مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ حالىققا ارناعان جولداۋىندا بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەنى بەلگىلى. ەلىمىزدە بولىپ جاتاتىن ءتۇرلى قىلمىستاردىڭ الدىن الۋعا, سونىمەن قاتار بالالاردى قاتەردەن قۇتقارۋعا قوعام بولىپ قولداۋ ءبىلدىرۋ بۇگىندە وزەكتى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. بۇل جاعداي قايتسەك وزگەرەدى؟
ءبىزدىڭ قوعامدا بالالار قۇقىنىڭ بۇزىلۋى دەگەن وتە كۇردەلى, تۇيتكىلدى ماسەلە بار. كۇرمەۋى ءالى شەشىلمەي كەلەدى. شىنىن ايتساق, بالالارعا قاتىستى جاسالاتىن قىلمىستان ءبىزدىڭ قوعام كۇڭىرەنىپ تۇر. مىنە, قاراڭىز: تۋا سالا ءدارەتحاناعا لاقتىرۋ, زورلاۋ, ءولتىرۋ, ساتۋ, ەڭبەگىن قاناۋ, مەكتەپتەگى جۇكتىلىك, ەسىرتكىقۇمارلىق, ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ دەپ ءتىزىلىپ كەتە بەرەدى. قورعانسىز بالالار جاھاندانعان عالامدا قاۋىپ-قاتەردىڭ, قىلمىس قاقپانىنىڭ اۋزىندا قالىپ قويدى. بۇل جاعداي قايتسەك وزگەرەدى؟
وسىدان شىعار, مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ العاشقى حالىققا جولداۋىندا بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا, جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق, پەدوفيلدىك, ەسىرتكى تاراتۋ, ادام ساۋداسى سياقتى, اسىرەسە, بالالارعا قاتىستى قىلمىستارعا قولدانىلاتىن جازانى شۇعىل تۇردە قاتايتۋ قاجەتتىگىن قاداپ ايتتى. ەندى اتالعان ماسەلەگە تالداۋ جاساپ كورەلىك.
قاراۋسىز بالا قۇلاماعاندا قايتەدى؟
بۇۇ-نىڭ بالا قۇقىقتارى جونىندەگى دەكلاراتسياسىندا: «بالا تۋعانعا دەيىن دە, تۋعاننان كەيىن دە اقىل-ەسى جەتىلگەنشە اتا-اناسىنىڭ, قامقورشىسىنىڭ تاراپىنان قامقورلىقتا بولۋى ءتيىس» دەپ جازىلعان. مۇنى قازاق «بالا – ادامنىڭ باۋىر ەتى» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن جەتكىزگەن. بىراق بۇگىنگى زاماندا كەيبىر اتا-انالار ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرىن, اتالى ءسوزىن ۇمىتقان سياقتى. سودان شىعار, ەل امان, جۇرت تىنىشتا قانشاما بالا ابايسىزدا كوز جۇمىپ, يا بولماسا مۇگەدەك بولىپ قالۋدا.
اسىرەسە, قالالىق جەرلەردە بالالاردىڭ ەكىنشى جانە ودان جوعارى قاباتتاعى پاتەرلەردەن قۇلاپ, مەرت بولۋ جاعدايلارى جيىلەپ كەتتى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى تاراتقان سوڭعى 5 جىلداعى احۋالعا كوز جۇگىرتەلىك. ەڭ وكىنىشتىسى سول, 5 جىلداعى سۇرىقسىز ستاتيستيكا ەرتەگىدەگى جەتى باستى ايداھاردىڭ باستارىنداي تەز كوبەيىپ, ءوسىپ بارادى.
2014 جىلى ەلىمىزدە 24 بالا اشىق تۇرعان تەرەزەدەن قۇلاپ, كوز جۇمعان. 10 بالا اۋىر جاراقات الىپتى. 2015 جىلى 25 بالا ومىرمەن قوش ايتىسىپ, 7 بالا جاراقاتتانعان. 2016 جىلى 21 بالا قايتىس بولىپ, 2 بالا جاراقات العان. 2017 جىلى 31 بالا وپات بولىپ, 245 بالا جاراقاتتانىپتى. بىلتىر 37 بالا ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن قۇلاپ, عۇمىرى ۇزىلگەن. 141 بالا زارداپ شەگىپتى. ەڭ قورقىنىشتىسى, بيىلعى قاڭتار-اقپان ايلارىندا عانا 6 بالا قاتەرلى جاعدايدىڭ سالدارىنان اۋىر جاراقاتتار الىپتى. سوندا قىرشىنىنان قيىلىپ جاتقان قارشاداي بالالاردىڭ وبالى كىمگە؟ مۇگەدەك بولىپ قالعان جازىقسىز بالاقايلاردىڭ بولاشاعىنا كىم جاۋاپتى؟
البەتتە, بۇل جەردە ەڭ الدىمەن اتا-انالاردىڭ جاۋاپسىزدىعى, نەمقۇرايدىلىعى ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ۇيىندە جاس بالاسى بار ەرلى-زايىپتىلار ءار تەرەزەنىڭ اشىلاتىن جەرىنە بالانى جەرگە قۇلاپ كەتۋدەن قورعايتىن ارنايى قۇرىلعى ورناتپايدى. قۇرىلىس تۋرالى زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزىپ, ءىس-ارەكەتتى وسىدان باستاۋ قاجەت. مۇنداي ۇسىنىستى كەزىندە ءبىر توپ ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ايتقان بولاتىن.
2019 جىلى 19 ماۋسىمدا سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى جەڭىس قاسىمبەكتىڭ اتىنا جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋالىندا ماجىلىسشىلەر مىناداي ناقتى ۇسىنىستار كەلتىردى. بىرىنشىدەن, قۇرىلىس كومپانيالارى كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى جوبالاۋ كەزەڭىندە جانە قۇرىلىس بارىسىندا تەرەزەلەرگە بالالاردى قۇلاپ كەتۋدەن قورعايتىن سەنىمدى قۇرىلعى ورناتۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن, كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ ەكىنشى نەمەسە ودان جوعارى قاباتىنىڭ پاتەرلەرىنىڭ تۇرعىندارىن پاتەر تەرەزەلەرىنە بالالاردىڭ قۇلاۋىنا توسقاۋىل بولاتىن قۇرىلعىلار ورناتۋدى مىندەتتەۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن, تۇرعىن ۇيلەردى سالۋ كەزىندەگى جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتارعا, ياعني قۇرىلىس-ساۋلەتتىك نورمالارعا وسىنداي وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت. تورتىنشىدەن, تۇرعىن ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنە ارنايى بەرىك شىبىن-شىركەيدەن قورعايتىن تورلار ورناتىپ, بالالاردىڭ قۇلاۋىنا جول بەرمەيتىن ءتۇرىن جاساپ شىعارۋ. دەپۋتاتتاردىڭ بۇل ساۋالىنا ۇكىمەتتىڭ قانداي دا ءبىر جاۋاپ بەرگەنى انىق. الايدا ول جاۋاپپەن ماسەلە تولىق شەشىلمەيدى.
شىندىعىنا كەلسەك, بالانىڭ ومىرىنە نەمقۇرايدىلىقپەن قارايتىن قوعامعا اياق باستىق. سولاي ەمەي نەمەنە, پاتەرىنىڭ تەرەزەسىنە شىبىن-شىركەيىن قورعايتىن تور قوياتىن اتا-انالار ءوز بالاسىن قورعايتىن قۇرىلعى ورناتپايدى. ويتكەنى كوبىنەسە الاڭسىز ويناپ جۇرگەن بالاقايلار سول شىبىن-شىركەيدەن قورعايتىن تورعا ءسۇيەنەمىن دەپ تومەنگە قۇلايدى. مۇنداي جاعدايلار كوبەيىپ بارادى.
جازانى قاتايتاتىن كەز كەلدى
قازىرگى كەزدە ەلىمىزدەگى كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى احۋال كوڭىل كونشىتپەيتىنى راس. «بالالاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى» كونۆەنتسيانىڭ 3-بابىنىڭ 2-تارماعىندا: «مەملەكەت ءار بالانىڭ اماندىعى ءۇشىن ونى قورعاۋعا جانە قامقورلىققا الۋعا مىندەتتى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلعان. بۇل جەردە مەملەكەت بالانىڭ اتا-اناسىنىڭ, قامقورشىسىنىڭ جانە زاڭ بويىنشا جاۋاپكەرشىلىگى بار وزگە تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن نازارعا الاتىنى ايتىلعان. سوعان قاراماستان, جىل سايىن بالالاردىڭ قاتىسۋىمەن بولاتىن قايعىلى وقيعالاردىڭ سانى كەمىگەننىڭ ورنىنا, ۇلعايىپ بارادى.
تاعى دا ستاتيستيكاعا كوز جۇگىرتەيىك. 2017 جىلى – 82 بالا, 2018 جىلى – 59 بالا, 2019 جىلى 75 بالا (!) تەرەزەدەن قۇلاپ, قايتىس بولعان. بۇل – باسقا ستاتيستيكا. الدىڭعىمىزدان دا سوراقى. وسى قايعىلى وقيعالاردىڭ 12-ءسى ەلوردامىزدا بولعان. بۇعان قوسا, ەلىمىزدەگى جەكەمەنشىك جانە كوممۋنالدىق جاعاجايلاردا 16 ءجاسوسپىرىم سۋعا باتىپ, كوز جۇمعان. قاراۋسىز قالعان 21 بالا سۋ قويمالارىنا قۇلاعان, بىراق امان قالعان. سونىمەن قاتار, بىلتىر 30 بالا گازبەن ۋلانىپ, 15 بالا توققا ءتۇسىپ, مەرت بولعان. مۇنداي جاعدايلار تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى.
مۇرات باقتيارۇلى,
سەنات دەپۋتاتى:
– بالالار مەن ايەلدەرگە زورلىق-زومبىلىق جاساعانداردى ءولىم جازاسىنا كەسۋ كەرەك. بۇل ماسەلەنى بىلتىر ءبىر توپ ارىپتەستەرىمىزبەن كوتەرىپ, ۇسىنىس جاساعانبىز. بىراق قولداۋ تاپپاعان ەدى. بىزدەگى قىلمىستىق كودەكس بويىنشا, وكىنىشكە قاراي, بۇلارعا بەرىلەتىن جازا ءالى دە بولسا جەڭىلدەۋ. سوندىقتان دا مەنىڭ پارلامەنت مۇشەسى رەتىندە ايتارىم, بالاعا جاسالاتىن اۋىر قىلمىستارعا, ايەل, قىز بالالارعا جاسالاتىن اۋىر قىلمىستارعا ءبىز ءولىم جازاسىن بەرۋىمىز كەرەك.
نە ىستەۋ كەرەك؟ ءبىر انىعى, كوپ اتا-انالار بالاسىن قاراۋسىز قالدىرىپ, ومىرىنە قاۋىپ توندىرگەنى ءۇشىن قىلمىستىق كودەكستىڭ 119-بابى بويىنشا قاتاڭ جازاعا تارتىلاتىنىن بىلمەيدى. ماسەلەن, وسى باپتىڭ 3-تارماعىندا بالانى قاۋىپتى جاعدايدا قالدىرعان اتا-اناسىنىڭ نەمەسە قامقورشىسىنىڭ 3 جىل مەرزىمگە دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلاتىنى انىق جازىلعان. زاڭمەن ءومىر سۇرمەيتىنىمىز وسىدان كورىنەدى.
ال شەتەلدەردە بۇل ماسەلە قالاي شەشىلگەن؟ ۇزدىك تاجىريبەگە ۇڭىلەتىن بولساق, كوپتەگەن ەلدەردە بالالاردى قايعىلى جاعدايدان قورعايتىن تۇتاس جۇيە قالىپتاسقان. بۇل تۋرالى ءماجىلىس دەپۋتاتى ارتۋر پلاتونوۆ بىلاي دەيدى: «مىسالى, اقش-تا «Child welfare system» دەپ اتالاتىن جۇيە جۇمىس ىستەيدى. ماسەلەن, كەيبىر شتاتتاردا 12 جاسقا تولماعان بالانى ۇيدە جالعىز قالدىرۋعا بولمايتىن زاڭ بار. قاۋىپتى جاعداي تۋعىزعانى ءۇشىن اتا-انالارىنا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلعان. وسىعان ۇقساس نورمالار كانادا, يتاليا, شۆەتسيا زاڭنامالارىنا ەنگىزىلگەن. ۇلىبريتانيادا 14 جاسقا دەيىنگى بالاسىن قاراۋسىز قالدىرۋ قىلمىس بولىپ سانالادى. بۇل ەلدە بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن ارنايى مەملەكەتتىك اگەنتتىك جۇمىس ىستەيدى. ەگەر بالاعا قاتىستى قانداي دا ءبىر قۇقىق بۇزۋشىلىق انىقتالاتىن بولسا, وسى اگەنتتىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جەدەل حابار جىبەرەدى. گەرمانيادا 14-كە تولماعان بالانى 15 مينۋتقا قالدىرعان اتا-انالار قاتاڭ جازالانادى».
جۋىردا باس پروكۋروردىڭ ورىنباسارى مارات احمەتجانوۆ بالالارعا قاتىستى جاسالعان جىنىستىق سيپاتتاعى بارلىق زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەر ءۇشىن جازا قاتاياتىنىن ءمالىم ەتتى. «بالالارعا سەكسۋالدى زورلىق-زومبىلىق جاساعانى ءۇشىن ەندى ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ نەمەسە كەم دەگەندە 20 جىلعا تۇرمەگە قاماۋ جازاسى قاراستىرىلادى» دەدى قۇزىرلى ۆەدومستۆونىڭ وكىلى. بۇعان قوسا, الداعى ۋاقىتتا مۇنداي قىلمىستى بىلە تۇرا, جاسىرعان ازاماتتار دا قاتاڭ جازالاناتىن بولادى. ال ساراپشى-ماماندار بالالارعا, ايەلدەرگە قاتىستى جاسالاتىن اۋىر قىلمىستارعا ءولىم جازاسىن بەلگىلەۋدى ۇسىنىپ وتىر.
