باي مەن كەدەيدىڭ اراسى الشاقتاپ بارادى

قۋانىش اعا سۋى بال تاتىعان ۇلتتىق قايناردان ءنار العان ازامات. سودان با, ونىڭ بويىنان قازاقى بەكزاتتىق بولمىس ەرەكشە بايقالىپ تۇرادى. قانداي بيىك قىزمەت اتقارسا دا, ادامدىق پەن ادالدىقتى تەڭ ۇستاعان, مەملەكەتشىلدىگى جوعارى تۇلعا. وڭتۇستىكتە ءۇش-ءتورت ىرگەلى, بىرەگەي اۋدانداردى باسقارعان, وبلىس باسشىسىنىڭ ورىنباسارى, ۇزاق جىل حالىق قالاۋلىسى بولعان ويعا كوسەم, سوزگە شەشەن اعانىڭ ءومىرى مەن ءجۇرىپ وتكەن جولى كەيىنگى جاس ۇلگى الاتىنداي تاعىلىمعا تولى.

كورگەن تۇستەي وتە شىقتى جاس ءومىر

– اعا, ادامعا بالالىق شاعىنان ارتىق باقىت جوق سەكىلدى. سول كۇندەردىڭ قىزىعى جۇمىر باستى پەندەنى ءومىر بويى بەسىكتەگى سابيدەي تەربەپ جۇرەدى. بۇگىندە قىر استىندا ساعىمداي بۇلدىراپ قالعان سول شىرايلى شاقتاردى, اكە-شەشەڭىزدى, باۋىرلارىڭىزدى ءجيى ويلايسىز با؟
– اينالايىن, جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىندە جاتقان شەرلى مۇڭدى قوزعاپ جىبەرگەندەي بولدىڭ عوي. ءبىز – سوعىستان كەيىن دۇنيە ەسىگىن اشقان ۇرپاقپىز. مىنە, جەتپىستىڭ بيىگىنە شىعىپ وتىر­مىن. سول قىزىقتى كۇندەرىم ماعان كەشە عانا بولعان سەكىلدى. ءبارى دە كوز الدىمدا, كوڭىلىمدە سايراپ تۇر. بەينەلەپ ايتقاندا, كورگەن تۇستەي وتە شىقتى جاس ءومىر. اكە-شەشەمدى ءجيى ەسىمە الامىن. اكەم قاندى قىرعىنعا بارماسا دا, اۋىر ەڭبەكتىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ, كۇندىز-ءتۇنى كولحوزدىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلدى. قيىندىققا مويىمايتىن قايسار ادام ەدى. جۇرت قادىرلەيتىن مۇراپ بولدى. ول قازعان ارىق ءالى كۇنگە دەيىن «ايتاحان ارىعى» دەپ اتالادى. ءبىز سول كىسىدەن ەكى ۇل, ەكى قىز وربىدىك. ۇلكەن اعام مايداندا قازا تاپتى. اعاما تەتەلەس اپكەم وقۋشى كەزىمدە تۇرمىسقا شىققان, ودان كەيىنگى اپام وزىمنەن ەكى جاس ۇلكەن. مەن – ءۇيدىڭ كەنجەسىمىن. اياۋلى انام ون ءۇش جاسىمدا دۇنيەدەن وزدى. بالالارىنىڭ ەشقانداي قىزىعىن كورە المادى. سوندىقتان قيىندىقتىڭ, اۋىرتپالىقتىڭ ءدامىن ەرتە تاتتىم. ەلدىڭ تۇرمىسى جاداۋ. سوعىستان ەندى ەسىن جيا باستاعان جۇرت. ادامداردا: «بىرەۋدەن وزدىم, ەكىنشىسىنەن كەيىن قالىپ قويدىم» دەيتىن بوتەن نيەت جوق.
بالا كۇنىمنەن وقۋعا ىنتالى بولدىم. بارلىق پاننەن ۇزدىك وقىدىم. بىردە قىزىق وقيعا بولدى. 7-ءشى سىنىپتى بىتىرەر جىلى قازاق ءتىلىنىڭ مۇعالىمى ابدىكەرىم ەسجانوۆ دەگەن ۇستازىم ماعان قازاق تىلىنەن 4 قويىپتى. ۇنەمى ۇزدىك وقىپ جۇرگەن ماعان بۇل قاق ماڭدايدان بىرەۋ قويىپ قالعانداي اسەر ەتتى. جىلاپ وتىرىپ, مەكتەپ ديرەكتورىنا باردىم. كىسىلىگى بار ازامات ەدى, الگى مۇعالىمدى شاقىرىپ الىپ: «ساباقتى وتە جاقسى وقيتىن وقۋشىمىزعا نەگە ءتورت قوياسىڭ؟» دەسە, اعايىمىز: «مەن ەشكىمگە بەس قويىپ كورگەن ەمەسپىن. بەسكە ءوزىم دە بىلمەيمىن» دەپ نىعارلاپ تۇرىپ الدى. سول كەزدە مەن: «وندا كوميسسيا قۇرىڭىزدار» دەپ ورتادان كيلىگە كەتتىم. اقىرى, كوميسسيا قۇرىلىپ, قايتادان ەمتيحان تاپسىرىپ, بار سۇراققا جاۋاپ بەرىپ, ءتورتتى بەسكە تۇزەتتىردىم. ول ۋاقىتتاعى اۋىلداعى ءبىلىم ۇيالارىنىڭ كوبى جەتى جىلدىق ەدى عوي. ون جىلدىق مەكتەپ اۋدان ورتالىعىندا عانا بولاتىن. ءبىزدىڭ كولحوز ورتالىقتان ونشا الىس ەمەس, ءتورت شاقىرىم بولعانمەن, جولى قيىن, اسىرەسە, قىس پەن كوكتەم ايلارىندا جول مي باتپاققا اينالىپ, جۇرگىزبەيدى. سودان مەنى اكەم-شەشەم جامبىل قالاسىندا بولەمىز تۇراتىن, «سونىڭ ۇيىنە بارىپ وقى, ورىسشا ۇيرەنىپ, قالانى كورەسىڭ» دەپ ۇيعارىم جاسادى. ولاردىڭ ايتقانى – زاڭ.
ايتپاقشى, التىنشى سىنىپتان باستاپ, جازۋعا قۇشتارلىعىم وياندى. اق پاراققا توگىلتىپ ولەڭ, ماقالالار جازامىن, ونى «سوتسياليستىك ءشاۋىلدىر» دەگەن اۋداندىق گازەتكە جىبەرەمىن. اپتا وتپەي جولداعان ماقالام جاريالانادى. بىردە باسىلىمدا مەنىڭ جازعان ولەڭىمدى الدەبىرەۋ قاتتى سىناپتى. سول قاتتى اسەر ەتتى مە, سودان ولەڭ جازباي كەتتىم. بىراق جۋرناليست بولسام دەپ ارمانداپ ءجۇردىم. سوسىن حيميا ءپانىن ەرەكشە جاقسى كوردىم.
سودان قازىرگى تاراز شاھارىنداعى جامبىل اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ 8-سىنىبىنا قابىلداندىم. ءسويتىپ, جامبىلدا وقىپ جۇرگەندە انام قايتىس بولىپ كەتتى. وقۋدان كانيكۋلعا كەلگەندە تۋىستار جينالىپ: «سەن ەندى وسى شاڭىراقتىڭ يەسى بولاسىڭ. اكەڭ بولسا قارتايدى. بۇيىرتسا, اپكەڭ دە تۇرمىسقا شىعادى. سەن تەزىرەك ءبىلىم الىپ, وتاۋ قۇرىپ, مىنا ۇيگە يە بول» دەپ اقىلدارىن ايتتى. جاس بالامىن. ۇلكەندەردىڭ ءسوزى دۇرىس سەكىلدى. سودان مەكتەپتى اياقتاماي, جامبىل زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك تەحنيكۋمىنا وقۋعا ءتۇستىم. ونى دا ۇزدىك ءتامامدادىم. 1965 جىلى قاڭتاردا تەحنيكۋمدى اياقتاپ, اۋىلعا كەلىپ, بەس-التى اي جۇمىس ىستەدىم. اكەمە قولعابىسىمدى تيگىزدىم.
– سول كەزدە ماسكەۋگە بارىپ وقۋعا ەكىنىڭ ءبىرى قولى جەتە بەرمەيتىن. ءبىر ءۇيدىڭ بەتىنە قاراپ, ۇكىلەپ ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان جالعىز ۇلىسىز. اكەڭىز الىسقا بارىپ وقۋعا رۇقسات بەردى مە؟
– مەن تەحنيكۋمدى اياقتاعان جىلى: «كىمدە-كىم تەحنيكۋمدى ۇزدىك بىتىرسە, ءوزىنىڭ نەگىزگى پانىنەن جوعارى وقۋ ورنىنا ەمتيحان تاپسىرىپ, بەس السا, وقۋعا تۇسەدى» دەگەن ەرەجە شىقتى. ىشكى ويىمدا «وقىسام» دەگەن ارمانىم بار. سودان ەلدە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ, ەمتيحانعا دايىندالدىم. اسىرەسە, نەگىزگى ءپان رەتىندەگى حيميا كىتابىن جاستىعىمنىڭ استىنان العان جوقپىن. ءسويتىپ جۇرگەندە جوعارى وقۋ ورنىنا قۇجات تاپسىراتىن مەزگىل دە جاقىندادى. ول كەزدە ماسكەۋ تۇگىلى, الماتىعا بارىپ وقۋ – ارمان. قازىر ەكىنىڭ ءبىرى ماسكەۋ ەمەس, لوندونعا بارىپ ءبىلىم الادى. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە شەت مەملەكەت اسۋ جوق. شەتەلىمىز – رەسەي. ىلەۋدە-بىرەۋلەردەن «ماسكەۋگە بارىپ وقىدى» دەگەندى ەستيمىز. مەنىڭ دە سول قالاعا بارىپ وقىعىم كەلدى. اكەم سونى بايقادى ما: «بالام, سەن جاقسى وقيسىڭ. ماسكەۋگە بارىپ وقۋدى كوزدەپ ءجۇر ەكەنسىڭ. تالابىڭدى قايتارمايمىن. ماعان قارايلاما. ءالى بويىمدا قۋاتىم بار. ءوز كەلەشەگىڭدى ويلا. ساعان قارسىلىق بىلدىرمەيمىن» دەپ جالعىز بيەسىن 400 سومعا ساتىپ, سول اقشانى قالتاما سالىپ, باتاسىن بەردى. سول كەزدە اكەم 71 جاستا ەدى. بۇگىنگە دەيىن اكەمنىڭ سونشالىقتى سۇڭعىلا اقىلدىلىعىنا تاڭعالامىن. كەيىن مەنىڭ ءبىر ۇلىم وسىنداعى قازاق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ, لوندونداعى ۋنيۆەرسيتەتكە ءوز تالابىمەن وقۋعا ءتۇستى. سودان وقۋ بىتىرگەسىن بالاما اۋىلعا قايت دەسەم, ول ايتادى: «ەندى ەكى سەمەسترلىك وقيتىن وقۋىم قالدى. اعىلشىن قۇقىعىن مەڭگەرۋىم كەرەك. ونى اياقتاماسام, مۇندا وقىعانىم بەكەر» دەيدى. مەن ۇرسىپ جاتىرمىن: «انا جەردە بەس جىل, مىنا جەردە ءۇش جىل, وقۋىڭ جەتەدى, قاشانعى وقي بەرەسىڭ» دەپ. بىرۋاقتا ويىما اكەمنىڭ ماعان ايتقان ءسوزى سارت ەتە قالدى. جاسى ۇلعايعان قارت كىسى. مەن وقۋعا بارام دەگەندە جالعىز جىلقىسىن ساتىپ, اقشاسىن بەردى. ال مەن سول ۋاقىتتا سايرام اۋدانىنىڭ اكىمىمىن. ەلۋدىڭ ىشىندەمىن, قايراتىم قايتپاعان. جەرگە قاراپ وتىرعان جوقپىن, جاعدايىم جاقسى, ەندەشە: «بالام وقيمىن دەپ جاتسا, نەگە قولىنان قاعۋىم كەرەك» دەپ اكەمنىڭ ايتقان اقىلىنان عيبرات الىپ, ءوزىمدى توقتاتتىم.
– سودان ماسكەۋگە كەلدىڭىز…
– الىپ-ۇشىپ, جۇرەگىمدى قولىما ۇستاپ, ماسكەۋگە كەلدىم. الىپ شاھار. قۇمىرسقاداي قۇجىناعان حالىق. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەم. جان-جاعىما تاڭدانىپ قارايمىن. سونىمەن قالاداعى سكريابين اتىنداعى ۆەتەريناريا اكادەمياسىنىڭ ۆەتەريناريا فاكۋلتەتىنە قۇجاتتارىمدى تاپسىردىم. وڭكەي ۇزدىكتەردى ىرىكتەپ, بولەك توپقا ءبولىپتى. الفاۆيت بويىنشا ەمتيحانعا كىرگىزدى. ءبىرىنشى بولىپ مەن ەندىم. قازداي ءتىزىلىپ وتىرعان كوميسسيا مۇشەلەرى جان-جاقتان سۇراقتاردى قارشا جاۋدىردى. ەش قىسىلعان جوقپىن, بارلىعىنا جاۋاپ بەردىم. كەتەرىمدە ءبىر پروفەسسور: «ءسىز ءبىزدىڭ اكادەمياعا بيىل ءبىرىنشى قابىلدانىپ وتىر­عان ستۋدەنتسىز, قۇتتى بولسىن!» دەپ قولىمدى قىستى. ءسويتىپ, وقۋعا ءتۇستىم. ءالى ەسىمدە, ءبىرىنشى تامىز كۇنى ەدى. قىركۇيەككە دەيىن تولىق اي بار. قابىلداۋ كوميسسيا­سىنىڭ حاتشىسىنا كەلىپ, ەمتيحان تاپسىرعان قاعازىمدى كورسەتكەن ەدىم, ول: «ءسىز اكادەميانىڭ ءبىرىنشى كۋرسىنا ءتۇستىڭىز. 1 قىركۇيەكتە ءوزىمىز شاقىرىپ الامىز» دەدى. ەلگە كەلدىم. ءبارى ماعان ۇركە قارايدى. «وقۋعا ءتۇستىم» دەسەم سەنبەيدى. ول كەزدە ەمتيحاننىڭ قورىتىندىسى 20 تامىزدان كەيىن بەلگىلى بولاتىن. «پالەنشەنىڭ بالاسى قۇلاپ كەلىپتى» دەگەن جەل ءسوز تارادى. وقۋعا تۇسكەنىمدى دالەلدەيىن دەسەم, قولىمدا قۇجاتىم جوق.
ەندى ءبىر قىزىقتى ايتايىن. انە-مىنە دەگەنشە 1 قىركۇيەك تە زىمىراپ جەتتى. 10-ى بولدى. 15-ءشى قىركۇيەك كەلدى. اكادەميا­دان ەشقانداي قاعاز جوق. كۇندە پوشتاشىدان بارىپ سۇرايمىن, «ول كەلگەن جوق» دەيدى. راسىندا, جۇرت شىنىمەن «ءبىزدى الداعان ەكەن عوي» دەپ كۇلە باستادى. سودان اۋداننىڭ پوشتاسىنا بارىپ, قىركۇيەكتىڭ باسىنان كەلگەن قاعازداردى قوپارىپ قاراسام, ماعان كەلگەن حات بولمەدەگى جاشىكتىڭ قۋىسىندا جاتىر. جانە كونۆەرتتى بىرەۋ اشىپ, وقىپ كورگەن, وندا: «ءسىز 1-كۋرسقا قابىلداندىڭىز, ءبىرىنشى سەنتيابردە ساعات توعىزدا جول-جاراعىڭىزدى الىپ, جۇمىس كيىمىمەن قالا جانىنداعى شارۋاشىلىققا كارتوپ جيناۋعا شاقىرامىز» دەپ جازىلىپتى. حات 15-ءى كۇنى قولىما ءتيدى. مەن بارعانشا 20-شى قىركۇيەك بولادى. سونى پوش­تا باستىعىنا بارىپ ايتسام, ات-تونىن الا قاشىپ, ماڭىنا جۋىتپايدى. امال جوق, اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا باردىم. قىسقاسى, سول كىسى وقۋدان كەشىككەنگە بايلانىستى ماسەلەنى شەشىپ بەردى. اكادەميانى دا ۇزدىك وقىدىم. قوعامدىق جۇمىستارمەن اينالىستىم. بولاشاق جارىم – ايمانمەن سوندا تانىستىم. ماعان ول شاھار جاستىعىمنىڭ جالىنداعان كۇندەرىمەن ىستىق.
– ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە قازاق جاستارىنىڭ جەتەكشىسى بولعان, جالىندى جاس, ومىردەن قىرشىن كەتكەن عاني مۇراتباەۆتىڭ بەيىتىن ىزدەپ تاۋىپسىز. سول جايىندا ايتاسىز با؟
– عاني مۇراتباەۆتىڭ ەسىمىن بالا كۇنىمىزدەن جاتتاپ وستىك. ءوزىمىز دە سول كىسىگە ۇقساعىمىز كەلىپ, قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاستىق. بۇل وقيعا 1967 جىلى ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ 50 جىلدىعى قارساڭىندا بولدى. 1925 جىلى 24 جاسىندا عانيدىڭ ماسكەۋدە قايتىس بولعانىن بىلەمىز. قازاق جاستارى بىرىگىپ, سونى ىزدەپ تابايىق دەدىك. ونىڭ ۆاگانكوۆسكايا زيراتىندا جەرلەنگەن دەگەن دەرەكتى انىقتادىق. كەزىندە عانيمەن كومسومولدا بىرگە ىستەگەن فيليمونوۆ دەگەن كىسى بار ەكەن, سودان بارىپ سۇرادىق. ول ايتتى: «مەنىڭ ەسىمدە, ۆاگانكوۆسكايا زيراتىندا, اكادەميك تيميريازەۆتىڭ جانىندا جەرلەنگەن. ءبىر جاعىندا پامفيلوۆ دەگەن پروفەسسور جاتىر» دەدى. ول قورىم قالانىڭ ورتاسىندا. باردىق. بۇرىنعى جەرلەنگەن ادامداردىڭ تىزىمدەرى جازىلعان جۋرنالداردى اقتارىپ, ناقتى مالىمەتتى تاۋىپ الدىق. راسىندا, ماناعى اقساقالدىڭ ايتقانىمەن ءدال كەلدى. ەندى اكادەميك تيميريازەۆ پەن عالىم پامفيلوۆتىڭ بەيىتىنىڭ قاسىنا كەلسەك, ەشتەڭە بايقالمايدى. ەكى تۇلعاعا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلعان. عانيدىڭ باسىندا ەشقانداي بەلگى جوق, جەر تەگىستەلىپ كەتكەن. قىرىق ەكى جىل بويى ەلەۋسىز جاتقان عوي. سودان الگى جەردىڭ توپىراعىن مۇسىلمانشا كوتەرىپ, ۇيدىك. 29 قازان كومسومولدىڭ تۋعان كۇنى, سول كۇنى قازاق جاستارى عانيدىڭ زيراتىنىڭ باسىنا جينالىپ, ميتينگ وتكىزدىك. سول جىلى قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆكە «عاني مۇراتباەۆتىڭ زيراتى تابىلدى, سوعان ەسكەرتكىش ورناتايىق, ەگەر ماسەلە شەشىلمەسە, ماسكەۋدەگى قازاق جاستارى قارجى جيناپ, بەلگى قويادى» دەگەن ماعىنادا حات جازدىق. ول كىسىدەن بىزگە جاۋاپ كەلدى. «راحمەت, يگىلىكتى ءىس جاساپسىزدار, بۇل ماسەلەنىڭ ۇكىمەت ارقىلى شەشىلەتىنى, ماسكەۋ قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنەن رۇقسات الۋ كەرەكتىگىن ايتىپ, ءبىز ونىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز» دەپ ريزاشىلىق ءبىلدىرىپتى. اقىرى, 1971جىلى عاني مۇراتباەۆتىڭ باسىنا ەسكەرتكىش قويىلدى.

تامىرى تەرەڭ, تاريحى ەرەن وتىرار

– قاسيەتتى وتىراردا ومىرگە كەلدىڭىز. ءوزىڭىز تۋعان جەرىڭىزدىڭ پەرزەنتى رەتىندە «كىندىك كەسكەن ەلىمە ۇلاعاتتى ءىس ىستەدىم-اۋ» دەپ كوڭىلىڭىز تولاتىن دۇنيە بار ما؟
– مەن تۋعان جەرىمنەن 1959 جىلى بالا بولىپ كەتىپ, اراعا 44 جىل سالىپ, وبلىستىڭ باسقا اۋداندارىندا جاۋاپتى قىزمەت ىستەپ, 59 جاستاعى جىگىت اعاسى اتانعان شاعىمدا, ياعني, 2003 جىلى وتىرارعا اكىم بولىپ ورالدىم. دالىرەك ايتقاندا, سول كەزدەگى تۋعان ەلىمنىڭ جاعدايى باسقا اۋداندارمەن سالىستىر­عاندا ناشار ەكەن. جەر توزىپ, تۇزى شىعىپ كەتكەن. كوپ مەكەندەر بۋى ۇشقان سورعا اينالعان. نە ىستەۋ كەرەك؟ الدىمەن ينجەنەرلىك جەلىلەردى جوندەۋگە باسا ءمان بەردىم. 56 شاقىرىمعا سوزىلعان كوللەكتور بار, سونى رەتكە كەلتىردىك. اۋدان ورتالىعىنداعى جانە ەگىستىك اراسىنداعى ارىقتاردى تازالادىق. كانالداردىڭ جاعاسىن بەتونمەن قاپتاۋدى قولعا الدىق. جاڭا 12 تىك درەناج ورناتىلدى. ناتيجەسىندە, ىزا سۋلار ازايىپ, تۇزدانۋ پروتسەسى توقتاپ, اعاشتار ەگىلىپ, وسە باستادى. اۋدان ورتالىعىندا الاڭ تولىعىمەن قايتا جوندەلىپ, ورتاسىندا ءال-فارابي بابامىزدىڭ ەسكەرتكىشى قويىلعان وتىرار داڭقتى بابالار كەشەنى اشىلدى. وندا «داڭقتى بابالار ساياجولى», «وتىرار قورعانىسى», «وتىرار وركەنيەتىن بەينەلەيتىن جەتى باعان», وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ سيمۆولى ىسپەتتەس «كيەلى كىتاپ», وتىرار قالاسىنىڭ ورنى «وتىرار توبە», وسكەلەڭ ۇرپاق سيمۆولى «كيەلى اعاش» كومپوزيتسيالارى قويىلدى. اۋدان ورتالىعى مەن اۋىلدار اباتتانا ءتۇستى. جاس دارىنداردىڭ كوزىن اشۋ ءۇشىن جىل سايىن وتىرار تالانتتارى حالىق ونەر فەستيۆالىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى. كەيىن دەپۋتات بولىپ جۇرگەندە ارنايى ءبىر ميلليارد تەڭگە قارجى بولگىزىپ, اۋدان ورتالىعى ءشاۋىلدىر اۋىلى ارقىلى, ارىستان بابقا, تۇركىستانعا باراتىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى جولدى, بۇگىنگى تالاپپەن ەكى جاقتى ەتىپ سالدىرۋعا كۇش سالدىم. قازىر اۋدان ورتالىعى اجەپتاۋىر قالاعا ۇقساپ قالدى. مەنەن كەيىن اكىمدەر دە سول ءىستى ءارى قاراي ءىلىپ اكەتتى.
– ال كونە قالانىڭ بۇگىنگى كەلبەتى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– ول – ءبىر جاتقان ۇلكەن ەسكەرتكىش. ونى قالاي بولسا سولاي قازا بەرۋگە بولمايدى. ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ارحەولوگيالىق مادەنيەتىمىز قالىپتاسپاعان. كۇنى كەشەگە دەيىن ارحەولوگتار قالانى كەلىپ قازادى, ول توپىراق كۇزدە جاڭبىرمەن, قىستا قارمەن يلەنىپ, بەرەكەسى كەتەدى. كەلەسى جىلى ونى تاعى قازادى. ءسويتىپ, ءوزىمىز قولدا بار قۇندىلىقتاردى قۇرتىپ جاتىرمىز. قازعاننان كەيىن ونى جاۋىن-شاشىننىڭ اسەرى تيمەيتىندەي توبەسى جابىلۋ كەرەك, كونسەرۆاتسيا جاسالۋ كەرەك.
وتىراردى حالىقارالىق تۋريزم ورتالىعىنا اينالدىرۋ ماقساتىندا, رەسپۋبليكا ۇكىمەتى ارنايى «كونە وتىراردىڭ قايتا ورلەۋى» دەگەن 2004-2009 جىلدارعا ارنالعان قاۋلى قابىلدادى. وسى باعدارلاما اياسىندا ءبىراز دۇنيە ىستەلدى. ارىستان-باب كەسەنەسى جوندەلدى, وتىرارتوبەدە ارحەولوگيالىق جۇمىستار جاندانىپ, دامي ءتۇستى. «وتىرار» مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق-قورىق مۋزەيى» تولىق قايتا جوندەۋدەن ءوتتى. تامىرى تەرەڭ, تاريحى ەرەن وتىراردىڭ كەلەشەگى ءالى الدا دەپ ويلايمىن.

الەمدە ءوز انا ءتىلىن سىيلامايتىن جالعىز ەلمىز

– 1990 جىلى قازكسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندىڭىز. ول ءبىر جاريا­لىقتىڭ جەلى وڭىنان سوعىپ, دەموكراتيانىڭ داۋىرلەي باستاعان كەزەڭى عوي…
– سانالى عۇمىرىمدا 52 جىل ايانباي حالقىما جۇمىس ىستەپپىن. سونىڭ 47 جىلىن باسشىلىق قىز­مەتكە ارنادىم. 33 جىل دەپۋتات بولىپپىن. 17 جىل وبلىستىق حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ, 12 جىل پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى بولدىم. 4 جىل, سەن ايتىپ وتىرعان 1990 جىلى XII شاقىرىلعان جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتتىلىعىنا بالامالى تۇردە ارىس اۋدانىنان سايلاندىم. وسى دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ جۇمىس ىستەپ, ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنىڭ ءوزى تاريحي كەزەڭ ەدى.
– سول تاريحي ساتكە كىشكەنە توقتالاسىز با؟
– ءدال وسى كەزدە قوعامدا كىلت بۇرىلىستار, كۇردەلى وقيعالار ءوربىدى. العاش رەت جوعارعى كەڭەس وداق قۇرامىنداعى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسىن قابىلدادى. سودان سوڭ اراعا ءبىر جىل, ەكى ايعا جەتپەس ۋاقىت سالىپ, 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭدى قابىلداۋ دا وسى جوعارعى كەڭەستىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. 1993 جىلى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. پرەزيدەنت ينستيتۋتى ەنگىزىلدى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى دە العاش رەت وسىندا سايلاندى, بۇكىلحالىقتىق پرەزيدەنتتى سايلاۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك اتريبۋتتارى زاڭنامامەن بەكىتىلدى. قىسقاسى, XII شاقىرىلعان دەپۋتاتتار قۇرامى مىقتىلاردان جينالدى.
العاش بالامالى تۇردە سايلانعاندىقتان با, شىعارماشىلىق وداقتار ءوز وكىلدەرىن كوبىرەك ۇسىندى. اتاقتى عالىمدار, جازۋشىلار, سۋرەتشىلەر, كومپوزيتورلار جيىلعان قۇرام بولدى. تاۋەلسىزدىك تۋرالى قانشاما ايتىس-تارتىس ءوربىدى. ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا, تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ قابىلداعاندا, مىنبەگە نەبىر ادامدار شىعىپ, قارسى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. كەيبىر وزگە ۇلت اعايىندارى: «ءبىز نەگە تاۋەلسىزدىك الۋىمىز كەرەك, كىمنەن تاۋەلسىزدىك الامىز. قازىر كەڭەس يمپەرياسىنان قۇتىلىپ وتىرمىز, ەندى قازاق يمپەرياسىنىڭ قاراماعىندا قالامىز با, قارامايسىزدار ما, مىنا ەلدىڭ جارتىسى قانداي جۇرت, ورىس حالقى قازاق يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولا ما؟» دەگەن سوزدەر ايتىلدى. كونستيتۋتسيانىڭ بابىندا قازاق مەملەكەتى نەمەسە قازاق دەگەن ءسوز شىقسا, ورە تۇرەگەلەتىندەر بار ەدى. مىسالى, كۇن ءتارتىبىن بەكىتۋ ءۇشىن, كەم دەگەندە 50-60 دەپۋتات شىعىپ سويلەيتىن. كەيبىر كۇندەرى 90 دەپۋتاتقا دەيىن شىعىپ سويلەگەن كەز بولدى. جوعارعى كەڭەستىڭ جارتى كۇنى كۇن ءتارتىبىن بەكىتۋمەن وتەتىن. سونشالىقتى بەلسەندىلىك. بىراق سونىڭ ءبارىنىڭ ەكونوميكاعا كەرى اسەرى ءتيىپ جاتتى. ينفلياتسيا ءۇش جارىم مىڭ پايىزعا كەتىپ قالدى. قازىر ون پايىز بولسا, جەلپىنىپ شىعا كەلەمىز. بۇگىن العان اقشا ەرتەڭ سابانعا اينالىپ جاتتى. رەفورمالاردى جىلدامداتاتىن زاڭداردىڭ قاجەتتىلىگى تۋدى. XII شاقىرىلعان جوعارعى كەڭەس ءۇش جارىم جىل ىشىندە ەلگە كەرەك 265 زاڭ قابىلدادى.
– قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ جانە پارلامەنت سەناتىنىڭ ون التى جىل دەپۋتاتى بولدىم دەدىڭىز. ءوزىڭىز حالىققا جاقىن قانداي ماسەلەلەردى كوتەردىڭىز؟
– ءتىل, دەموگرافيا, شەكارا جانە اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردى كوتەردىم. اسىرەسە, انا ءتىلىمىز تۋرالى كوبىرەك مىنبەرگە شىقتىم. ارينە, بۇگىنگى ۋاقىتتى ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىنداعى ساتپەن سالىستىرۋعا بولمايدى. كوپ تىرلىكتەر اتقارىلدى. دەگەنمەن, قازاقتىڭ ءتىلى ءالى تولىق ءوز قۇقىعىنا يە بولعان جوق. ۇكىمەت, پارلامەنت ورىسشا سويلەيدى. وسى دۇرىس پا؟ وعان كىنالى – ءوزىمىز. بىزدە نامىس جوق. مىسالى, جاپونيادان, امەريكادان, سول سەكىلدى تاعى باسقا شەتەلدەن كەلگەن ازاماتتار ءبىر-ەكى جىلدىڭ اينالاسىندا ءبىزدىڭ ءتىلدى ۇيرەنىپ الادى. كەيدە سولارمەن سويلەسە قالساڭىز: «نەگە سىزدەر ءوز انا تىلدەرىڭىزدە سويلەمەيسىزدەر؟» دەپ قارسى سۇرايدى. ۇياتتان جەرگە كىرىپ كەتە جازدايسىز. الەمدە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن سىيلامايتىن, وزدەرى ول تىلدە سويلەمەيتىن ءبىر-اق ەل بار, ول – قازاقستان. ءتىل بىلگەن جاقسى. وعان قارسىلىعىم جوق. ورىس تىلىندە دە سويلەگەن دۇرىس. قايتا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا قازاقشاعا قاراعاندا, ورىس تىلىنە قۇرمەت الدەقايدا جوعارى. كەز كەلگەن قازاق ورىسشا جەتىك سويلەيدى, ال كەز كەلگەن قازاقستاندىق قازاق ءتىلىن ولاي بىلمەيدى. قازاقستاندىقتاردىڭ كەيبىر قازاقتارى ءوز انا تىلىنەن ماقۇرىم. كەيدە سولاردان «نەگە قازاقشا سويلەمەيسىڭ؟» دەسەم, «ورىسشا وقىدىم» دەيدى. قىزىق. قازاقستاندا تۇرادى, تىلدىك ورتا بار, قازاقتىڭ نانى مەن سۋىن ىشەدى, اۋاسىن جۇتادى, قىزمەت ىستەپ, وتباسىن اسىرايدى, سويتە تۇرىپ, قازاق ءتىلىن بىلمەيدى, بىلگىسى كەلمەيدى, سىيلامايدى. ادامدىق قىلىققا جاراسپايتىن ۇيات ادەت. وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك كوڭىل ءبولىپ, تەز ارادا جويۋ قاجەت.
– قازىرگى قوعامداعى جۇرەگىڭىزدى اۋىرتاتىن كەلەڭسىز جاعداي بار ما؟
– مەنىڭ جانىمدى بۇرەتىن ماسەلە: ول – قوعامنىڭ جىكتەلۋى مەن سىبايلاس جەمقورلىق. بۇگىندە باي مەن كەدەيدىڭ اراسى الشاقتانىپ بارادى. وركەنيەتتى, ءوز ءورىسىن تاپقان دۇرىس قوعامدا ونىڭ اراسى الشاقتاماۋ قاجەت. ورتا تاپ كۇشەيەدى. ەلباسى وسى جايىندا ءجيى ايتادى. نەگە شاعىن ورتا بيزنەستى دامىتۋ كەرەك دەيدى؟ ول دامىسا, جاعدايى تومەن ازاماتتار جەكە كاسىپكەرلىككە ۇمتىلىپ, كاسىپ اشىپ, مىنا جاقتاعى داۋلەتتىلەر سوعان وزدەرىنىڭ تابىستارىن سالىق ارقىلى ما, الدە باسقا جولمەن بە, ءبولىسىپ, ورتا تاپتى جەتىلدىرسە, مەملەكەتىمىز تۇراقتى بولادى. ورتا تاپتىڭ وكىلدەرى ەشقاشان مەملەكەتكە قارسى بولمايدى, ءويت­كەنى اركىم ءوز مەنشىگىن قورعاپ, ءوزى ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى, بىرەۋدى قىزمەتكە الىپ, ناپاقا تاۋىپ بەرەدى, ارتىلعانىن مۇقتاج جانعا بەرەدى, ۋاقىتىمەن سالىقتى تولەيدى. سوندىقتان شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون. سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستى ۇدەتە تۇسكەن ءجون.
– جەتپىستىڭ جوتاسىنا شىقتىڭىز. ارتىڭىزدا ۇزاق عۇمىردىڭ بەلەسى جاتىر. وسى ومىردەن نە ءتۇيدىڭىز؟
– جەتپىس دەگەن وڭاي جاس ەمەس. ءومىردىڭ قىزىعىن دا, شىجىعىن دا ءبىر كىسىدەي كوردىك. سودان العان تاجىريبەمىزدى ەندى ەلدىڭ بىرلىگى مەن جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە جۇمساۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىن. جاقسى ءسوز ايتىپ, ىزگى تىلەك تىلەپ, جۇرتقا ۇلگى بولىپ ءجۇرۋدى ۇناتامىن. اركىم الدىنا ماقسات قويا بىلگەن دۇرىس. ول ماقسات قول جەتەتىندەي, ورىندالاتىن ءىس بولعانى ءجون. سوعان جەتۋ جولىندا كۇن دەمەي, ءتۇن دەمەي ەڭبەك ەتۋ كەرەك. سوندا عانا ادام ماقساتىنا قول جەتكىزەدى. ايتپەسە, كۇيكى تىرلىكتىڭ اعىمىمەن جۇرە بەرەسىڭ. جاستار – ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى. سولاردىڭ ءومىرى جارقىن بولسا ەكەن دەيمىن. سوندا ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز توق, جۇرەگىمىز تىنىش. باستىسى, ەلدىڭ بىرلىگى بەكەم بولسىن!
– اعا, ونەگەلى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول