جاقىندا اشىلعان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ XVIII سەزىندە ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋگە قاتىستى جاعىمدى جاڭالىقتار كوپ بولدى. اتاپ ايتقاندا, پارتيانىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى «باقۋاتتى قوعام: ون جىلدىقتىڭ 10 ماقساتى» اتتى جاڭا باعدارلامانىڭ قابىلدانۋىمەن ەرەكشەلەندى. اسىرەسە, وڭىرلەردى كەشەندى دامىتۋ جوباسى بويىنشا اۋىلداردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلۋى ەلىمىزدەگى ەكى مىڭنان اسا اۋىلعا جاڭا لەپ, تىڭ تىنىس اكەلەتىنى انىق. بۇل كەزى كەلگەندە استاناعا اعىلعان اۋىل تۇرعىندارىن ازايتىپ, باس قالاعا كوشى-قوننان تۇسەتىن سالماقتى دا جەڭىلدەتۋى مۇمكىن.
استانا حالقى نەگە تەز كوبەيدى؟
1997 جىلى ەلوردامىز اقمولاعا كوشكەندە قازىرگى استانانىڭ جان سانى ءۇش ءجۇز مىڭعا جەتپەيتىن, قالانىڭ اۋماعى دا شاعىن بولاتىن. ال قازىر ارقانىڭ ارۋ قالاسىنا اينالعان استانانىڭ جان سانى ءبىر ميلليوننان اسىپ ءتۇستى. بۇل كورسەتكىش استانا قالاسىنىڭ باس جوسپارىن جاساعان جاپوندىق ساۋلەتشى كيسە كۋروكاۆا جەتەكشىلىك ەتەتىن اگەنتتىكتىڭ «ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ سانى 2010 جىلى 490 مىڭ ادامعا, 2030 جىلعا قاراي 800 مىڭعا جەتەدى» دەگەن مەجەسىن دە شاڭ قاپتىرىپ كەتتى.
استانا – ەلىمىزدەگى ەڭ دامىعان قالا. اسەمدىگىمەن قوسا, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى دا باسقا قالالاردان كوش ىلگەرى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ارينە, ەسىلدەن باسقا ەرەكشەلىگى جوق, سارى جازىقتىڭ توسىنەن, كونە قالانىڭ قاسىنان قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە الەم تاڭداي قاعاتىنداي ايبىندى استانا سالۋ, ەڭ اۋەلى, ەلباسىنىڭ ەرەن ەڭبەگى بولسا, ەكىنشىدەن, ەگەمەن ەلىمىزدىڭ قوعامى تىنىش, حالقى جۇدىرىقتاي جۇمىلعان بەرەكە-بىرلىگىنىڭ ارقاسى.
استانانى كوشىرۋ ستراتەگيالىق جوباسى اتقارىلعاننان كەيىن جاڭا ەلوردانىڭ بارلىق سالاسىن دامىتۋعا ساياسي, ەكونوميكالىق جاعىنان باسىمدىق بەرىلدى. ءار سالانى دامىتۋعا قىرۋار قارجى ءبولىندى. بۇل استانا تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتىپ, قالانى وركەندەتىپ قانا قويماي, ەلىمىزدەگى دارىندىلاردىڭ, كاسىپكەرلەردىڭ, كاسىپكە ۇمتىلعان جاستاردىڭ استانانى بەتكە الۋىنا باستى سەبەپ بولدى. حالىق باسا نازار اۋداراتىن وقۋ-اعارتۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىنىڭ دامۋى دا كەلەشەگىن ويلايتىن جاستاردى, دەنساۋلىعىنا الاڭدايتىن قارتتاردى دا ەلورداعا كەلۋگە يتەرمەلەدى. تاعانى جاڭادان قالانعان قالانىڭ قۇرىلىسىن سالۋعا شەتەل كومپانيالارى اتسالىسقانىمەن, نەگىزگى ەڭبەك كۇشى قازاقستان ازاماتتارى بولعاندىقتان, ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندەگى اعايىننىڭ استاناعا اعىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. «تالدىقورعان, الماتى قالالارىندا قارا جۇمىس ىستەيتىنمىن. ول جاقتا ەڭبەك كۇشى كوپ, ەڭبەكاقى از, جۇمىس تا وڭاي تابىلا بەرمەيدى. ال استانادا جۇمىس كوپ, مەن سياقتى قۇرىلىسقا كەلىپ, استانالىق بوپ كەتكەن جىگىتتەر جەتەرلىك» دەدى باقتيار ءنابي ەسىمدى قۇرىلىسشى.
جاڭادان كوركەيگەن قالادا كاسىپ تە كوپ بولاتىنى بەلگىلى. اسىرەسە, جان سانىنىڭ قىسقا ۋاقىت ىشىندە قاۋىرت ءوسۋى استاناداعى ساۋدا سارايلارى, اسحانا, ويىن-ساۋىق ورىندارى سياقتى سالالاردىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ, تىنىسىن اشا ءتۇستى. سونىمەن اۋىلدا جۇمىسسىز جۇرگەن جاستار «تاكسي بولىپ, ەدەن جۋساق تا استانادا جاقسى اقشا تابۋعا بولادى» دەگەن ىشكى ەسەپپەن استانانى جاعالاۋدى ءجون سانادى. «تاكسيشى بولعانىما 4-5 جىل بولدى. كۇنىنە جوق دەگەندە 2-3 مىڭ تەڭگە قالادى. استانادا 500 تەڭگە تولەيتىن جەرگە ءبىزدىڭ اۋداندا ۇزاسا 200 تەڭگە تولەيدى. جانارماي باعاسى – بىردەي. مۇندا ءبارى قىمبات بولعانىمەن, اقشانى جاقسى تابۋعا مۇمكىندىك مول» دەدى زايسان اۋدانىنان كەلگەن بولات قۇسىمانۇلى.
كەلگەن جاننىڭ ءبارىن باۋىرىنا باسىپ, جارىلقاي بەرەتىن استانا جۇماق مەكەنى ەمەس. ءۇي باعاسى اسپانداپ تۇرعان قالادا ازىق-تۇلىك پەن تۇرمىستىق زاتتاردىڭ باعاسى دا ارزان ەمەس. التى اي قىس بولاتىن ارقانىڭ تابيعاتى دا تۇرمىسقا تيىمسىزدەۋ. «ارىق اتقا قامشى اۋىر» دەگەندەي, قالا ماڭىنداعى لاشىقتاردى پانالاپ, كۇندىك ىستەپ كۇن كورەتىندەرگە قىستا كومىردىڭ ءوزى اجەپتاۋىر سالماق. باسقا قالادا 30-40 مىڭ تەڭگەگە جالداۋعا بولاتىن ءبىر بولمەلى پاتەر استانادا 80-90 مىڭنان جوعارى. قالا ماڭىنداعى ۇيلەردىڭ ايلىق جالعا بەرۋ اقىسىنىڭ ءوزى – رەسپۋبليكانىڭ باسقا وڭىرلەرىنەن جوعارى. بىراق وسىعان سايكەس ەڭبەكتەنگەن جاننىڭ تاباتىن تيىن-تەبەنى دە باسقا قالالاردان, پىشاق سىرتى بولسا دا, مولداۋ. ەكىنشى تۇرعىدان العاندا, استانانىڭ قوعامدىق ءتارتىبىنىڭ جاقسىلىعى, توناۋشىلىق, كىسى ءولتىرۋ سياقتى قىلمىستىق ارەكەتتەردىڭ ازدىعى دا تىنىش ورتادا ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن وتانداستارىمىزدى وزىنە تارتپاي قويمايدى.
جالپى قازاقستاندا وڭىرلەردىڭ دامۋى ارقالاي. اۋىلداردى دامىتۋ جوباسى دەر كەزىندە اتقارىلماعاننان كەيىن, بۇرىن ءوندىرىسى وركەندەپ, شارۋاشىلىعى شالقىعان اۋدان, اۋىلداردىڭ جاعدايى كۇرت ناشارلاپ, جۇمىسسىزدىق جايلادى, مەكتەپتەر, ەمحانالار جابىلدى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس ساپاسى تومەندەپ, كۇنكورىس قيىنداعان سوڭ, جۇرت جىلى ورنىنان كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ءار وبلىستىڭ حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋعا, جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋعا باعىتتالعان شارالارىنىڭ كوبىنىڭ باسى بار, اياعى جوق بولعاندىقتان, تۇرعىنداردىڭ ءوزى تۇراتىن ءوڭىردىڭ دامۋ بولاشاعىنا كوزى جەتپەيدى. اۋىل, اۋدانداردان سالىنعان زاۋىت, ءىرى كاسىپورىندار جوقتىڭ قاسى, بار بولسا دا جۇمىسشى سانى – شەكتى. جاستاردىڭ اۋىلدا جۇمىسقا ورنالاسۋىنا مۇمكىندىك از. جۇمىس تاپسا دا, الاتىن جالاقىسى – ماردىمسىز. سوندىقتان دا جاستاردىڭ كوبى اۋىلعا قايتقىسى كەلمەيدى.
تۇرعىن دا, تۇيتكىلدى ماسەلە دە ەسەلەندى
قازىر قايسى ەلدە بولسىن, جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ ۇدەۋىنە ساي, اۋىل-قىستاق, ەلدى مەكەندەر يەن قالىپ, قالاعا قاراي اعىلۋ پروتسەسى ۇزىلمەيدى. وعان مۇرىندىق بولعان باستى نارسە دە ادامداردىڭ وسى زامانعى تۇرمىس قولايلىلىعىنان يگىلىكتەنۋ قاجەتىنىڭ ارتقاندىعى دەپ ايتۋعا بولادى.
استانا قازاقستاننىڭ دامۋىنىڭ باستى كورسەتكىشى ىسپەتتى. ەل ەڭسەسى ەلوردادان باستاپ كوتەرىلەتىنى دە كوپكە ءمالىم. الايدا تۇرعىندار سانىنىڭ كۇرت كوبەيۋى قالانىڭ ينفراقۇرىلىمدارىنا تۇسەتىن سالماقتى ارتتىردى.
قر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك, 2018 جىلى استاناعا 114354 ادام كوشىپ كەلگەن, بۇدان كوشىپ كەتكەن 91649 ادامدى شەگەرسەك, ءبىر جىل ىشىندەگى كوشى-قون ايىرماسى 22705 ادامدى قۇرايدى. بۇعان جىل سايىن باس قالامىزدا دۇنيەگە كەلەتىن 30 مىڭعا جۋىق ءسابيدى قوسساق, تەك وتكەن جىلدىڭ وزىندە استانا تۇرعىندارى 50 مىڭ ادامعا كوبەيگەن. بۇل – دامۋ ۇستىندەگى جاس قالا ءۇشىن ۇلكەن سالماق. ماسەلەن, قالا اكىمدىگىنىڭ دەرەگى بويىنشا, سوڭعى 7 جىلدا ەلوردادا وقۋشى سانى 2 ەسەگە كوبەيىپ, جىل سايىن مەكتەپكە باراتىن وقۋشىلار سانى ورتاشا ەسەپپەن 15-18 مىڭنان اسقان. قازىر استانادا 100-گە جۋىق بالاباقشا, مەملەكەتتىك جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ جانە دەربەس ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىن, جەكە مەنشىك مەكتەپتەرىن قوسا ەسەپتەگەندە 100-دەن اسا مەكتەپ بار. قالا باسشىلىعى ءبىلىم بەرۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا باسىمدىق بەرىپ, مەكتەپ, بالاباقشا, ەمحانالاردى جىل سايىن كوبەيتكەنىمەن (2018 جىلى 4 مەكتەپ سالىنعان), ءالى دە جەتىسپەي جاتىر. جاڭا وقۋ ماۋسىمى باستالعان كەزدە, مەكتەپكە بالا سىيماي, ۇستازدار ابىگەرگە تۇسسە, اتا-انالاردىڭ بالاسىن مەكتەپكە كىرگىزە الماي دال بولۋى – سونىڭ دالەلى. ادام كوبەيگەن سايىن جازاتايىم تۋاتىن ىستەر دە مولايىپ, قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى دە العا شىقتى دەسەك, وعان دا جاقىندا بولعان 5 بالانىڭ تراگەدياسى ايعاق. جان باسى ارتىپ, ءتۇتىن سانى كوبەيگەننەن كەيىن قالا اۋاسىنىڭ تازالىعىنا دا ءوز اسەرىن كورسەتىپ جاتىر. قالا توڭىرەگىندەگى جەر ۇيلەردە جاعىلاتىن كومىردىڭ ءتۇتىنى مەن اۆتوكولىكتەر ىعىستىرعان جارىقسىز گاز دا قالا بىلعانىشىنىڭ ءبىر قاينارىنا اينالعانى شىن.
جاڭا جوبا اۋىلعا تىڭ تىنىس سىيلايدى
كەڭ-بايتاق قازاقستان ءۇشىن جان باسىنىڭ وسكەنى, قالالارىنىڭ ىرگەسى كەڭەيە بەرگەنى جاقسى. الايدا ءىرى قالالارداعى جان سانىنىڭ قاۋىرت ءوسۋى جوعارىداعىداي ماسەلەلەردى دە تۋىنداتىپ جاتىر. وعان دا باستى سەبەپ, اۋدان, اۋىلداردى دامىتۋعا, ەلدى مەكەندەردى وركەندەتۋگە كوڭىل بولىنبەدى. جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشۋگە, جاس مامانداردىڭ كەنتتەرگە, اۋىلدارعا بارىپ قىزمەت ىستەۋىنە جاعداي جاسالماۋى دا اۋىل ءال-اۋقاتىنىڭ ارتقا شەگىنۋىنە مۇرىندىق بولىپ وتىر. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ سەزىندە بۇل ماسەلەلەرگە دە باسا نازار اۋدارىلىپ, اۋىل جاعدايىن جاقسارتۋدىڭ جاڭا جوباسى جاسالدى.
اتاپ ايتقاندا, مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن, 7,5 ملن اۋىل حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ ماقساتىندا بولاشاعى بار اۋىلداردىڭ الەۋمەتتىك سالاسىن دامىتۋعا دەن قويىلىپ, ينتەرناتتار قۇرىلماق. «ءبىز اۋىلدارىمىزدى ءوسىم مەن ورنىقتى دامۋدىڭ وشاعىنا اينالدىرۋىمىز قاجەت» دەگەن ەلباسى اۋىلدا حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار ءوندىرىسى بويىنشا بيزنەستى دامىتۋ, اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن قايتا وڭدەۋگە كۇش سالىپ, اۋىلداردا تۇرعىن ۇيلەر, جولدار سالىپ, كوممۋنيكاتسيالار جۇرگىزۋگە, الەۋمەتتىك نىساندار تۇرعىزۋعا, شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا تاپسىرما بەردى. وسىعان وراي, ۇكىمەتكە «اۋىل – ەل بەسىگى» ارنايى جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا ۇسىنىس ازىرلەپ, ونى 2019-2021 جىلدارى 90 ملرد تەڭگە كولەمىندە قارجىلاندىرۋدى باسا ايتتى.
ەلباسىنىڭ بۇل تاپسىرماسى وتانداستارىمىزعا ۇلكەن ءۇمىت سىيلادى. اسىرەسە, كەتەۋى كەتكەن اۋىل تۇرعىندارى بۇل تاپسىرمانى ەلدى مەكەندەرگە جاڭا تىنىس, ۇلكەن وزگەرىس اكەلەتىن يگى باستاما دەپ باعالاسا, «اۋىل – ەل بەسىگى» جوباسى جاستاردىڭ اۋىلدا ورنىعىپ قالۋىنا كومەكتەسەتىن كەلەلى شەشىم دەپ بىلەدى.
سونىمەن قاتار سەزدە اۋىلداردان كوشكەن تۇرعىنداردىڭ ۇلكەن قالالار توڭىرەگىنە توپتاسىپ, بەيبەرەكەت قۇرىلىس سالىپ, قالانىڭ توڭىرەگىن ىعى-جىعى ۇيلەرمەن تولتىرىپ تاستايتىن جاعدايدى دا وڭتايلاندىرۋ جوباسى جاسالدى. ناقتىراق ايتقاندا, ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن استانا, الماتى جانە شىمكەنت سياقتى ءىرى قالالاردىڭ شەت اۋماقتارىندا قالىپتاسقان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن 2019-2021 جىلدارى قوسىمشا 90 ملرد تەڭگە بولىنەتىن بولدى. بۇل جوبا اتالعان قالالار ىرگەسىندە ۇزدىكسىز كەڭەيىپ بارا جاتقان «لاشىقتار» شوعىرىن ازايتىپ, قالا توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدى ءتۇيىندەردىڭ ۇيلەسىمدى شەشىلۋىنە وڭ سەرپىن بەرەدى. استانا توڭىرەگىندەگى تۇرعىندار تۇراعىندا كەزدەيسوق بولاتىن ءورت اپاتى سياقتى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە ساياتىن جاعدايلاردىڭ دا ازاياتىنى انىق.
