اكەڭ داستارقانعا وتىرماي اس ءىشۋدى باستاماڭدار», «بۇل بۇزىقتىعىڭ تۋرالى اكەڭ ەستىمەسىن», «اكەڭنىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندا» دەپ ايتىپ وتىرادى. قازىر دە كوپتەگەن انالار دا, اكەلەر دە وسى سارا جولمەن كەلەدى. بىراق, جالپى العاندا بولاشاقتىڭ اقساقالى – بۇگىنگى اكەنىڭ قادىرى كەتىپ بارادى.
وعان سەبەپ وتە كوپ. ماسەلەن, اكەنىڭ وتباسىنداعى, ايتا بەرسە قوعامداعى ورنى مەن ءرولىن كوپتەگەن ءازىل-ىسقاق تەاترلارى ارزان كۇلكى مەن ءپاتۋاسىز ازىلمەن تومەندەتىپ ءجۇر. بالالارعا تاربيە بەرۋ جولىندا وتباسىندا اكەنىڭ ءوزىنىڭ ناقتى ورنى بولۋى كەرەك. وعان سول وتباسىلارداعى انالار دا جاۋاپتى, جانۇياداعى بالا تاربيەسىندەگى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى اقىلداسىپ, كەلىسىپ شەشۋ كەرەك.
ارداگەرلەر تۋرالى زاڭ قابىلدانسا دەيمىن
– وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك توقتالساڭىز ەكەن.
– جاس ۇرپاققا تاربيە وتباسىنان, داستارقان باسىنان باستالاتىنى بەلگىلى. بالانىڭ رۋحاني وسۋىنە اتا مەن اجەنىڭ ىقپالى زور. ولار ەڭ الدىمەن بالاعا كوشەدە ۇيرەنگەن قولايسىز سوزدەرگە تىيىم سالادى, وتباسى مۇشەلەرىن سىيلاۋعا, سودان سوڭ ءوزى جۇرگەن ورتانى قۇرمەتتەۋگە, ەڭ باستىسى, ەل-جۇرتىنا قىزمەت جاساپ, وتانىن سۇيەتىن ازامات بولۋعا سارا جول كورسەتەدى. بۇنىڭ ءبارى – تاربيە.
بۇگىنگى كەيبىر جاستار بالالارىمىزعا اتا-اجەسى ەسكىشە تاربيە بەرەدى دەپ ويلايدى. بۇنداي تۇجىرىم جاڭساق دەپ ويلايمىن. سەبەبى ىقىلىم زاماننان ۇلى دالادا بالا تاربيەسىمەن كوبىندە اجەلەر اينالىسقانىن بىلەمىز. زاڭعار ابايدى اجەسى زەرە تاربيەلەگەن جوق پا؟ سول اجە تاربيەلەگەن بالا دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى ادام بولدى. وسىنداي مىسالدار ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىندا كوپ قوي.
بىراق بۇگىنگى تاڭدا وسى ءداستۇرىمىز ساقتالىپ وتىر ما؟ كوپ جاعدايدا اتا-اجە تاربيەسى جونىنە قالدى. بالا تاربيەسى «جاڭاشا» بولىپ بارادى. كەيبىر ادامدار قوناق كۇتكەن ۇلكەن داستارقان باسىندا بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالالارى مەن نەمەرەلەرىن ەگدە ادامداردان جوعارى وتىرعىزىپ, ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ, بايەك بولىپ جاتادى. ونى كورگەن بالا مەنمەن, تاكاپپار, ۇلكەنگە ىزەت جاساۋدان جۇرداي, جاسىق ازامات بولىپ وسپەي مە؟ ەرتەڭگى كۇنى اكە-شەشەسىنە ءوز وتباسىنان جىلۋ تاپتىرماي, قارتتار ۇيىنە وتكىزىپ, ولاردىڭ زەينەتاقىلارىن نەمەرەلەرىن جىبەرىپ قاعىپ الاتىندار وسىلاردىڭ ىشىنەن شىقپاي ما؟ ۇرپاققا تاربيە جۇرگىزۋدە ءاربىر ادام وزىنەن باستاۋ كەرەك.
– كوڭىلىڭىزدى مازالاپ جۇرگەن قانداي ۇسىنىسىڭىز بار؟
– قازاقستان بويىنشا ءاربىر ونىنشى ادام – زەينەتكەر. ولار – ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءوسىپ-وركەندەۋىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسقان ەڭبەك ادامدارى. مەملەكەتىمىزدە ءاربىر الەۋمەتتىك توپتار تۋرالى زاڭدار بار, ال ارداگەرلەر تۋرالى زاڭ جوق. سوندىقتان «ارداگەرلەر تۋرالى» زاڭ قابىلدانسا ەگدە ادامدارعا دەگەن كوزقاراس وزگەرىپ, ولاردىڭ قوعامداعى ورنى مەن ءرولى دە نىعاياتىنى ءسوزسىز.
سونىمەن قاتار بۇگىنگى تاڭدا زەينەتكەرلەر باستارىن قوسىپ, وزدەرىنىڭ دەمالىستارى مەن بوس ۋاقىتتارىن ءتيىمدى پايدالاناتىن ورىن جوقتىڭ قاسى. ولار ءۇشىن ءاربىر قالا مەن ەلدى مەكەندەردە «ارداگەرلەر ءۇيى» اشىلسا دەگەن ۇسىنىس بار. وسىنداي عيماراتتاردا ارداگەرلەر وزدەرى مادەني, سپورتتىق-كوپشىلىك ءىس-شارالار وتكىزىپ, جاستاردى تاربيەلەۋ جۇمىسىمەن دە اينالىسۋىنا مۇمكىندىك الار ەدى.
سونداي-اق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا «قارتتار – اسىل قازىنا», «اقساقالدىڭ اق باتاسى», «اق اجەنىڭ بەسىك جىرى» دەگەن ايدارلار اشىلسا دەپ ويلايمىن.
اڭگىمەلەسكەن
فاريدا كاريموۆا
