ساكەن سەيفۋللين – قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى مەن ادەبيەتىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن اتاقتى تۇلعانىڭ ءبىرى, مەملەكەت قايراتكەرى, اعارتۋشى, جازۋشى, رەۆوليۋتسيونەر اقىن, ءوزىنىڭ 44 جىلدىق قىسقا عانا عۇمىرىندا كوپتەگەن شىعارمانى قازاق حالقىنا پاش ەتكەن تۇلعا. ازاتتىق جولىندا جانىن قاتەرگە تىككەن وسىناۋ پاراساتتى پەرزەنتتىڭ تۋعانىنا بيىل 130 جىل تولىپ وتىر. وسى ورايدا ساكەننىڭ قالىڭ بۇقارا بىلە بىلمەيتىن «اساۋ تۇلپار» شىعارماسى تۋرالى اقپارات بەرۋدى ءجون كوردىك.
ساكەن سەيفۋللين 1915-1917 جىلدار اراسىندا كوپتەگەن ولەڭ جازعان. بۇل كەزدەگى شىعارمالارى اقىننىڭ ىزدەنىستە, ءوسۋ جولىندا ەكەنىن كورسەتەدى. وعان ومبى تاربيەسى مەن اقىننىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى ەرەكشە ىقپال ەتتى.
جازۋشىنىڭ «اساۋ تۇلپار» اتتى پوەزيالىق كىتابى العاش رەت اراب گرافيكاسىمەن (توتە جازۋمەن) 1922 جىلى ورىنبور قالاسىندا 2000 تارالىممەن باسىلىپ شىقتى. «اساۋ تۇلپار» – قازاق پوەزياسىنا جاڭالىق اكەلگەن تۋىندى. س.سەيفۋلليننىڭ شىعارمالارىندا سيمۆولعا اينالعان اساۋ تۇلپار, قىزىل سۇڭقار, اققۋ, دومبىرا, پوەزد, ەكسپرەسس, پاروۆوز, الباتروس, تولقىن بەينەلەرى وسى ەڭبەكتە تولىعىمەن اشىلعان
جازۋشىنىڭ «اساۋ تۇلپار» اتتى پوەزيالىق كىتابى العاش رەت اراب گرافيكاسىمەن (توتە جازۋمەن) 1922 جىلى ورىنبور قالاسىندا 2000 تارالىممەن باسىلىپ شىقتى. «اساۋ تۇلپار» – قازاق پوەزياسىنا جاڭالىق اكەلگەن تۋىندى. س.سەيفۋلليننىڭ شىعارمالارىندا سيمۆولعا اينالعان اساۋ تۇلپار, قىزىل سۇڭقار, اققۋ, دومبىرا, پوەزد, ەكسپرەسس, پاروۆوز, الباتروس, تولقىن بەينەلەرى وسى ەڭبەكتە تولىعىمەن اشىلعان. كىتاپتىڭ العىسوزى «ارناۋ» اتتى ولەڭىمەن بەرىلگەن. بۇل ولەڭدەرىن اقىن جاستارعا سىيعا تارتقانىن ايتا كەلە, ولاردى ەركىندىك, باقىت پەن بوستاندىققا اپاراتىن جولمەن, كۇرەس جولىمەن جۇرۋگە ۇندەيدى. ساكەن سەيفۋللين پوەزياسى نەگىزىندە جازىلعان بۇل شىعارما ءومىرىنىڭ ءۇش كەزەڭىن قامتيدى. ونىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىن جازعان ولەڭدەرى كوبىنەسە وتانسۇيگىشتىك, ماحاببات, تابيعات سۇلۋلىعىن سۋرەتتەيتىن ولەڭدەر ەدى. رەۆوليۋتسياعا دەيىن جازىلعان ولەڭدەرى: «جازعى تۇندە», «ءبىز قوشتاسقان جەر», «ساعىنىش», «ارقا سۇلۋىنا», «قۇمارىم», «جۇرەگىمنىڭ سوققانى», «مامىر ايى», «ايت كۇنى», «ناۋرىز», ت. ب. بۇل ولەڭدەرىندە اقىن قازاقتىڭ دالا ءومىرىن ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتايدى. اقىن «مامىردا» جانە «جاڭا جىل» (ناۋرىز) ولەڭدەرىندە جاز مەزگىلى مەن جاڭا جىلدىڭ باستالۋىن جاڭا ءداۋىردىڭ كەلىپ, ءومىردىڭ جاڭارۋىمەن سۋرەتتەيدى:
ۇيدەن شىعىپ بالالار,
«جاز بولدى, مىنە!» دەسىپ تۇر.
ساعىندىرعان جاز جەلى
وڭتۇستىكتەن ەسىپ تۇر.
جىلى ەسكەكتىڭ لەبىمەن,
دۇنيە بالقىپ ءيىپ تۇر.
اقىننىڭ ادەبي پاروديالارى مەن ءتۇرلى اۋدارمالارى دا بار. ساكەننىڭ توڭكەرىسكە دەيىن جازعان ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە تاقىرىبى جاعىنان بۇرىنعىلاردان مۇلدە بولەك «ءبىر… جاس», «كەلەكە قىلۋشىدان» اتتى سىني ولەڭدەرى كەزدەسەدى. 1916-1917 جىلدار ارالىعىندا ساكەن ورىس جانە باتىس جازۋشىلارىنان ءتۇرلى اۋدارما اۋدارا باستاعان. ششەپكينا-كۋپەرنيكتەن اۋدارعان اۋدارمالارى: «وي, سەرىگىم», «پولياك اقىنى ميسكەۆيچتەن» جانە «جاپون اقىنىنان» اتتى اۋدارمالارى بار. قازاق ادەبيەتىنە ابايمەن بىرگە ەنگەن شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ پوەتيكالىق ستيلدەرىن پايدالانا وتىرىپ, «ءسوز زايىعى نادانعا» ولەڭىن جازدى. ول پارسى ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى اقىندارىنىڭ ءبىرى شەيح ءساديدىڭ «بىرەۋدىڭ قالتاسىندا» جانە «دۇنيەدە كوركەم كۇيلەر كوپ» ولەڭدەرىن اۋدارعان. قازاق حالقىنىڭ اتاقتى اقىنى ابايدىڭ اسەرى توڭكەرىسكە دەيىن جازعان ولەڭدەرىندەگى ناقىشتان سەزىلەدى. ابايدىڭ اقىندىق ءستيلى ساكەننىڭ «كوڭىل», «عازال» ولەڭدەرىندە كورىنەدى:
سويلەي كور, ءتىل مەن جاق,
ءسوزىڭنىڭ ءبارى حاق.
پارىزداي مىندەتىڭ
قالقانى ماقتاماق…
ساكەن سەيفۋلليننىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىن جازعان ولەڭدەرى قوعامدىق-دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ ىقپالىمەن جازىلعان. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنىڭ ىقپالىمەن ساكەن رەاليزم, اسىرەسە, سىنشىل رەاليزم اعىمى اياسىندا ولەڭ جازا باستادى. 1917-1919 جىلدارى جازعان «دالادا», «كەل, جىگىتتەر», «اساۋ تۇلپار», «جاس قازاق مارسەلەزاسى», ت. ب. ولەڭدەرى حالىق ىشىندە تەز تاراپ, جاۋىنگەرلىك جىرعا اينالدى. ساكەن رەۆوليۋتسيانى 1917 جىلى جازعان «اسىعىپ تەز اتتاندىق» ولەڭىمەن قارسى الدى. اقىن بۇل ولەڭىندە اقپان توڭكەرىسى جەڭىسى مەن پاتشانىڭ تاقتان ءتۇسۋىن تابيعات قۇبىلىستارىمەن تاماشا سۋرەتتەگەن. ادەبيەتتانۋشى عالىم سەرىك قيراباەۆ ساكەن سەيفۋلليننىڭ «اسىعىپ تەز اتتاندىق» پوەماسى قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە جازىلعان تۇڭعىش رەۆوليۋتسيالىق پوەما ەكەنىن ايتادى. دەگەنمەن زەرتتەۋشى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ «كەل, جىگىتتەر» پوەماسىن قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە جازىلعان تۇڭعىش رەۆوليۋتسيالىق پوەما, ال «اسىعىپ تەز اتتاندىق» پوەماسىن رەۆوليۋتسياعا دەيىن ساكەننىڭ سوڭعى جازعان ولەڭى دەپ قابىلدايدى. ونىڭ توڭكەرىس كەزىندە جازعان ولەڭدەرىندە, اسىرەسە, تاۋەلسىزدىك, تەڭدىك, ادىلدىك تاقىرىپتارى ءسوز بولدى. ولەڭدەرىندە توڭكەرىس رۋحىن, تولعامدارىن, ۇلت ازاتتىعى زارىن جۇرتشىلىققا جەتكىزگەن. «كەل, جىگىتتەر», «جولداستار», «جاس قازاق مارسەلەزاسى», «تەرگەگەن بولساڭ ايتايىن» ولەڭدەرى وسى كەزەڭدە شىققان. «جاس قازاق مارسەلەزاسى» ولەڭى رەۆوليۋتسيا كەزىندە قازاق حالقىنىڭ ءانۇرانى بولدى:
ازامات, جۇنجىمە, جۇرمە بوس,
قول ۇستاس, بىرىگىپ, تىزە قوس.
تۋ ۇستاپ دۇشپانعا بارايىق,
تەڭدىكتىڭ ۇرانىن سالايىق.
تىزەسىن باتىرعان زالىمنان
كۇن تۋدى – ءبىز تەڭدىك الايىق!
ساكەن 1918 جىلى جاۋ قولىنا ءتۇسىپ, پەتروپاۆل تۇرمەسىنە تۇسەدى. «تۇرمەدەن», «تۇلپارىم», «اداسقاندارعا», «قاماۋدان, «قامىققان كوڭىلگە» جانە «ساعىندىم» اتتى ىزا مەن كەككە تولى ولەڭدەرى تۇتقىندا وتىرىپ جازىلعان. ونىڭ تۇتقىندا جاتقاندا جازعان «تۇرمەدەن» ولەڭى ساكەننىڭ سەزىمگە تولى, ويشىل ليريك اقىن ەكەنىن كورسەتەدى. ساكەننىڭ «تۇرمەدەن قاشىپ شىققاندا», «ءبىزدىڭ جاقتا», «بابالارىما»», «بوراندا», «شولدە» ولەڭدەرى كولچاك تۇرمەسىنەن قاشىپ, دالادا جاسىرىنىپ جۇرگەندە جازىلعان. ەكى اي ايدالادا قينالىپ جۇرگەندە «بابالارىما» ولەڭىن جازىپ, اتا-بابانىڭ ارۋاعىنان ءوزىن قورعاۋىن, قولداۋىن سۇرايدى. «شولدە» ولەڭىندە ول ءوزىنىڭ اتىنا راقمەت ايتىپ, اسپانداعى اققۋلار ارقىلى اناسىنا سالەم جولداتقان. اقىن تۇرمەدە ازاپتالىپ, جاۋ قولىنان قازا تاپقان دوستارىنا ارناپ «شاھيت بولعان دوستارىما» پوەماسىن جازدى. اقىن بۇل ولەڭنىڭ ورىسشادان وزگەرتىلگەنىن ەسكەرتتى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, بۇل پوەما – ن.نەكراسوۆتىڭ «ۆنيمايا ۋجاسام ۆوينى» پوەماسىنىڭ ەركىن اۋدارماسى. بۇل كەزەڭدەگى ولەڭدەردىڭ مازمۇنىنان رەۆوليۋتسيانىڭ اسەرى ايقىن سەزىلىپ, اسىرەسە, حالىقتىڭ بوستاندىعى, تاۋەلسىزدىگى ايقىندالعان. توڭكەرىس ەلگە تاۋەلسىزدىك اكەلەدى دەپ ويلاعان اقىن جاڭا باتىردىڭ بەينەسىن العاش رەت سۋرەتتەگەن. توڭكەرىستەن كەيىن جازعان «ءبىز», «قىزىل ەرلەر», «جولداستار» جانە «كىمدە-كىمنىڭ تاسقىن سۋداي قايراتى» اتتى ولەڭدەرىندە ول قازان توڭكەرىسىنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى جەتىستىكتەرىن سيپاتتاي وتىرىپ, تاريحقا تيگىزگەن اسەرىن ءسوز ەتەدى. 1921 جىلى جازعان «قىزىل ەرلەر», «ءبىز» ولەڭدەرىندە ول جاۋدى تالقانداعان سوۆەت حالقى مەن رەۆوليۋتسيا باتىرلارىن «قىزىل ەرلەر, ءبىز, جولداستار» دەپ كوپشە تۇردە سۋرەتتەيدى. ول 1920 جىلدارداعى قوعامدىق ومىردەگى جاڭا ءداۋىردىڭ جاڭالىقتارىمەن بىرگە كەلگەن پويىز, ۇشاق جانە ەكسپرەسس ءداۋىرىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى. وسى جاڭالىقتار ساكەننىڭ «ءبىزدىڭ تۇرمىس ەكسپرەسس», «اسپاندا» جانە «قارا ايعىر» ولەڭدەرىنىڭ شىعۋىنا سەبەپكەر بولدى. سونىمەن قاتار ساكەن ايەلدەردىڭ وقۋىن, قوعام ومىرىنەن لايىقتى ورنىن الۋى كەرەگىن العا تارتاتىن. ۇنەمى ەكىنشى جاقتا جۇرگەن, ايتارى جوق, باعالانباعان ايەلدەر 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن بوستاندىققا قول جەتكىزدى. ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋىنا, تەڭدىگىنە, كاسىپكە يە بولىپ, ەڭبەك ەتۋىنە ۇلكەن ءمان بەرەتىن ساكەن «مارياعا», «مارجان», «نادەجدا, ءۇمىت, ءۇميلا» ولەڭدەرىندە ايەل تاقىرىبىنا توقتالعان. ساكەننىڭ توڭكەرىسكە دەيىنگى شىعارمالارى, نەگىزىنەن, دەموكراتتىق, بۇقاراشىل باعىت ۇستانعانىن كورسەتەدى. كەيىن ءومىر شىندىعىن كەڭىرەك بەينەلەيتىن سىنشىل رەاليزمگە اۋىستى. ءسويتىپ, اقىندا بىرتىندەپ رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراس قالىپتاسا باستادى. بۇدان كەيىن ناعىز رەۆوليۋتسياشىل اقىننىڭ قولىنان رەۆوليۋتسيانىڭ داۋىلدى جىرلارى تۋا باستادى.
ءبىر بىلەرىمىز, ساكەن سەيفۋللين – قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ادەبيەتىندە ماڭگىلىك اتى قالعان تۇلعا. ەڭبەگى ەستەن كەتپەيدى, شىعارماشىلىعى ولمەيدى.
الۋا بوكەنبايقىزى,
ساكەن سەيفۋللين مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى,
استانا قالاسى
