باعلانوۆا بيىگى

بيىل – حالقىمىزدىڭ بۇلبۇل ءانشىسى, قاز كسر جانە كسرو حالىق ءارتىسى, حالىق قاھارمانى روزا باعلانوۆانىڭ تۋعانىنا 100 جىل. وتكەن جىلدىڭ باسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ونىڭ ەسىمىن ماڭگى ساقتاۋ ءۇشىن شارالار قابىلداۋدى تاپسىردى. پرەزيدەنت تاپسىرماسى بىلتىر جۇزەگە اسىرىلا باستادى. اتاپ ايتقاندا, «قازاقكونتسەرت» مەملەكەتتىك كونتسەرتتىك ۇيىمى مەن ەلورداداعى كوشەلەردىڭ بىرىنە ايگىلى ءانشىنىڭ اتى بەرىلدى. ءتيىستى شارالار وسى جىلى دا جالعاساتىنى انىق. عاسىرلىق مەرەيتويى ەل كولەمىندە عانا ەمەس, الەمدىك دەڭگەيدە اتاپ وتىلەدى. بۇل شەشىم بىلتىر 23 قاراشادا يۋنەسكو-نىڭ 41-سەسسياسىنىڭ باس كونفەرەنتسياسىندا قابىلداندى.

ءبىرىنشى روزا

سىر بويىنداعى قازالى قالاسىنان شىعىپ, تاشكەنتتە تۇلەپ, قازاعىن انىمەن باۋراعان, تالاي شەتەلدەردى گاسترولدەرمەن ارالاپ, پاتشالاردى دا ونەرىمەن, ساحنالىق كيىمىمەن تامساندىرعان ءانشى شىن مانىندە ۇلتتىڭ ۇنىنە اينالدى. ازان شاقىرىلىپ قويىلعان اتى ءۇربيبى بولسا دا, روزا ەسىمىمەن تانىلدى. قازاقتىڭ ءان ونەرىندەگى ءبىرىنشى روزا دا ءوزى. ودان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن تالاي قىزدارىنا قازاق باعلانوۆاداي بولسىن دەپ وسى ەسىمدى بەرە باستادى. سونىڭ ءبىرى – كۇمىس كومەي, جەز تاڭداي ءانشىمىز, قاز كسر حالىق ءارتىسى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى روزا رىمباەۆا. وعان بۇل ەسىم باعلانوۆانىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن ءانشى سۇحباتتارىندا ايتىپ ءجۇر.

روزا باعلانوۆا كىشكەنتايىنان انگە قۇشتار بولدى. جاقىندا «حابار» تەلەارناسى ونىڭ ءومىرى مەن ونەرىنە ارنالعان, 8 بولىمنەن تۇراتىن «بۇلبۇل» تەلەحيكاياسىن كورسەتتى. سوندا «ەكى جيرەن» حالىق ءانىن اجەسى كۇندەيدەن ۇيرەنىپ, مەكتەپتەگى ءان ۇيىرمەسىندە وسى ءاندى سالادى. بۇل – تاريحي دەرەك. جالپى اتالمىش تەلەتۋىندىدا روزا تاجىبايقىزىنىڭ ءومىربايانى مەن ونەربايانى ادەمى ورىلگەن. ۇلكەن ونەرگە ۇيادا كورگەن تاربيەسى ارقىلى قانات قاققان ءانشى بيىكتەرگە كوتەرىلدى. بىراق باستاپقىدا جولى داڭعىل بولعان جوق. ءبىراز قيىندىقتاردى كورىپ بارىپ, ماقساتىنا جەتتى.

تاشكەنت: ونەرگە العاشقى باسپالداق

ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى. اكەسى ءتاجىباي كەنەتتەن قايتىس بولىپ, تەتەلەس باۋىرى ىدىرىس اسكەرگە اتتانىپ, وتباسىن اسىراۋ مىندەتى بويجەتكەن روزانىڭ نازىك يىعىنا ارتىلادى. ول قىزىلورداداعى وقۋىن تاستاپ, تاشكەنتتەگى تۋىسقاندارىن ساعالاپ, توقىما ينستيتۋتىنا اۋىسادى. الايدا ءانشى بولسام دەگەن ارمانىن الديلەۋىن قويمايدى. ءبىر كۇنى ءۇيدىڭ اۋلاسىن ادەتتەگىدەي ءان سالىپ جيناپ جۇرگەندە, تاشكەنت فيلارمونياسىنىڭ ديرەكتورى كاري ياكۋپوۆ سىبىزعىداي سىزىلعان داۋىسىن ەستىپ قالىپ, فيلارمونياعا جۇمىسقا شاقىرادى. تالانتتى تاپ باسىپ تانىعان ول باعلانوۆانىڭ باعىن اشتى.

مايدان دالاسىنداعى ونەر

ونەر جولىن وسى فيلارمونيانىڭ ءان-بي انسامبلىندە ءانشى بولىپ باستاعان روزا تاجىبايقىزىنا ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنا جولداما بەرىلەدى. بىراق ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ, ول مايدان دالاسىندا, وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ ءان سالدى. جارالى جاۋىنگەرلەردىڭ كوڭىلىن انمەن دەمدەپ, ءوزى دە جاراقاتتاندى. مينومەتتىڭ جارىقشاعى كوزىنە ءتيىپ, جارىق كۇنى تۇنەككە اينالعان كەزدەرى دە بولدى. قايسار قىزدىڭ سوندا دا بەتى قايتپادى. سوعىس اياقتالعانشا سولتۇستىك جانە باتىس مايدان شەپتەرىندە ونەر كورسەتتى. ۆارشاۆادا كونتسەرت بەرگەندە ايگىلى قولباسشى, ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, مارشال كونستانتين روكوسسوۆسكي «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتادى. حالىققا قۋانىش سىيلاعان 1945 جىلدىڭ 9 مامىرىندا جەڭىس كۇنىنە وراي وتكەن كونتسەرتكە قاتىستى.

روزا باعلانوۆانىڭ تۋعان ەلىنە قايتۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر – حالىق جازۋشىسى, كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى جۇبان مولداعاليەۆ. ءوزى دە سوعىستىڭ اششى-تۇششىسىن تاتقان جۇبان اقىن العاش رەت روزانى ماسكەۋدە وتكەن كونتسەرتتە كورىپ, تانىسادى. سول جەردە قاراكوز قارىنداسىنا «ەلگە قايت» دەپ قولقا سالادى.

جۇلدىزىن جاندىرعان اندەر

قازاقستانعا ورالعان روزا تاجىبايقىزى باستاپقىدا قازاق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا, قازاق فيلارمونياسىندا ەڭبەك ەتتى. جارتى عاسىرعا جۋىق «قازاقكونتسەرت» بىرلەستىگىندە ءانشى بولدى. بىلتىر وسى ونەر وشاعىنا ونىڭ اتىنىڭ بەرىلۋىندە وسىنداي ماعىنا جاتىر. تالاي ەلدى ارالاپ, كونتسەرت بەردى. بىرنەشە بايقاۋدا توپ جاردى. اسىرەسە, 1949 جىلى ۆەنگريا استاناسى بۋداپەشتتە وتكەن جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ ءىى حالىقارالىق فەستيۆالىندە «اح, سامارا-گورودوك!» اتتى ورىس حالىق ءانىن سالىپ, باس بايگەنى قانجىعاسىنا بايلادى. بۇل تۋىندى ءانشىنىڭ جۇلدىزىن جاندىردى. شىنىندا دا, روزا باعلانوۆا دەگەندە قازىر وسى ءان قۇلاعىمىزعا كەلەدى, ال بۇل ءان ايتىلعاندا ايگىلى ءانشىنىڭ بەينەسى كوز الدىمىزعا تۇرا قالادى.

وسى ورايدا بىرنەشە جىل بۇرىن ايتىلعان قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, پروفەسسور عافيز ەسىموۆتىڭ ۇسىنىسىن ورىندى دەپ سانايمىز. ول رەسەيدىڭ سامارا قالاسىندا روزا باعلانوۆاعا ەسكەرتكىش ورناتۋدى ۇسىندى. بۇل قالا 1935-1991 جىلدارى كۋيبىشەۆ اتاندى. كەيىنگى وتىز جىلدا عانا ەسكى سامارا اتاۋى قايتارىلدى. ال روزا تاجىبايقىزى وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلداردىڭ اياعىنان وسى ءاندى شىرقادى.

اتاقتى كومپوزيتورلار جاڭا اندەرىن روزا باعلانوۆاعا ۇسىنۋعا اسىعاتىن. كەڭەس وداعىندا اتاعى دۇركىرەگەن ۆاسيلي سولوۆەۆ-سەدوي وعان ارناپ «تاليانوچكا» ءانىن جازدى. روزا تاجىبايقىزى قازاقتىڭ حالىق اندەرىمەن قاتار الەم ەلدەرىنىڭ بىرنەشە تىلىندە ءان سالدى. احمەت جۇبانوۆ, لاتيف حاميدي, باقىتجان بايقاداموۆ, مۇقان تولەباەۆ, سىدىق مۇحامەدجانوۆ, نۇرعيسا تىلەنديەۆ, ەركەعالي راحماديەۆ, ءابىلاحات ەسپاەۆ, بەكەن جاماقاەۆ, ەسكەندىر حاسانعاليەۆ, ت. ب. كورنەكتى كومپوزيتورلاردىڭ اندەرىنىڭ العاشقى ورىنداۋشىسى دا روزا باعلانوۆا.

ءشامشى قالداياقوۆتىڭ اقىن مۇزافار الىمباەۆتىڭ ولەڭدەرىنە جازىلعان «اقماڭدايلىم» جانە «اق سۇڭقارىم» اندەرىن ەلگە تانىتقان دا روزا تاجىبايقىزى. زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اقماڭدايلىمدى» ەستىگەندە: «ءپالى, مىنا ءان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ توبەسىنەن تامشىلاپ تۇرعان ليريكا» دەگەنى ايتىلادى. جازۋشى «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمىز» اتتى اتاقتى ماقالاسىندا دا «…جۋىقتا بو­لىپ وتكەن كومپوزيتورلاردىڭ جينا­لى­سىندا قازاقستان كومپوزيتورلارى ۆالسومانيا جولىنا ءتۇستى دەپ سىن ايتتى. بىراق ءحاميديدىڭ «قازاق ءۆالسى», ش.قالداياقوۆتىڭ «اقماڭدايلىم» سياق­تى ۆالس­تەرىندەي ۆالس كوبەيە بەرسە ەكەن دەر ەم…» دەپ جازدى. ونىمەن قويماي «وسكەن وركەن» اتتى رومانىنداعى مەدەت ەسىمدى كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنا وسى ءان جولدارىن سالىپ جىبەردى. بۇل ءان قۇدىرەتى عانا ەمەس, روزا باعلانوۆانىڭ ءاندى اسەرلى جەتكىزۋىنەن دە بولعان دەپ ويلايمىز.

تولەگەن مۇحامەدجانوۆتىڭ «ىڭكارىم-اي» ءانىنىڭ جازىلۋىنا تاپسىرىس بەرىپ, قازىر ءبىراز ءانشى شىرقاپ جۇرگەن بۇل ءاندى حالىققا جەتكىزگەن دە روزا باعلانوۆا. انشىگە وسى ءبىر قازاقتىڭ ءسوزى ۇناپ, ول ۇسىنىسىن كومپوزيتورعا ايتتى. تولەگەن مۇحامەدجانوۆ اقىن باكىر تاجىباەۆپەن بىرگە ءانشىنىڭ ۇيىنە كەلىپ, بىرنەشە ساعاتتا ءان تۋعان.

ۇلتتىڭ ءۇنىن جەتكىزۋ

ەلۋدەن استام ەلدى ارالاپ, وتىزدان اسا تىلدە ءان سالعان روزا تاجىبايقىزى مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى اقش-قا دا بىرنەشە رەت باردى. الىس اۋىلداردى ارالاپ, قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ ورتاسىندا دا تالاي ءان سالدى. ءانشى كەز كەلگەن ساحنانى جاتىرقامايتىن. بيلىك وكىلدەرى دە, پاتشالاردىڭ الدىندا دا ەركىن شىرقادى. يوسيف ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا ءۇش رەت بولدى. ودان كەيىن نيكيتا حرۋششەۆ, لەونيد برەجنەۆ سىندى كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلارى دا ونىڭ ونەرى مەن كوركىنە تامساندى. روزا باعلانوۆا شەتەلدە قازاق ونەرىن عانا ەمەس, ۇلتتىق كيىمدى دە ناسيحاتتادى. عالامتور كەڭىستىگىندە ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ ونىڭ كيىمىنە تامسانعانى تۋرالى اقپارات تاپتىق.

بىراق سونشالىقتى نازىك بولسا دا, روزا تاجىبايقىزىنىڭ بويىندا ۇلى رۋح تا بار ەدى. 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە گەننادي كولبيننىڭ الدىندا قاسقايىپ سويلەگەن جۇبان مولداعاليەۆتىڭ ونىڭ تاعدىرىنا اسەرى جايىندا جوعارىدا جازدىق. روزا باعلانوۆانىڭ ءوزى دە سول كەزدە الاڭعا بارىپ, ءسوز سويلەپ, جاستارعا قولداۋ كورسەتكەن. باۋىرجان مومىشۇلى دا باعلانوۆانى جوعارى باعالادى.

تەلەجۇرگىزۋشى مايا بەكباەۆانىڭ «ۇلتتىڭ ءۇنى» اتتى دەرەكتى فيلمىندە روزا باعلانوۆانىڭ قايراتكەرلىك قىرلارى تۋرالى دا ايتىلادى. مۇقتاج جاندار ۇنەمى ودان كومەك سۇرايتىن. كوبى باسپانا مۇقتاجىمەن كەلەتىن. روزا تاجىبايقىزى قولدان كەلەر جاردەمىن بەرۋدەن ايانبايتىن. الماتىداعى رەسپۋبليكا سارايىنىڭ سالىنۋىنا سەبەپشى ادامداردىڭ ءبىرى روزا باعلانوۆا ەكەن. ەل استاناسىنا ۇلكەن كونتسەرت زالى كەرەكتىگىن دىنمۇحامەد قوناەۆقا ايتقاننان كەيىن اتالمىش مادەني وشاق سالىنعان.

بىرنەشە جىل بۇرىن الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىر بەينەجازبا تارادى. وندا روزا باعلانوۆا ۇلتتىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ, ورشەلەنە سويلەپ تۇر. جۋرناليست ايگۇل احانبايقىزى ىزدەنىپ, بۇل جازبانىڭ قايدان الىنعانىن انىقتادى. سەكسەنىنشى جىلدارى كينورەجيسسەر ساعاتبەك ماحمۋتوۆ «ارال تۋرالى رەكۆيەم» اتتى دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن. بىراق قازاقستاننىڭ «مەملەكەتتىك كينو» مەكەمەسى بۇل ءفيلمدى قابىلداماي تاستادى. رەجيسسەر ماسكەۋگە ارىزدانىپ, وداقتىڭ ورتالىق تەلەكوميتەت تۋىندىعا جولداما بەرەدى. ال الەۋمەتتىك جەلىگە دەرەكتى فيلمنەن ءۇزىندىنى روزا باعلانوۆانىڭ ونەرى مەن ءومىرىن زەرتتەپ جۇرگەن جاس زەرتتەۋشى ايدار جورانوۆ جاريالادى. بەينەتاسپانى ول ورتالىق مەم­لەكەت­تىك كينو-فوتوقۇجاتتار, دىبىس جازبالارى ءارحيۆىنىڭ قۇپيا قۇجاتتار قورىنان تاپقان.

بۇل – 1988 جىل. بيىك مىنبەردەن روزا باعلانوۆا ورىسشا سويلەپ تۇر. ايگۇل احانبايقىزى ونىڭ ءسوزىن قازاقشالادى. قاز-قالپىندا بەرە كەتەيىك.

«مەن سوعىستى كوردىم. الايدا ارالدا بولىپ جاتقان جاعدايدى ءبىر اۋىز سوزبەن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. سوعىستى توقتاتۋعا بولادى, اتوم بومباسىن توقتاتۋعا بولادى, اسپانداعى ۇشاقتى توقتاتۋعا بولادى, بىراق مۇنى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز مۇندا ايتىپ جاتىرمىز, ال اندا تابيعات ءوز دەگەنىن جاساپ جاتىر. ءبىزدىڭ «ۇلى عالىمدارىمىز» تۇتاس ۇلتتى جاتىرىندا ءولتىرىپ جاتىر. ۇلتتى ءولتىرىپ جاتقان عالىمدار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ باسقا ۋاقىت بولسا, ءبىز مۇنى زيانكەستىك دەيتىن ەدىك, ال ەگەر ول زيانكەستەر كسرو اكادەميكتەرى, سوتسياليستىك ەڭبەك ەرلەرى, ەكى, ءۇش مارتە لاۋرەاتتارى بولسا نە دەيمىز؟ قاراڭىزشى, قازاق ەلىنىڭ جەرىندە نە بار: سەمەيدە – پوليگون, بايقوڭىردا – كوسمودروم, ارالدا – ۋ. سوندا قازاقتار قايدا بارىپ ءومىر ءسۇرۋى كەرەك؟ ەگەر بۇل جاعداي شەتەلدە, امەريكادا بولسا, ولار تۇتاس ۇلتتى ءولتىرىپ جاتىر دەپ ايعايلايتىن ەدى. مەن ول جەرلەردە بولدىم. ماعان ونى كورۋ وتە اۋىر بولدى. نارەستەلەردىڭ كوزى جوق, تاڭدايسىز تۋىپ جاتىر, باسىندا شا­شى جوق, اياعى, قولى جوق بالالار تۋىپ جاتىر. بۇل نە سۇمدىق؟ كىمنەن سۇراۋىمىز كەرەك؟ كىمگە بارىپ ايتۋىمىز كەرەك؟ تۇتاس ۇلتتىڭ جان ازابىن, قايعىسىن, قاسىرەتىن ەستىرتۋ ءۇشىن, ءبىزدى تىڭداۋ ءۇشىن قانداي ءتيىستى ورىندارعا دەيىن بارۋىمىز كەرەك؟» دەگەن وندا روزا باعلانوۆا.

وسى بەينەجازبانى كورگەن جۇرتتىڭ روزا تاجىبايقىزىنا قۇرمەتى ارتتى. وسىدان سوڭ حالىق باعلانوۆانى قايراتكەر رەتىندە دە باعالاي باستادى. ال 1995 جىلى اقش-تا «الەم ايەلدەرى» انىقتامالىعى جارىق كوردى. وعان مارگارەت تەتچەر, ەليزابەت تەيلور, ينديرا گاندي سەكىلدى اتاقتى ايەلدەرمەن قاتار روزا باعلانوۆا دا ەندى.

ەلوردادا ەسكەرتكىشى كەرەك

وسىعان دەيىن قازالى اۋدانىنىڭ ورتالىعى ايتەكە بي كەنتىندە جانە الماتى قالاسىندا روزا باعلانوۆانىڭ اتىنا كوشەلەر بەرىلدى. تۋعان قالاسىندا ەسكەرتكىش-ءبيۋستى بوي كوتەردى. ال ەلورداداعى ونىڭ اتىنداعى كوشە ەسىل اۋدانىندا ورنالاسقان. بۇل كوشەنىڭ جالپى ۇزىندىعى 1 شاقىرىمعا جۋىقتايدى. ول تۇران داڭعىلىنان باستالىپ, ءا.بەكتۇروۆ, تولە بي كوشەلەرىن قيىپ ءوتىپ, قازىبەك بي كوشەسىندە اياقتالادى.

– روزا اپامىزعا ەسكەرتكىش ورناتۋعا بولادى عوي. باسقا ەلدەرگە بارعانىمىزدا اپايدان دەڭگەيى الدەقايدا تومەن, كىشىگىرىم ارتىستەرگە كوشە بەرىپ, ەسكىرتكىشىن ورناتىپ جاتادى. ال روزا تاجىبايقىزى مۇنداي قۇرمەتكە ابدەن لايىق, – دەيدى ونىڭ قاسىندا تالاي جىل جۇرگەن «قازاقكونتسەرت» مەملەكەتتىك كونتسەرتتىك ۇيىمى الماتى فيليالىنىڭ جەتەكشىسى, قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى التىنبەك قورازباەۆ.

ورىندى ۇسىنىس دەپ ويلايمىز. سول ەسكەرتكىش ەلوردادا روزا باعلانوۆا كوشەسىندە بوي كوتەرگەنى ءجون دەپ ەسەپتەيمىز. ونىڭ ارتىندا «اينالايىن, حالقىمنان ەركەلەتكەن» دەگەن ادەمى ءسوزى قالدى. وسى اتاۋمەن كىتابى دا شىققان. جالپى روزا تاجىبايقىزى – كوزى تىرىسىندە-اق اتى اڭىزعا اينالعان ءانشى. ول تۋرالى ايتىلاتىن اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە دە كوپ. باعلانوۆا بيىگى الاسارمايدى.

قازاقستان ۇلتتىق بانكى ايگىلى ءانشىنىڭ مەرەيتويىنا وراي «Roza Baǵlanova. 100 jyl» كوللەكتسيالىق مونەتالارىن اينالىمعا شىعارماق. نومينالى 100 تەڭگەلىك مەلحيوردان سوعىلعان مونەتا «ەستە قالاتىن وقيعالار مەن ءبىرتۋار ادامدار» سەرياسىن جالعاستىرادى. ال روزا رىمباەۆا بىرنەشە كۇن بۇرىن اتاقتى اتتاسىنىڭ قۇرمەتىنە چەللەندج باستادى.

«قادىرمەندى قاۋىم, 1 قاڭتار – ۇلى ءانشىمىز روزا باعلانوۆانىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى. شىن جۇرەكتەن وسى مەرەكەمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ, مۋزىكالىق ەستافەتانى اپامىزدىڭ وبرازىن سومداعان اكتريسا زارينا جاكەنوۆاعا جولدايمىن» دەدى روزا رىمباەۆا.

«استانا ميۋزيكل» تەاترىنىڭ ءارتىسى, «بۇلبۇل» تەلەحيكاياسىندا باعلانوۆانىڭ بەينەسىن سومداعان زارينا جاكەنوۆا ءوز كەزەگىندە چەللەندجدى ماقپال ءجۇنىسوۆا, جەڭىس ىسقاقوۆا, جاننا ورىنباساروۆا, جازيرا بايىربەكوۆا, بيبىگۇل قيلىمحان, سايا ماحامبەت, رۋحيا بايدۇكەنوۆا, گۇلنار تاشەنوۆا, سالتانات مەندىعاليەۆا, «قازاقكونتسەرتتىڭ» بارلىق ءانشىسى مەن بارشا قازاقستاندىققا جولدادى. بۇل چەللەندج ءالى دە جالعاسادى دەپ ويلايمىز.