قازاقتىڭ ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ بەلگىلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى – «سوت رەفورماسى تۋرالى» جازباسىندا «قانداي دامۋ ساتىسىندا تۇرسا دا, حالىقتىڭ قالىپتى ءوسۋى ءۇشىن قاجەت نارسەلەر: وزدىگىنەن دامۋ, وزدىگىنەن قورعانۋ, ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جانە تەرگەۋسىز سوت» دەپ جازعان ەدى. تۋاسى دەموكرات مۇنى جالپى ادامزات بالاسىنىڭ بوستاندىعىنىڭ قاراپايىم اتريبۋتى دەپ ءتۇسىندى. ال, شىنىنا كەلگەندە, بۇل قاعيدانىڭ استارىندا ۇلتتىق مەملەكەت تۋرالى لوگيكالىق وي دا جاتقان بولاتىن. زامانى تۋعاندا الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى بۇل يدەيانى اۋەلى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىعىنان, سونان سوڭ كەڭەستىڭ قىسپاعىنان قۇتىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى رەتىندە ۇعىندى.
ازاتتىق ءۇشىن ايقاس
مەملەكەتتىگىمىزدىڭ باستاۋى بولعان قازاق حاندىعى حV عاسىردا ەتنيكالىق ۇدەرىستەر مەن قاتىناستاردىڭ, مادەني-الەۋمەتتىك جەتە ەكونوميكالىق دامۋدىڭ, قازاق ەتنوسى جەتىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلعانى بەلگىلى. ونىڭ باسىندا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار باستاعان ۇلتىمىزدىڭ زيالى توبى بولدى. مەملەكەتتىلىكتىڭ ءبىر نىسانى رەتىندەگى حاندىق جۇيەنىڭ وزىندىك دامۋى, جەر اۋماعىنىڭ كەڭەيىپ, نىعايا ءتۇسۋى پاتشالىق رەسەيدىڭ 1822, 1824 جىلدارى قابىلداعان «ءسىبىر جانە ورىنبور قازاق-قىرعىزدارى تۋرالى» جارعىلارىنان سوڭ, ودان كەيىن تەرريتوريالىق باسقارۋدىڭ وتارلاۋشىلىق جۇيەسى ەندىرىلۋىمەن توقتاعان ەدى. رەسەي مەن وعان ءوز ەركىمەن كىرگەن كىشى جانە ورتا ءجۇزدىڭ اراسىنداعى قۇقىقتىق قارىم-قاتىناستا قازاق جەرىن يەمدەنۋگە بايلانىستى ءسوز قوزعاماسا دا, بۇل ۇدەرىس باستالىپ كەتكەن بولاتىن. 1867-1868 جىلدارى «ۋاقىتشا ەرەجەلەرگە» بايلانىستى جۇرگىزىلگەن ساياسي-اكىمشىلىك رەفورماعا سايكەس ارنايى قارجىلاندىرىلعاننان كەيىن ورىس شارۋالارىنىڭ قازاق ولكەسىنە كوشىرىلۋى جۇيەلى سيپات يەلەنىپ, بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا قارقىن العان-دى. مۇنى 1886-1891 جىلدارداعى ەرەجەلەر جالعاستىرا ءتۇستى.
رەسەي يمپەرياسى قازاق حالقىن وزىندىك ءوسىپ-وركەندەۋ جولى بار ەتنيكالىق قاۋىم رەتىندە ءوز حالقىمەن تەڭ كورمەدى. كەرىسىنشە, ول ءوزىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنەن قول ءۇزىپ, دامۋدىڭ ورىستانۋ جولىنا ءتۇسۋى ءتيىستى دەپ ۇعىندى. وسى ءۇشىن سان ءتۇرلى ايلا-شارعىلارعا باردى. ەڭ ءبىرىنشى, جەرگىلىكتى پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ كۇشىمەن ورىس قونىستانۋشىلارىنا ەجەلگى تۇرعىنداردىڭ اتا قونىستارى, وتى-سۋى مول, ەڭ شۇرايلى, ءشوبى شۇيگىن جەرلەرى تارتىپ اپەرىلدى. قازاق ءشول جانە شولەيت, قۇنارسىز جەرلەرگە ەرىكسىز ىعىستىرىلدى. وسى ۇدەرىستى ءجىتى بايقاعان تۇڭعىش كاسىبي پەداگوگ ىبىراي التىنسارين دوستارىنىڭ بىرىنە جولداعان حاتىندا «ورەنبۋرگ ليستوگىنە» تورعاي قازاقتارىنىڭ باسىنا تۇسكەن اپاتتار تۋرالى جازعانىن ايتا كەلىپ, «وسى ماقالامدا قازاق ەلىنە ورىس سەلەندەرىن اكەلىپ ورناتپاق بولعان پىكىرلەرگە قارسى ەكەنىمدى ءبىلدىردىم. بۇل پىكىر, مەنىڭشە, ەشبىر اقىلعا سىيمايتىن نارسە سياقتى. ەگەر ءىستى دۇرىس جۇرگىزە بىلمەسە, وندا ايتتىم دا قويدىم, قازاقتار, – كەلەشەگى جاقسى دەپ ءۇمىت ەتىپ وتىرعان وسى حالىق, – تەز قۇرىپ كەتەدى, سودان كەيىن بۇل ءىستى ەشقانداي تۇزەتە المايسىڭ» دەگەن ەدى. بۇدان ءسوز يەسىنىڭ سونشالىقتى كورەگەندىگىن قازىر ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا عانا تەرەڭ سەزىنە الىپ وتىرمىز.
ۇلتتىق نامىس پەن سانا-سەزىمگە تيۋ, ەجەلگى ءداستۇرلى مادەنيەت مەن اتا سالتتى اياق استى ەتۋ, رۋحاني وركەندەۋىنە كەدەرگىلەردىڭ قويىلۋى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىردى. جۇزدەگەن باس كوتەرۋلەر بولدى. كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سىرىم داتۇلى, يساتاي تايمانۇلى مەن ماحامبەت وتەمىسۇلى, 1837-1847 جىلدارعى كەنەسارى قاسىمۇلى, ەسەت كوتىبارۇلى جانە سىرداريا قازاقتارىنىڭ جانقوجا نۇرمۇحامەدوۆ باسقارعان كوتەرىلىستەرى, 1916 جىلعى قازاقستاننىڭ تالاي جەرىن قامتىعان باس كوتەرۋلەر حالقىمىزدىڭ جادىندا ماڭگىلىك ورىن الدى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا جەڭىلىس تاپتى, بىراق ازاتتىق يدەياسى ءبىر ءسات حالىق جادىنان جوعالعان جوق.
حح عاسىردىڭ باسىنداعى رەسەيدەگى جاعداي قازاق ولكەسىندە جاڭا الەۋمەتتىك-ساياسي كۇشتىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. مۇنداي ۇيىم 1917 جىلدىڭ 21-26 شىلدەسىندە ورىنبور قالاسىندا وتكەن ءبىرىنشى بۇكىلقازاقتىق سەزدىڭ شەشىمىمەن دۇنيەگە كەلدى. ول ۇلتتىق-دەموكراتيالىق «الاش» ساياسي پارتياسى ەدى. ونىڭ باسى-قاسىندا ءاليحان بوكەيحان باستاعان, ءبىرسىپىراسى سانكت-پەتەربۋرگ, ماسكەۋ سياقتى قالالاردا وقىپ, ارىسى باتىستىڭ, بەرىسى رەسەيدىڭ دەموكراتيالىق ۇستانىمىنان سۋسىنداعان, ءوز زامانىنا سايكەس جوعارى ءبىلىم العان, وزىق ويلى سول كەزدەگى الاشتىڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى بولدى. ولار جەتەكشىلىك ەتكەن كۇرەس الدىمەن قازاق ولكەسىن, بىرتە-بىرتە بۇكىل تۇركىستان ايماعىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا اينالدى.
الاش قوزعالىسى قوعامداعى وكتەمدىك پەن ادىلەتسىزدىككە قارسى شىققان قازاق حالقىنىڭ ۇيىمداسقان تۇردەگى ءىس-ارەكەتى, ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنىڭ قوعامدىق كورىنىسى بولاتىن. بۇل ءوزىنىڭ ساياسي توپ باسشىلارى, قوزعاۋشى كۇشى مەن الدىنا قويعان ماقساتى جانە قامتىعان اۋماعى جاعىنان قازاق تاريحىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ ەڭ ماڭىزدىسى ءارى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداسقانى ەدى. مۇنىڭ باسقالاردان باستى ارتىقشىلىعى – جەر جانە بيلىك ماسەلەسىمەن قاتار ۇلتتىق بولمىس پەن قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ جانە ولاردى زامان تالابىنا سايكەس ەتىپ بەيىمدەۋ ماسەلەسىن كوزدەۋىندە ەدى.
«الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسىندا نەگىزگى يدەيا ەركىندىك پەن دامۋدىڭ العىشارتى رەتىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ بولدى. بۇل پارتيا باعدارلاماسىنداعى «مەملەكەت قالپى» دەگەن ءبىرىنشى تاراۋدان ايقىن اڭعارىلادى. وندا «روسسيا دەموكراتيچەسكايا, فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكا بولۋ. (دەموكراتيا ماعناسى – مەملەكەتتى جۇرت بيلەۋ. فەدەراتسيا ماعناسى – قۇرداس مەملەكەتتەر بىرلەسۋى. فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكادا ءار مەملەكەتتىڭ ىرگەسى بولەك, ىنتىماعى ءبىر بولادى. ارقايسىسى ءوز تىزگىنىن ءوزى الىپ جۇرەدى)» دەپ جازىلعان. وسىنداعى اسا ءبىر ءپرينتسيپتى ماسەلە – فەدەراتسياعا بىرلەسكەن مەملەكەتتەردىڭ قۇرداس, ياعني, ولاردىڭ قۇقىلارى تەڭ, ىنتىماعى ءبىر, بىراق ىرگەلەرىنىڭ بولەك ءجانە ءوز تىزگىندەرىنىڭ وزدەرىندە بولۋى دەگەن يدەيا ناعىز ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ بولمىسى-تۇعىن.
مۇنداي مەملەكەتتىڭ ءمانىن جاقسى تۇسىنگەن ءاليحان بوكەيحان ورتا عاسىرلىق الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مەشەۋلىكتەن الىپ شىعاتىن باتىستىق بۋرجۋازيالىق قارىم-قاتىناس جولىن تاڭداي وتىرىپ, قازاقتىڭ تاريحي جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن قاتاڭ ساقتاۋدى ەستەن شىعارعان جوق. وسى عىلىمي-ادىستەمەلىك قاعيدانىڭ بۇگىنگى ءمانى ەرەكشە زور بولىپ وتىر. كەيبىر مينيسترلىكتەردىڭ ءجيى تىقپالايتىن پايدالى رەفورمالارىنىڭ كەيدە جۇزەگە اسپاي قالىپ جاتقاندىعىنىڭ دا كوپ كىلتيپانى وسىندا جاتىر.
ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى يدەيا 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورىنبوردا جۇزەگە استى. توعىز كۇنگە سوزىلعان ەكىنشى بۇكىلقازاقتار سەزى اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى شەشىمگە كەلدى. ۋاقىتشا حالىقتىق كەڭەس قۇرىلىپ, ءاليحان بوكەيحان توراعالىعىنا سايلاندى. الايدا, جاڭا زامانداعى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ۇلگىسىندەي بولعان الاشوردا اۆتونومياسى ەكى جارىم جىلداي عانا ءومىر ءسۇردى. كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيە قازاق حالقىنىڭ ازاتتىقتى اڭساعان يدەيالارىنىڭ جەمىسىندەي بولعان الاشوردا مەكەمەلەرىن تاراتىپ تىندى.
الايدا, تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن الاش جەتەكشىلەرى استە ۇمىتا قويمادى. بىرەۋلەرى كەڭەستىك بيلىك قۇرىلىمىندا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ, ەكىنشىلەرى سىرتتا بولعانىمەن, وسى اسقاق مۇراتتار ءۇشىن كۇرەستى توقتاتپادى. «نايزانىڭ ۇشىمەن, ايبالتانىڭ جۇزىمەن بولعان ۇكىمەتتى» قولداماي ماسكەۋگە جەر اۋدارىلعانىمەن ءاليحان بوكەيحان ومىرلىك ۇستانىمىنان اينىمادى. حالىق اعارتۋ كوميسسارى, قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى لاۋازىمىن الا ءجۇرىپ, احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1920 جىلى ۆ.لەنينگە جازعان حاتىندا كوتەرىلگەن قازاق ولكەسىن باسقارۋدىڭ باسىندا جەرگىلىكتى ۇلت زيالىلارىنىڭ اراسىنان شىققان تازا يدەيالىق قىزمەتكەرلەردىڭ بولۋى, قازاق ولكەسىنىڭ شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق مەكەمەلەرىن قازاقتاردىڭ باسقارۋى جانە ت.ب. ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ ماسەلەلەرى بولاتىن. بىراق كەڭەس كوسەمى ءۇنسىز قالدى, جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى. ال, ەلدەگى ىشكى جاعدايدان شەتەلدە قونىس تابۋعا ءماجبۇر بولعان مۇستافا شوقاي 1929 جىلى «ءبىزدىڭ جول» دەگەن ماقالاسىندا «ءبىزدىڭ مۇراتىمىز – تۇركىستاندا ءتۇرى جاعىنان دا, مازمۇنى جاعىنان دا ۇلتتىق بولاتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا قول جەتكىزۋ بولماق. سوندا عانا حالقىمىز ءوز جەرىنىڭ ناعىز قوجاسى بولا الادى» دەپ, بوداندىقتان قۇتىلۋىنىڭ بۇدان باسقا جولى بولماعانىن, قازىر دە جوق ەكەنىن جانە بۇدان سوڭ دا بولمايتىنىن كەسىپ ايتقان ەدى.
ازامات سوعىسىندا جەڭىپ, جاڭا ساياسي-ەكونوميكالىق جانە قۇقىقتىق باعدارمەن مەملەكەتتىڭ قانقاسىن قۇرىپ, ىرگەسىن بەكىتىپ العاننان كەيىن كەڭەس كوسەمدەرى ازاتتىق پەن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك يدەياسىن جۇرەكتەرىندە ماڭگى ساقتاعان قازاق حالقىنىڭ ساياسي جەتەكشىلەرى مەن رۋحاني كوسەمدەرىنە قايتا ورالىپ, ولاردى تۇگەل دەرلىك ءارتۇرلى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى, جان-جاققا ايدادى, اتتى.
ءسويتىپ, قازاقتىڭ تالاي ۇرپاعىنىڭ عۇمىرىن قيعان اسقاق ارمان, بيىك ماقسات جۇزەگە اسپاي, بار تىزگىن ماسكەۋدىڭ قولىنا كوشىپ, جەتپىس جىل بەرگەنى از ەمەس, بىراق العانى الدەقايدا كوپ بولعان كەڭەستىك رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولدىق. قازاق ەلى قاعاز جۇزىندە «وداقتاس», ال ءىس جۇزىندە «تاۋەلدى» رەسپۋبليكالاردىڭ بىرىنە اينالدى. وسى جىلدارى قازاقستان باسشىلارىنىڭ اراسىندا ەكى-اق قازاقتىڭ بولۋى دا كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. ەڭ نەگىزگىسى – قازاق قاۋىمى ادامزات قوعامىنىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە ساياسي ءھام رۋحاني ەركىندىكتە بولمادى. الايدا, ازاتتىق يدەياسى قازاق جۇرەگىندە سونگەن ەمەس. وعان كەڭەس زامانىنداعى ءارتۇرلى كوتەرىلىستەر مەن باس كوتەرۋلەر ايقىن دالەل بولا الادى.
جاڭا مەملەكەتتىلىك جولىندا
حح عاسىردىڭ سوڭى كەڭەس وداعى كەڭىستىگىندە ساياسي احۋالدى وزگەرتتى. ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك سالادا قوردالانعان قيىنشىلىقتاردى شەشۋگە جالعىز كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلىق جاساعان توتاليتارلىق جۇيە دارمەنسىزدىك تانىتتى. باسشىلىق جاھاندانۋدىڭ وڭ اعىستارىمەن ساناسپادى. ءتيىستى رەفورمالار جۇرگىزىلمەدى. سونداي-اق, ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ مۇددەلەرىمەن ەسەپتەسپەۋ, ولاردىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەرىنە توڭمويىندىق تانىتۋ ىشتەي بىرلىكتىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلدى. مۇنىڭ بارلىعى ءوزىن ماڭگىلىك ساناعان الىپ مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنا الىپ كەلدى. ءسويتىپ, جەكە بيلىككە نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمايتىنىن كارى تاريح تاعى دا دالەلدەدى.
ەندى ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى شەشە باستادى. وسىنداي جاڭا زاماننىڭ ەلەڭ-الاڭىندا الاشتىڭ كوشباسشىلارىنىڭ تاۋەلسىزدىكتى تىلدەن باستاۋ كەرەك دەگەن ءداستۇرىن ەلىمىزدىڭ ۇلتشىل ازاماتتارى العى شەپكە شىعاردى. ءسويتىپ, 1989 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە وتكەن ون ءبىرىنشى سايلانعان قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ كەزەكتەن تىس ون ءتورتىنشى سەسسياسىندا «قازاق سسر-ءىنىڭ ءتىل تۋرالى» زاڭى قابىلدانىپ, قازاق ءتىلى اسا زور قيىنشىلىقپەن مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولدى.
شىندىعىندا, بۇل كەزەڭ ەلىمىز ءۇشىن اسا ءبىر سىندارلى بولاتىن. 1989 جىلى رەسپۋبليكادا بارلىق 16,5 ميلليونداي حالىقتىڭ 6 534 616-سى قازاق, 6 227 549-ى ورىستار-تۇعىن. وسىنداي جاعدايدا انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە الۋى, شىن مانىسىندەگى, زور ءمانى بار وقيعا بولعانى ءسوزسىز. بۇل تۋعان ءتىلىمىز ازاتتىقتىڭ الىپبيىندەي قازاقتىڭ تابيعي قۇقىلارى, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋى دا, تۇعىرى دا دەگەن قوعامدىق تۇسىنىكتىڭ ناتيجەسى بولاتىن.
كەزىندە ءاليحان بوكەيحان, مۇستافا شوقاي, مىرجاقىپ دۇلاتۇلى ۇشەۋى قول قويىپ, اقپان رەۆوليۋتسياسى تۋرالى «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «الاش ۇلىنا» اتتى ءسۇيىنشى حاتتا: «ازاتتىق تاڭى اتتى. تىلەككە قۇداي جەتكىزدى. كۇنى كەشە قۇل ەدىك, ەندى بۇ كۇن تەڭەلدىك. قام كوڭىلدە قاياۋ ارمان قالعان جوق» دەۋلەرىنىڭ شىن رەتى ەندى كەلگەن-تۇعىن.
1990 جىلعى 25 قازاندا جانە 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا جاريالانعان مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا مەن تاۋەلسىزدىك تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭدا مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتى اتاپ كورسەتىلۋمەن بىرگە, ونى ساقتاۋ, قورعاۋ جانە نىعايتۋ جونىندە شارالار قولدانىلادى دەگەن قاعيدالار تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن جازىلدى. 1995 جىلعى كونستيتۋتسيادا مەملەكەتىمىزدىڭ قۇقىقتىق قۇرىلىمى ايقىندالدى. ارنايى كونستيتۋتسيالىق زاڭداردا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى تۋرالى ۇستىندى ماسەلەلەر شەشىلدى. قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنداعى دامۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى قالاندى.
ارينە, توتاليتارلىق جۇيەدەن ءوزىنىڭ ساياسي ءمانى مەن تۇرپاتى جاعىنان بولەك قوعامعا ءوتۋ اسا كۇردەلى بولدى. بۇل باعىتتاعى قوعام دامۋىندا توتە جول جوق ەكەنىن ءبىزدىڭ تاجىريبەمىز دە كورسەتتى. ءبىر جاعىنان, جاڭا ساياسي ينستيتۋتتار جەتىلىپ, نارىقتىق قوعامدىق قاتىناستار ومىرگە ەتەنە ەنىپ جاتسا, ەكىنشى جاعىنان, كەڭەستىك جۇيەنىڭ بولمىستارى دا وپ-وڭاي ورىن بوساتىپ جاتقان جوق. بۇل – ءومىر زاڭى. جاڭا زاماننىڭ تالابىمەن استاسقان ەجەلگى قۇندىلىقتار تەرەڭ ورنىقپاي, ەسكى دۇنيە وزدىگىنەن كەتە قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە, بۇگىنگى اقپاراتتىڭ قۇدىرەتىمەن كەڭىستىك پەن قاشىقتىقتى مويىنداي قويمايتىن جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ كۇشىمەن دە ەسەپتەسپەۋگە بولمايدى.
الايدا, ەلىمىز قىسقا مەرزىمدە سان الۋان اسۋلاردى الدى. ەڭ ءبىرىنشى ءارى ۇلى جەتىستىگىمىز – كونستيتۋتسيادا اتاپ كورسەتىلگەنىندەي, قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالۋدا. رەسپۋبليكادا تۇراتىن حالىقتاردىڭ بىرلىگى مەن دوستىعىن نىعايتۋ ءبىرىنشى دارەجەلى مىندەت سانالىپ كەلەدى. بۇل – مەملەكەتىمىزدىڭ, ەلباسىمىزدىڭ سارا ساياساتى. ەلىمىزدىڭ ساياسي سيپاتىنىڭ سارالانۋى دا, الەۋمەتتىك احۋالىنىڭ ارتۋى دا, ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى دا وسى پاراساتتى پايىمدىلىققا تۇراقتى نەگىزدەلىپ كەلەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا بۇگىن قازاقستان الەمدىك ساياساتتا وزىندىك ورنى بار مەملەكەتكە اينالدى. قازىر قازاق ەلىن دۇنيە ءجۇزى تانىدى.
جاڭا مەملەكەتتىڭ ورداسى سارىارقانىڭ تورىنەن ورىن تەۋىپ, استانامىز كۇش-قۋاتىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالىپ, بۇكىل ەلىمىزدىڭ تۇلا بويىنا تىرشىلىك تىنىسىن تاراتىپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ ىرعاقتى جەلبىرەگەن قاسيەتتى تۋى استىندا قازاقستاننىڭ بۇكىل حالقى يىقتاسا, ءبىر ماقساتقا جۇمىلىپ, ءبىر باعىتقا بەت الۋدا.
الداعى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك شىڭدار «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا بارىنشا ايقىندالدى. باعدارلامانىڭ وزەگى – ەلىمىزدىڭ الەمدەگى ەڭ دامىعان وتىز مەملەكەتتىڭ قاتارىنان ورىن الۋى. دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ ەڭ تانىمال ۇلتتارىنىڭ بىرىنە اينالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى بولىپ وتىرعان وسىناۋ اسقارالى مىندەتتەردى شەشۋ ءىسى مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىنا بايلانىستى ەكەنى دە ءسوزسىز.
وركەنيەتتى مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك, قازاقستاندى كوپ ۇلتتى مەملەكەت دەۋگە نەگىز جوق. مەملەكەتتىمىزدىڭ اتى بىرەسە «قازاق كسر» نەمەسە «قازاقستان» دەپ جازىلعانىمەن, «قازاق» دەگەن ءتۇبىردى ەشكىم جويا المادى. بىرىنشىدەن, وسىدان التى عاسىرداي بۇرىن وسى ايماقتا حاندىق مەملەكەت قۇرعان – قازاق ۇلتى. بۇعان باسقا حالىقتىڭ قاتىسى بولعان جوق. ەكىنشىدەن, قازاق امەريكالىقتار سياقتى وزگە ەلدەن كوشىپ كەلمەدى, وسى جەردىڭ قاشاننان يەسى. ۇشىنشىدەن, ءوز تاريحىندا تالاي قىرعىندى كورىپ, ءبىر عاسىردان كەيىن بولسا دا, ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى بولىپ وتىرعان دا قازاق. بۇل جايلارمەن ساناسۋ قاجەت. سوندىقتان, الدىمەن مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ مۇراتتارى شەشىلمەي, ول وزىنە تاريح جۇكتەپ وتىرعان قاسيەتتى ميسسيانى – ەلدەگى باسقا ەتنوستاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋشىلىك, ۇيىتقىلىق ءرولدى تولىققاندى اتقارا المايدى.
وسى باعىتتا ەڭ ءبىرىنشى ويعا قازاق ءتىلى ورالادى. بۇل – ۇلتىمىزدىڭ ەڭ باستى بەلگىسى عانا ەمەس, رۋحاني كۇشى دە. سول سەبەپتى ەلباسىمىز انا تىلىمىزگە تۇراقتى كوڭىل بولۋدە. «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەگەننەن ارتىق قالاي ايتۋعا بولادى؟ ءۇش ءتىلدىڭ بىرلىگى تۋرالى ايتا وتىرىپ, قازاق ءتىلى – ءۇش ءتىلدىڭ ءبىرى ەمەس, ءبىرىنشىسى, نەگىزگىسى, باستىسى دەپ اتاپ كورسەتكەن جوق پا؟ الايدا, ءالى كوبىمىزدە تاۋەلسىز سانانىڭ ورنىعا قويماۋى, ۇلتتىق نامىستىڭ جەتىسپەي جاتقانداعىنان وسىدان 24 جىل بۇرىن, ياعني, 1989 جىلى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان انا ءتىلىمىز مەملەكەتتىمىزدىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلماي, مەملەكەتتىك باسقارۋ, زاڭ شىعارۋ, سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋدىڭ تولىققاندى ءتىلى بولا الماي وتىر.
بۇگىنگى جاھاندانۋ جاعدايىندا تەك ءبىر تىلمەن ۇزاققا بارا المايتىنىمىزدى ءومىر كورسەتىپ وتىر. بۇل – قازاقتىڭ قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ الەۋمەتتىك امالدارى. ەگەر تاريحىمىزدىڭ تورىنە تەرەڭىرەك زەر سالساق, كەيبىر فارابيست عالىمدارىمىز ءال فارابي جەتپىس جەتى ءتىل بىلگەن دەيدى. ۇلى ويشىلدىڭ الەمنىڭ ەكى ۇستازى اتانۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس قوي! كەشەگى ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ءومىر سۇرگەن ۇلى اعارتۋشىلارىمىز – شوقان ءۋاليحانوۆ, ىبىراي التىنسارين, اباي قۇنانباەۆ, الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشى ءاليحان بوكەيحان دا بىرنەشە ءتىل بىلگەن. ال, بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ ۇلى پەرزەنتى مۇستافا شوقاي الەمنىڭ جەتەكشى جەتى ءتىلىن بىلگەن, سول تىلدەردە جازىپ, سويلەي العان.
تاۋەلسىزدىك حالقىمىزدىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ ءبىر ءتىنى سانالاتىن ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دىنىمەن قايتا قاۋىشۋىنا الىپ كەلدى. 2011 جىلعى 11 قازاندا قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ قوعامداعى ءدىني قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋدە جاڭا بەتبۇرىس بولدى. جالپى, ءدىني ۇيىمداردى تىركەۋگە, ميسسيونەرلىك قىزمەتكە تالاپتى كۇشەيتۋگە ۇمتىلىس ايقىن اڭعارىلىپ وتىر. اسىرەسە, يسلام ءدىنىنىڭ حانافي باعىتىنىڭ (كەيبىرەۋلەردىڭ «حانابي باعىتىنداعى يسلام» دەپ جازىپ جۇرگەنىندەي ەمەس) حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن رۋحاني ومىرىندەگى تاريحي ءرولىن تانۋ تۋراسىنداعى زاڭدىق قاعيدانىڭ – قازىر باسقانى بىلاي قويىپ, ەجەلگى يسلام ءدىنىمىزدىڭ ءوزى ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىنىپ, ولاردىڭ اراسىنداعى داۋ-داماي كەيدە جاسىرىن, كەيدە اشىق ءجۇرىپ جاتقاندا – ماڭىزدى ەكەنىنە داۋ جوق.
دەگەنمەن, ەلىمىزدەگى ءدىني قارىم-قاتىناستى قۇقىقتىق جاعىنان رەتتەۋدى جەتىلدىرە تۇسۋدە الدا ماسەلەلەر بارشىلىق. قازىر ەلىمىزدە 70 پايىزدى قۇرايتىن مۇسىلمانداردىڭ – 2229 جانە حالقىمىزدىڭ 20 پايىزىنان استامى بولىپ وتىرعان ورىستاردىڭ 280 ءدىني بىرلەستىگى بولسا, نەشە پايىز ەكەنى بەلگىسىز كاتوليكتەر مەن پروتەستانتتاردىڭ ءارتۇرلى ءدىني ۇيىمدارى 500-ءدىڭ ۇستىندە بولىپ وتىر. تىركەۋدەن وتكەن ەلىمىزدەگى شەتەلدىك 237 ميسسيونەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى – كاتوليكتەر مەن پروتەستانتتار. شەتەلدىكتەر ميسسيونەرلەر زاڭدى قاتاڭ ساقتاي وتىرىپ, ءوز ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن تولىق شەشە الادى. وعان ولاردىڭ تەوريالىق دايىندىقتارى دا, تاجىريبەلەرى دە, قارجىلارى دا جەتەدى. بۇل ماسەلەلەر ۇلتىمىزدىڭ شىنايى زيالى قاۋىمىن ويلاندىرمايدى ەمەس, ويلاندىرادى. جالپى ادامزات تاريحىندا كوپ كونفەسسيالىلىق ءتيىمدى بولا بەرمەگەن.
ءتىل دە, ءدىن دە – قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن اسا ماڭىزدى فاكتورلار. مۇنى قازاق جۇزگە, رۋعا بولىنبەي, جەرلەستىككە سالىنباي, ىشكى رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ قانا شەشە الادى. ەلباسىنىڭ «ءبىز ءبىر اتانىڭ – قازاق حالقىنىڭ ۇلىمىز» دەۋىنىڭ ۇلكەن ءمانى بار. سوندىقتان, كەلەشەكتە دە حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق دىلىندە جاتقان ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ پروگرەسسيۆتى بەلگىلەرىن – بوستاندىق سۇيگىشتىك, ءوزارا ادامگەرشىلىك سىيلاستىق, ىنتىماقتاستىق جانە توزىمدىلىك, تابيعاتقا ەرەكشە كوزعاراس, ۇلكەندەرگە قۇرمەت, تۇرمىستا ونەگەلى مىنەز-قۇلىق, ۇرپاقتار جالعاستىعىن ەسكەرۋ سياقتى ادامي قاسيەتتەردى دامىتا وتىرىپ, مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن كۇشەيتە الامىز.
تاۋەلسىزدىك تاعلىمى
«تاۋەلسىزدىك», «بوستاندىق», «ەركىندىك» – جالپى ادام بالاسى ماڭگىلىك ۇمتىلىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى ۇعىمدار. تاۋەلسىزدىك ءاربىر مەملەكەتتىڭ اسا قاجەتتى اتريبۋتى بولسا, ازاتتىق پەن ەركىندىك – سول مەملەكەتتىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ اسقاق ارمانى مەن ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى.
مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك سيپاتقا يە بولعانىنا جيىرما جىلدان اسسا دا, قوعامىمىزدا «تاۋەلسىزدىك» ۇعىمىنا ءالى تەرەڭدەپ بارا الماۋدىڭ, ونىڭ الاش جەتەكشىلەرىنىڭ تۇسىنىگىندەگى قۇدىرەتتى ءمانىن تولىق يگەرمەۋدىڭ سالدارىنان ەركىن سانانى قالىپتاستىرا الماي كەلەمىز. باياعى قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماۋ, وزگەگە جالتاقتاۋ, باسقاعا ءجون-جوسىقسىز ەلىكتەۋ, ساياسي بەلسەندىلىگىمىزدىڭ السىزدىگى, رۋحاني جۇتاڭدىق ۇلتتىق ماسەلەلەرىمىزدىڭ باتىل شەشۋگە, ۇلتتىق رۋحىمىزدى كوتەرۋگە تۇساۋ بولۋدا. وسى ورايدا حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ وسىدان الپىس جىلداي بۇرىن ايتقان «ۇلتتىق رۋح تاماشا قاسيەتتەرگە يە, ءوز ۇلتىڭدى تانۋعا كومەكتەسەدى, ال بىزگە وسى اسىل قاسيەتتەردى دامىتا ءتۇسۋ قاجەت» دەگەن وسيەتىن ايتا كەتسەك, ارتىق بولماس.
قازىر بىرازىمىزعا ۇلتتىق رۋحپەن سۋارىلعان ۇلتشىلدىق قاسيەت جەتپەي وتىر. ءتىپتى, وسى «ۇلتشىلدىق» ۇعىمدى رەسمي قولدانۋدا كوبىنە كەشەگى كەڭەستىك كەزدەگى ماعىناسىنان ءارى اسا الماي ءجۇرمىز. ءوز ۇلتىن شىنايى سۇيگەندى الاش كوسەمدەرى ۇلتشىل دەپ اتاعان ەدى. م.اۋەزوۆ 1923 جىلى جازعان ىبىراي التىنسارين تۋرالى ماقالاسىندا «ءبىزدىڭ ويىمىزشا, ىبىراي بارىپ تۇرعان ۇلتشىل بولعاندىقتان, ءوزىنىڭ سۇيىكتى انا تىلىندە جازدى» دەگەن ەدى. قازاق ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن مۇحاڭنان ارتىق بىلە قويمايتىن شىعارمىز.
وسىلاردى ەسكەرە وتىرىپ, ءوز حالقىن شىنايى سۇيگەندى الاش جەتەكشىلەرىنىڭ تىلىمەن «ۇلتشىل» دەپ, ءوز ۇلتىن وزگەدەن ارتىق ساناۋدى, ياعني, ۇلتتىق استامشىلدىقتى «شوۆينيزم» دەگەن ءجون بولار ەدى. ءاسىلى, ءوز ۇلتىن سۇيە الماعان وزگەنىڭ دە قادىر-قاسيەتىنە جەتە قويمايدى. ءوز ۇلتىن بيىك ساناعان وزگەنىڭ اسقارىن كورە المايدى.
قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا رۋحاني يممۋنيتەتى كۇشتى, ءوز ۇلتىن جانىنداي جاقسى كورەتىن, ۇلتتىق رۋحى مىقتى, بىراق وزگە ەتنوستاردىڭ دا قادىر-قاسيەتىن تاني بىلەتىن شىنايى ۇلتشىلداردى تاربيەلەۋ اسا قاجەت بولىپ وتىر. بۇل باعىتتا بارلىق تاربيەنىڭ نەگىزى, تەمىرقازىعى بولىپ سانالاتىن وتباسىنىڭ ءرولىن ايرىقشا كوتەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى, قوعام وتباسىنان باستاۋ العان. قازىرگى قوعامداعى كەلەڭسىز كورىنىستەردىڭ بارلىعى وتباسىنداعى شىندىق. وسى ءبىر اسا ماڭىزدى الەۋمەتتىك ورتانىڭ ءوزىنىڭ ەجەلگى داستۇرىنەن ايرىلۋى كوپ جاعدايلاردا ۇلتتىق تاربيەدە جۇيەلىلىكتى جوعالتۋعا, تۋعان ءتىلدى تۇعىرىنان تايدىرۋعا, جاراسىمدى ۇلتتىق سالت-سانامىزدى السىرەتۋگە اكەلىپ وتىر.
تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتتىق مەملەكەت – ەگىز ۇعىمدار. ءبىرىنسىز ءبىرى بولا قويمايدى. ونى بۇگىنگى ءومىرىمىز كورسەتىپ وتىر. ويتكەنى, تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ باعدارى – ۇلتتىڭ مۇددە-مۇراتى ەكەنى بەلگىلى. سول سەبەپتى ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى, اينالىپ كەلگەندە ءدىلىمىزدى ۇلتتىق بۇلاقتىڭ قاينارىنان قاندىرا وتىرىپ قانا بۇگىنىمىزدى بايىتىپ, كەلەشەگىمىزدى كەمەلدەندىرىپ, تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلى ەتە الامىز. سوندا عانا ۇلتىمىزدىڭ ۇپايى تۇگەل بولماق.
ابدىجالەل باكىر,
ساياسي عىلىم دوكتورى, پروفەسسور
