قازاقشا جىل ەسەبى بويىنشا جىل باسى – ناۋرىز ءالى كەلمەسە دە, الەمدىك ۋاقىتتىڭ اعىنىنا ىلەسكەن جۇرت 1 قاڭتاردى جىل باسى رەتىندە تويلاپ تا ۇلگەردى. ناۋرىزدى ۇلتتىق مەيرام, جاڭا جىلدى حالىقارالىق مەرەكە دەپ تانيتىن جۇرت اتا-باباسىنان قالعان «ناۋرىز كۇنى تال ەگىپ, بۇلاقتىڭ كوزىن اشۋ» سىندى نەشە مىڭ جىلدىق تاريحىن ۇمىتسا دا, 70 جىلدا ۇيرەنگەن شىرشا اينالىپ, وتشاشۋ جاسايتىن مادەنيەتتەرىن ماڭگى ۇمىتپايتىن سەكىلدى. سەبەبى ەگەمەندى ەل بولعانىمىزعا 30 جىل تولسا دا, تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىندە ءتىلىن تىستەپ, ناۋرىزدا ناراۋ قيمىلدايتىن جۇرت شىرشانى كورگەندە شىرايلارى اشىلىپ سالا بەرەتىن ادەتىنەن ەشقاشقان جاڭىلمايدى. ەسەسىنە جىل سايىن اياز اتاسىن قارسى الۋعا اسىعىپ, البارىندى بولىپ جۇرگەن جۇرتتى كورەسىڭ.
ءبىر قىزىعى, «بارىس جىلى باق اكەلسىن» دەپ ءبىرىن-ءبىرى جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاپ جاتقانداردىڭ اراسىندا «جاڭا جىلىڭمەن» دەپ جولبارىستىڭ فوتوسىن جىبەرىپ جاتقاندار دا بار. جاڭا جىل كۇنى جولبارىستىڭ باس سۋرەتىن باس بەتىنە قويعان الەۋمەتتىك جەلىلەر دە بولدى. جولبارىس پەن بارىستى ايىرماي ما, جوق الدە «بارىسىڭ نە, جولبارىسىڭ نە – ءبارى ءبىر ەمەس پە؟!» دەي مە, كىم ءبىلىسىن, ايتەۋىر ارقاسىنا 2022 جىل دەپ جازىلعان جولبارىستىڭ فوتوسى الەۋمەتتىك جەلىدە قاپتاپ كەتتى.
بارىس پەن جولبارىستىڭ ەكەۋى دە مىسىق تۇقىمداس بولعانمەن, ول ەكەۋىن كەلسە-كەلمەس اۋىستىرىپ قولدانۋ قازاق ۇعىمىندا قازىرگە دەيىن بولعان ەمەس. بىلايشا ايتقاندا, بارىس پەن جولبارىستىڭ ەكەۋى ەكى باسقا حايۋان. وڭتۇستىك, شىعىس ازيا ەلدەرىندە (ماسەلەن, قىتايلاردا) «جولبارىس» دەيتىن مۇشەل بولسا دا, قازاقتا «جولبارىس» دەگەن جىل اتىمەن جوق. ەگەر بىرەۋ «جىلىم جولبارىس ەدى» دەسە, قازاق ۇعىمىندا كۇلكىلى جاعداي!
الەمدەگى ءار حالىقتا جىل قايىرۋ قاعيداسى بولعانمەن, 12 مۇشەلدە ۇقسامايتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى. ماسەلەن, قىتايلار سيىر جىلىنان كەيىن كەلەتىن جىلدى 虎年 (جولبارىس) دەپ اتاسا, قازاق, قىرعىز, وزبەك, تۇرىكمەن, موڭعول, ت. ب. سياقتى حالىقتار بارىس جىلى دەپ اتايدى. ونىڭ ۇستىنە, قىتايلار مەن تۇركىلەردىڭ مۇشەلگە تالاساتىن ءتۇيىنى دە وسى. قىتايلار «تۇركىلەر مەكەندەگەن وڭىرلەردە جولبارىس بولماعان, سوندىقتان 12 مۇشەل بىزدەن شىققان» دەگەن ءۋاج ايتسا, ال تۇركىلەر «ول جولبارىس ەمەس, بارىس, قىتايدىڭ ورتا جازىعىندا قايداعى بارىس؟!» دەپ كەرىسىنشە ءوز مادەنيەتىنە بەيىمدەيدى.
قازاق حالقى ەجەلدەن بارىستىڭ تەكتىلىگىن, باتىرلىعىن ءپىر تۇتادى. ەجەلگى ساق ۇعىمىندا دا بارىس ايرىقشا قاسيەتتى سانالعان. وسى تۇرعىدان العاندا, ءبىزدىڭ بارىس جىلى دەپ باعامداۋىمىزدىڭ ءوزى باعزى زاماننان كەلە جاتقان رۋحاني جالعاستىق ەكەنى ءسوزسىز. ەندى ونى ورتا جولدان جولبارىسقا بۇرىپ جىبەرسەك, كەيىنگى ۇرپاق «قازاق بارىستى دا, جولبارىستى دا مۇشەل جىلى دەپ تانيتىن بولدى عوي» دەۋى نەمەسە «حالقىمىز بارىس پەن جولبارىستى ايىرا الماعان با؟» دەپ كىنا تاعۋى دا ابدەن مۇمكىن عوي. ەكىنشى تۇرعىدان العاندا, بارىس ۇلتىمىزدىڭ مەنتاليتەتىنە وتە جاقىن. ءوزىن «ورتالىق ازيانىڭ بارىسىمىز» دەپ سانايتىن قازاقستاننىڭ بارلىق ەسكەرتكىش بەلگىلەرگە بارىستىڭ بەلگىسىن سالاتىنى دا سونىڭ ءبىر ايعاعى.
«بارىس – مىسىق تۇقىمداستار كلاسىنا جاتاتىن جىرتقىش اڭ. دەنە تۇرقى – 125-135 سانتيمەتر, سالماعى – 30-40 كيلوگرامم شاماسىندا. ءتۇسى كوك سۇرى, تەڭبىل شۇبار, ساقينا ءتارىزدى دوڭگەلەك قارا داقتارى بار, ءجۇنى ۇزىن ءارى قالىڭ. باسىن ماڭگى قار باسىپ جاتاتىن قۇز-قيالاردا جاسايدى» دەپ تۇسىندىرەدى قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى (2-توم, 159-بەت). قاتىستى مالىمەتتەرگە قاراعاندا, قازىر جەر بەتىنەن بارىس تۇقىمى دا جويىلۋعا تاياعان. تولىقسىز ساناقتارعا نەگىزدەلگەندە جاسىل شارداعى بارىستىڭ سانى 4000-عا جەتپەيدى-مىس. ونىڭ ۇستىنە, قارلى تاۋدىڭ باسىندا جۇرەتىن ەرەكشە سەزگىر حايۋان – بارىستى كەسكىنگە ءتۇسىرىپ, سۋرەتكە العاندار دا ساناۋلى! سوسىن دا شىعار, كوپ ادام بارىستى بىلە بەرمەيدى. ءتىپتى, دۇنيەدەگى كوپتەگەن «حايۋاناتتار باقشاسىندا» دا «بايلاۋلى» تۇرعان بارىس جوق. ال جولبارىس تۋرالى بۇل ارادا ارنايى تۇسىنىك بەرمەسەك تە جەتكىلىكتى. ويتكەنى حايۋاناتتار الەمىن ەكراننان كۇندە كورىپ جۇرگەن قازىرگى كورەرمەندەر ارىستان مەن جولبارىستى جىعا تانيدى.
بارىس دەمەكشى, قازاقستاندا «قار بارىسى» دەگەن ءبىر بۇرالقى اتاۋ بار. بۇل اتاۋ اۋىز ەكى تىلدە عانا ەمەس, باسىلىم بەتتەرىندە دە ءورىپ ءجۇر. قازاقتا «قار بارىسى», «ءشول بارىسى» دەگەن اتاۋ جوق ەكەنىن ەستەرىنە كىرىپ شىقپايدى, «قار بارىسى» دەپ ۇرا بەرەدى. بۇل جونىندە تانىمال جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «بۇل – «سنەجنىي بارس»-تىڭ تىكەلەي اۋدارماسى. ورىستىڭ كولەڭكەسى جوق كەزدە الاتاۋ مەن ەرەن-قابىرعا, بۇكىل قىرات ازيادا عۇمىر كەشكەن, قازىردە مۇلدە سيرەگەن, مىسىق تۇقىمداس, قوجبان, جىرتقىش اڭنىڭ قازاقشا اتاۋى – «ءىربىس». كۇنى كەشەگە دەيىن وسىلاي جازىلىپ كەلدى, ءتىل بىلمەستەردىڭ سوڭعى ءتورت-بەس جىلدا جەتكەن تابىسى» دەپ جازادى. بۇل بارىستىڭ ەكىنشى اتاۋى ەكەنى راس. بىراق بۇل ءىربىس ەمەس, ءىلبىس بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى كوپ وڭىرلەردە ءىلبىس ءسوزى ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىلادى. ورتا عاسىرلاردا پاتشالار مەن كورولدەر «ءىلبىس تون» كيگەنى تاريحتان ءمالىم. ءىلبىس تون قاسيەت سانالعان, اۋليەلىكتىڭ, مونارحتىق كيەلى بيلىكتىڭ بەلگىسى دەپ قابىلدانعان. بۇل اراداعى ءىلبىس تون دەپ تۇرعانى – ءدال وسى بارىستىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن قىمبات كيىم. ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ ايتا كەتەيىك, قازاق بارىستىڭ ۇرعاشىسىن «تاۋتان» دەپ اتاسا, كۇشىگىن «الان» دەپ اتاعان. «تاۋتانىن تاستاپ بارىس ات, جاعا بولار ىشىككە», «الما اپاننان الاندى, تاۋتان ۇرار بالاڭدى» دەگەن تۇراقتى تىركەستەر – سونىڭ ايعاعى.
12 مۇشەلدىك جىل قايىرۋ – تامىرى تەرەڭدە جاتقان كۇردەلى كاتەگوريا. «ول 12 جىلدى ساناۋلى جانۋارلار ارقىلى تاڭبالاپ ەسەپتەۋ عانا ەمەس, قايتا وعان بايىرعى ورتا جانە شىعىس ازيالىقتاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمە, استرونوميالىق, ماتەماتيكالىق, كالەندارلىق مادەنيەتىنە, ت. ب. جاقتارىنا قاتىستى قىرۋار كومەسكى ينفورماتسيا جاسىرىنعان» دەپ جازادى قىتاي قازاقتارىنان شىققان بەلگىلى زەرتتەۋشى عالىم ياسين قۇمارۇلى ءوزىنىڭ «كوشپەندىلەر جانە 12 مۇشەلدىك جىل قايىرۋ» («جۇڭگو ۇلتتارى جۋرنالى», 2009 جىل, №6) دەگەن ماقالاسىندا. دەمەك, كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ جاندى ايعاعى بولعان 12 مۇشەلدىك جىل قايىرۋعا ءار ۇلتتىڭ پسيحيكالىق مىنەزدەمەسى, تانىم-نانىمدىق كوزقاراسى دا سىڭىرىلگەن. حالقىمىزدىڭ «بارىس جىلى كۇردەلى بەتبۇرىستار الدىنداعى تىنىشتىق جىلى بولىپ سانالادى. بارىس جىلى جازى ىستىق, اپتاپتى, قىسى ايازدى جىل بولادى. جاز ايلارىندا كۇن كوپ كۇركىرەيدى. قىس ەرتە ءتۇسىپ, جاي شىعادى. ەل مەن ەل اراسى قىرعي قاباققا ۇشىراپ, قاقتىعىستار بولادى. دەگەنمەن جەمىس-جيدەك مول ءونىم بەرىپ, ەگىن بىتىك وسەدى. بۇل جىلى ەرەكشە ەرجۇرەك باتىر سابيلەر دۇنيەگە كەلەدى» دەپ مەجەلەۋى دە تەگىن بولماسا كەرەك. تاريحتان الىپ قاراعاندا, قازاق ۇعىمىندا بارىس جىلى تىم جامان جىل بولماعان. دەگەنمەن ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ دەنى وسى بارىس جىلىنان باستاۋ العان. 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى دە بارىس جىلىنىڭ سوڭىندا بولعانىن ەسكەرسەك, بارىس جىلىن قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ باسى دەپ اتاساق تا ارتىق بولمايتىن سەكىلدى. «بارىس جىلى بارىڭدى ەك, تىم قۇرىسا تارىڭدى ەك» دەپ تۇيىندەگەن حالقىمىز بارىس جىلى ەگىن بىتىك ءوسىپ, استىقتىڭ ءتۇسىمى مول بولادى دەپ قارايدى. لايىم, بارىس جىلى دالامىز دانگە, قورامىز مالعا تولسىن!
