قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر, حالىق قاھارمانى توقتار اۋباكىروۆتىڭ عارىشقا ۇشقانىنا بيىل 22 جىل بولدى. ودان سوڭ تالعات مۇساباەۆ كوككە كوتەرىلدى. وكىنىشكە قاراي, وسىلاردان كەيىن بىردە-ءبىر قانداسىمىز عارىشتان كورىنبەي ءجۇر. ونىڭ سەبەپتەرى قانداي؟ التى جارىم جىل بۇرىن قۇرىلعان ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگى نە تىندىرىپ وتىر؟ بۇرناعى كۇنى ورتالىق كوممۋنيكاتسيالار قىزمەتىنىڭ بريفينگىنە كەلگەن اگەنتتىك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى مەيىربەك مولدابەكوۆ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى.
قوس بىردەي عارىشكەرىن عارىشقا اتتاندىرعان قازاقستان جۋىق ارادا ءۇشىنشىسىن ۇشىرا المايدى. مەيىربەك مولدابەكۇلىنىڭ كۇلبىلتەلەمەي ايتقان سوزىنەن وسىنى ۇقتىق. ونىڭ ەكى سەبەبى بار ەكەن. بىرىنشىدەن, حالىقارالىق عارىش ستانساسىنىڭ جاسالۋىنا ەلىمىز قاتىسپاعان. بۇل ىسكە قارجى قۇيماعاندىقتان قۇقىعى دا جوق. ءبىز تەك عارىش ستانساسىن جاساعان ەلدەرگە وتىنىشپەن شىعا الامىز. ال, ستانسادان تەك رەسەيدىڭ ءۇش ورىندىق «سويۋز» اپپاراتى عانا ۇشىرىلادى. ورىنداردىڭ ءبىرى – رەسەي, ەكىنشىسى – اقش, ءۇشىنشىسى ەۋروپا عارىشكەرلەرىنە تيەسىلى. ءوتىنىشىمىزدى رەسەي جاعى عانا قابىلداعان. الايدا, عارىشكەرىمىزدى عارىشقا جىبەرۋ ءۇشىن 150 ملن دوللار سۇراعان. ونداي اقشانى تولەۋگە قازاقستان دايىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە, ەلىمىزگە بۇل ءتيىمسىز. «وزگە ەلدەر عارىشكەرلەرىن عارىشتىق تەحنيكانى سىناۋ ءۇشىن ۇشىرادى. ال, قازاقستاندا عارىشتىق ءوندىرىس ءالى وركەندەمەگەن. عارىشتىق اپپاراتتار قۇراستىرۋ ورتالىعى تەك 2015 جىلى عانا ىسكە قوسىلادى. 
باسقا مەملەكەتتەر عىلىمي زەرتتەۋلەر جاساۋ ءۇشىن دە ادامدارىن عارىشقا جىبەرەدى. ال, ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز وتكىزەتىن تاجىريبەلىك سىناقتارعا ارنالعان عارىشتىق قۇرىلعىلار ستانسادا جوق ەكەن. تاعى ءبىر سەبەبى, وزگە ەلدەر عارىشكەرىن اتتاندىرعاندا, اقىلدى, ءبىلىمدى, پاراساتتى, دەنساۋلىعى مىقتى ازاماتتارىنىڭ بار ەكەندىگىن پاش ەتۋدى ماقسات ەتەدى. ال, قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءوز ۇلاندارىنىڭ مىقتى ەكەنىن ەكى رەت دالەلدەپ ۇلگەردى. سوندا ءبىز قازىر نە ءۇشىن 150 ملن دوللار جۇمساپ, ۇشىرۋىمىز كەرەك؟ ءبىز بۇگىندەرى بۇل اقشاعا زاۋىت سالىپ جاتىرمىز. ياعني, ەكونوميكاعا قايسىسى ءتيىمدى ەكەنىن ويلانۋىمىز قاجەت» دەدى ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.
مەيىربەك مولدابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا, ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى مەن «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنىڭ تالاپتارىنا سۇيەنىپ, اگەنتتىك عارىش سالاسىن ەكى باعىتتا دامىتىپ جاتىر. ونىڭ ءبىرىنشىسى – عارىشتىق ينفراقۇرىلىمدى جاساۋ مەن قۇرۋ جانە دامىتۋ, ال, ەكىنشىسى – عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنولوگيالىق بازانى نىعايتۋ. ءبىرىنشى باعىت بويىنشا بەس ءىرى عارىشتىق جوبا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. سونىڭ العاشقىسى – «KazSat» بايلانىس جانە حابار تاراتۋعا ارنالعان وتاندىق سپۋتنيك جۇيەسى.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان «KazSat-2» جەر سەرىگى ۇشىرىلعانى بەلگىلى. سول ۋاقىتتا قازاقستاندىق وپەراتورلاردى وسى جەر سەرىگىنە بىرتىندەپ كوشىرۋ جۇمىستارى باستالعان. قازىرگى ۋاقىتتا اتالعان جۇيە ارقىلى ەلىمىزدەگى ون ءبىر ءىرى وپەراتور جۇمىسىن جۇرگىزۋدە. جەر سەرىگىنىڭ ماقساتى – قازاقستاننىڭ, ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جانە رەسەيدىڭ ورتالىق بولىگىنىڭ اۋماعىنا تەلەۆيزيالىق حابار تاراتۋدى جانە دەرەكتەر بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋ, قازاقستاندىق وپەراتورلاردىڭ سپۋتنيكتىك بايلانىسقا دەگەن قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ. وسى ءىستى جاقسارتۋ ماقساتىندا كەلەسى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا «KazSat-3» عارىش اپپاراتىن ۇشىرۋ جوسپارلاندى. ول كراسنويارسك قالاسىندا قۇراستىرىلىپ, دايىن بولىپ قالعان دا ەكەن. استاناعا تاياۋ ورنالاسقان اقمولا وبلىسىنا قاراستى اقكول قالاسىندا عارىش اپپاراتتارىن جەردەن باسقارۋ كەشەنى جانە بايلانىس مونيتورينگى جۇيەسى جۇمىس ىستەپ تۇر. سونداي-اق, الماتى وبلىسىنىڭ تالعار اۋدانىندا ونىڭ رەزەرۆتىك كەشەنى ءازىر. «KazSat» سەريالى عارىش اپپاراتىنىڭ جۇمىسىن وسىنىڭ العاشقىسى باسقارۋدا.
وزگە جوبالارعا توقتالساق, ولار: جەردى قاشىقتىقتان زەرتتەيتىن عارىشتىق جۇيە, عارىش اپپاراتتارىن قۇراستىرۋ-سىناۋ كەشەنى, جوعارى دالدىكتى سپۋتنيكتىك ناۆيگاتسيا جۇيەسىنىڭ جەرۇستى ينفراقۇرىلىمى جانە «بايتەرەك» زىمىران كەشەنى جوبالارى. قىسقاسى, عارىش اپپاراتتارىن قۇراستىرۋ-سىناۋ كەشەنىن م.مولدابەكوۆ تمد ەلدەرىندە تەڭدەسى جوق زاۋىت دەپ اتادى. ول پايدالانۋعا بەرىلگەندە ءبىز مۇنداي اپپاراتتار مەن ونىڭ بولشەكتەرىن ەكسپورتقا شىعارا الادى ەكەنبىز. ءسويتىپ, وسى سالاداعى الەمدىك دەرجاۆالارعا باسەكەلەس بولا الامىز ءارى مەملەكەتكە كىرىس كىرەدى. ال, جەردى قاشىقتىقتان زەرتتەيتىن عارىشتىق جۇيە فرانتسيادا جاسالىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل جۇيە كەلەسى جىلى ىسكە قوسىلماق. سپۋتنيكتىك ناۆيگاتسيا جۇيەسىنىڭ جەرۇستى ينفراقۇرىلىمى قۇرىلىس, گەودەزيا مەن كارتوگرافيا, اۋىل شارۋاشىلىعى جاعدايىن, سونىڭ ىشىندە ەگىن-جايىلىم جايىن زەرتتەۋ مەن توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋعا ارنالادى. «بۇل جۇيەنى وسى جەلتوقسان ايىنىڭ اياعىندا ىسكە قوسۋىمىز كەرەك» دەدى م.مولدابەكۇلى.
2004 جىلى قازاقستان جانە رەسەي پرەزيدەنتتەرى «انگارا» زىمىران تاسىمالداعىشى بازاسىندا «بايتەرەك» زىمىران كەشەنىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلگەن. الايدا, رەسەي جاعى «انگارا» زىمىران تاسىمالداعىشىن ءالى جاساپ ۇلگەرگەن جوق. سوندىقتان, وسى جىلدىڭ باسىندا «بايتەرەكتى» «زەنيت» زىمىران تاسىمالداعىشى بازاسىنا كوشىرۋ ۇيعارىلعان. ونى «روسكوسموس» ماقۇلدادى. قازىر بۇل تاراپتا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.
سونىمەن بىرگە ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەلدىڭ ءبارىن الاڭداتاتىن «پروتون» زىمىران تاسىعىشىن ۇشىرۋ جايى جانە «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى ماڭىنداعى ەكولوگيالىق احۋال جونىندە حابار بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا, «پروتوننىڭ» ۇشىرىلۋى تەك 2025 جىلى عانا توقتاتىلۋى مۇمكىن. سەبەبى, كوممەرتسيالىق ماقساتتاعى ۇشىرۋلاردىڭ باسىم بولىگى سپۋتنيكتىك بايلانىسقا قاتىستى. ونداي سپۋتنيكتەر تەك «پروتوننىڭ» كومەگىمەن عانا ۇشىرىلادى, وعان باسقا زىمىران تاسىعىشتاردىڭ قاۋقارى جەتپەيدى. ال, بايقوڭىر ايماعىنا كەلسەك, وتكەن كۇزدىڭ العاشقى ايىندا توپىراقتى ۋىتسىزداندىرۋ مەن جەردى ىلعالداندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. سول كەزدە توپىراقتاعى گەپتيل مولشەرىنىڭ 99 پايىزعا ازايعانى بايقالعان ەكەن. ال, 1 قاراشادان باستاپ ميكروبيولوگيالىق ادىسپەن حيميالىق اناليزدەر جۇرگىزىلدى.
امانعالي قالجانوۆ
