كورنەكتى كومپوزيتور, مۋزىكا زەرتتەۋشىسى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى يليا جاقانوۆتىڭ قىرعىز كلاسسيگى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ شىعارمالارى اسەرىمەن جازىلعان بىرنەشە ءانى بارى بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى – «دانياردىڭ ءانى». ەركەعالي راحماديەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونيانىڭ «حالىق ءانى» ءبولىمىنىڭ ءانشىسى دانيار مۇقاندى تىڭداعاندا, وسى ءان ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. استانالىق ءانشى كيەلى قارا دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءداستۇرلى اندەردى مايىن تامىزا ورىندايدى.
ول اقمولا وبلىسىنىڭ قورعالجىن اۋدانى وركەندەۋ اۋىلىندا تۋعان. دومبىراعا قىزىعۋشىلىعى ەرتە ويانىپ, ونەرگە جاقىن بولىپ وسەدى. قورعالجىن – قازاق دالاسىنداعى ءان قونعان مەكەن, اقىن قۇلتۋما, قازاقتىڭ بەلگىلى كومپوزيتورى كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆ, ءماريام جاگورقىزى, كۇمىس كومەي ءانشى رابيعا ەسىمجانوۆا – وسى ءوڭىردىڭ تۋمالارى. ءانشى وسكەن اۋىلدا ەكىنىڭ ءبىرى دومبىرادا ەركىن وينايتىن. ونىڭ بالا كەزىنەن دومبىرامەن دوس بولۋىنا وسى سەبەپكەر بولىپتى.
دانيار مۇقان ورتا مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ, 1995 جىلى اقمولا مۋزىكالىق ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ, «دومبىرامەن ءان سالۋ» بولىمىندە ەربول ساريننەن ساباق الادى. ءۇش جىلدان سوڭ قازاق ۇلتتىق مۋزىكا اكادەمياسىنا اۋىسادى. وسى وقۋ ورنى كەيىننەن قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ قايتا اتالدى. ءبىلىمىن سونداعى «دومبىرا» بولىمىندە جالعاستىرىپ, كۇيشى ابىلعازى احماديەۆتىڭ شاكىرتى بولدى.
ءداستۇرلى ءانشىنىڭ بويىندا تۇنىپ تۇرعان تالانتىن تولىقتىراتىن ونەرى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي: بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتا ويناي الادى, انشىلەر اراسىندا وركەستر قۇرامىندا اسپاپتا ويناعان جالعىز ءانشى بولدى. 2005 جىلى استانالىق فيلارمونياعا العاش كەلگەن كەزىندە ءداستۇرلى ءانشى ورنى جوق بولاتىن. دەسە دە, وركەستر قۇرامىندا جەتىسپەگەن اسپاپتاردا ەركىن ويناپ, ءبىر ايدىڭ ىشىندە جەتىگەندى تولىق مەڭگەرىپ العان.
كوپ ۇزاماي, جەتىگەنشى تابىلىپ, دانيار مۇقان ءوز ەركىمەن فيلارمونيادان كەتۋگە شەشىم قابىلدادى. بىراق ەكى جىل وتكەن سوڭ, تاعدىردىڭ ايداۋىمەن, ەكىنشىدەن, «اقجاۋىن» ءانسامبلىنىڭ ديريجەرى قاراساي سايجانوۆتىڭ كەڭەسىمەن ونەرگە قايتا جاقىنداي تۇسەدى. انسامبلدە باس دومبىراشى بولىپ ونەر كورسەتىپ جۇرگەن جىلدىڭ كۇزىندە فيلارمونيادا ءداستۇرلى انشىلەردى قابىلداۋ ءۇشىن كونكۋرس ءجۇرىپ جاتادى. كونكۋرسقا قاتىسىپ, كونتسەرتتىك بولىمدە ءداستۇرلى ءاندى ورىنداۋشى قىزمەتىنە ورنالاسادى. ءدال وسى جىلى الماتى فيلارمونياسىندا 20 جىل جۇمىس ىستەگەن ساكەن سىزدىقوۆپەن اقىلداسىپ, «حالىق ءانى» ءبولىمىن اشقان.
– كەيدە شابىت كەلگەندە ولەڭ شىعارىپ تۇرامىن. وسىنداي ولەڭدەرىم جازىلعان قويىنداپتەرىمدى دوسىمنىڭ تاۋىپ الىپ, وقىپ قويعانى بار. سودان بەرى جازعاندارىمدى ورتەپ تاستايتىن بولدىم. ال كەي كەزدە ايتىسكەر اقىندارمەن وتىرعان ساتتە دومبىرامەن «ءاۋ» دەپ جىبەرەتىنىم بار, – دەپ ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى ءانشى.
ءداستۇرلى ءانشى ستۋدەنت شاعىنان حالىقارالىق كونكۋرستاردىڭ لاۋرەاتى اتانعان. 2008 جىلى «شابىت» فەستيۆالىندە باس جۇلدەنى قانجىعالاپ, امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى بايقاۋدا, ۋفاداعى ءداستۇرلى جانە ەسترادا انشىلەرى اراسىندا وتكەن فەستيۆالدە جۇلدەلى ورىندارعا يە بولعان. ال 2011 جىلى قىتايدا, تۇركيادا وتكەن ونەر فەستيۆالدەرىندە, 2012-2013 جىلدارى فرانتسيانىڭ پاريج قالاسىندا ونەر كورسەتكەن.
ءداستۇرلى انشىلىكپەن قاتار قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق ەتىپ جۇرگەن دانيار مۇقان «مەن شاكىرت تاربيەلەدىم دەپ ايتا المايمىن. ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىم شاكىرت بولۋعا تىرىسىپ كەلەمىن, ساباق الاتىن ۇستازدارىم دا كوپ. كەز كەلگەن ءانشىنىڭ ءوزىنىڭ كەمەلدەنۋ شاعى بولادى. كەمەلدەنۋ – ونەردى تولىق ءتۇسىنۋ, كەيبىر اندەردى ورىنداۋ ءۇشىن ادامنىڭ جاسى دا ماڭىزدى بولادى. وسىعان جەتۋ ءۇشىن شاكىرت رەتىندە تالاي ۇستازدان ءالى دە ۇيرەنەرىم كوپ» دەيدى.
– ۇلتتىق بولمىسىمىزدى دارىپتەۋ ءۇشىن جاڭاشىلدىقتاردى ەنگىزۋ كەرەك. مىسالى, اقان سەرىنىڭ جارىققا شىقپاي قالعان اندەرىن حالىق الدىندا ورىنداۋ, كۇرەسكەر اقىن, حالىق كومپوزيتورى ءيمانجۇسىپ قۇتپانۇلىنىڭ اندەرىندەگى جوعالعان نوتالارىن قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرىن كوبەيتە الامىز. بۇعان دەيىن ءبىرجان سال مەن اقان سەرىگە ۇستازدىق ەتكەن قۇلتۋما اقىننىڭ 16 ءانىنىڭ تولىق نوتاسى جاڭارىپ, تىڭدارمانعا جول تارتتى. ولار زاتاەۆيچتىڭ «قازاقتىڭ 1000 ءانى» مۋزىكالىق-ەتنوگرافيالىق جيناعىنان الىنعان. دەسە دە, ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن, قۇپياسى اشىلا قويماعان اندەر كوپ, – دەيدى ءانشى.
الداعى ۋاقىتتا وسىلاردى زەرتتەيمىن دەگەن جوسپارى بار ەكەنىن دە اڭگىمە بارىسىندا ايتىپ ءوتتى. سونىمەن قاتار, «دۋدار-اي» ءانىنىڭ اۆتورى ۇلەباي انەتۇلىنىڭ سۋرەتىن اناسىنان الىپ, ساقتاپ جۇرگەنىن سوزگە تيەك ەتتى. اقىننىڭ ءتورت ولەڭى قايرات بايبوسىنوۆتىڭ «Cىر ساندىق» اتتى كىتابىنا نوتالارىمەن ەنگەن ەكەن. ولار – «ءازيزا», «ءنۇرجاميلا», «سايتانتۇرى», «دۋدار-اي».
ءوزى قايدا جۇرسە دە, دومبىراسىن جانىنان تاستامايتىن ۇلتتىق ونەردى دارىپتەۋشى دانيار مۇقان قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ «ونەردىڭ دوسى –قۇشتارلىق, جاۋى – ىشتارلىق» دەگەن ءسوزىن ومىرلىك ۇستانىم ەتىپ العان.
ءاندى ورىنداۋ كەزىندە ءار ءانشىنىڭ ءوز قۇپياسى بولادى, ياعني داۋىستى رەتتەۋ تەحنولوگيالارىن وزىنشە مەڭگەرۋ. بۇل تۋما تالانتتى انشىلەر مەن بيىككە ەڭبەكپەن جەتكەن انشىلەر اراسىندا ايىرماشىلىقتى كورسەتەدى ەكەن. داۋىسپەن جۇمىس ىستەۋدى جەتىك مەڭگەرگەن انشىلەر ءبىر ۋاقىتتا 30-40 ءاندى ەركىن ورىنداي الادى. ال تۋما تالانتى بولىپ, داۋىس تەحنولوگيالارىنىڭ ارنايى جاتتىعۋىمەن شۇعىلدانباعانداردىڭ ونەردەگى جۇلدىزى جانۋى ەكى تالاي.
دانيار مۇقان 2021 جىلى دومبىراشىلار وداعىنا مۇشە بولىپ, 2022 جىلى «مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى» اتاعىمەن ماراپاتتالدى. الداعى 18 اقپاندا فيلارمونيا ساحناسىندا اقان سەرىنىڭ كەڭ تارالماعان جانە ءالى حالىققا جەتپەگەن اندەرىن, تەرمەلەرىن جارىققا شىعارۋ ماقساتىندا كونتسەرت ۇيىمداستىرىلىپ, حالىق الدىندا ونەر ساڭلاقتارى ءوز ونەرلەرىن كورسەتەتىن بولادى. وعان دانيار ءانشى دە قاتىسادى.
سىمبات باۋىرجانقىزى, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى
