كەنەسارى – ازات رۋح ايبارى
قاراوتكەلدى الاشتىڭ ورتاسى ەتۋدى كوكسەگەن ءاليحان بوكەيحان باستاعان ارىستارىمىزدىڭ ارمانى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ عانا شىندىققا اينالدى. ەلدىڭ ءتورى وڭتۇستىكتەن ورتاعا ويىستى. قازاق زاماناۋي شاھار سالعان ۇلتتار قاتارىنا قوسىلدى. سول ارقىلى ۇلتىمىز وزگەردى, تۇلەدى. ارقا توسىندەگى ەلوردانىڭ تۇساۋكەسەرى وتكەنىنە دە شيرەك عاسىر ۋاقىت بولدى. بۇل كوپ ەمەس, بىراق كوز جۇگىرتىپ باجايلاي قاراساڭ از دا ەمەس. جەل وتىندەگى ەلوردانىڭ شيرەك عاسىردان بەرگى تۇرعىنى رەتىندە ءوزىمىز ءۇشىن ەرەكشە اسەرى بار جايتتارعا ءۇڭىلۋدى ءجون كوردىك.
«2001 جىلى 11 مامىردا ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىندا قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ ەرەكشە ەڭسەلى ەسكەرتكىشى بوي كوتەردى» دەپ جازدى شاھار شەجىرەشىسى «استانا اقشامى» باسىلىمى. قايسار بابامىز 160 جىلداي بۇرىن وسى ەسكەرتكىشتەن قول سوزىم جەردە بولعان اقمولا بەكىنىسىن شاۋىپ العان ەدى, ورىس پاتشاسىنىڭ زەڭبىرەگىنە قىلىشپەن قارسى شابۋ وڭاي ما, ۇستاپ تۇرا المادى. جۇزدەگەن ساربازى ىرگەدەگى قورىمدا تىنىستاپ جاتىر. ەندى, مىنە, ءبىرجارىم عاسىردان سوڭ ۇلى بابا بەكىنىس ورنىن ات ۇستىنەن باقىلاپ, ايبار شاشىپ تۇر. ەسكەرتكىش اشىلۋ راسىمىندە مەملەكەتتىك حاتشى, ابىز جازۋشى ءابىش كەكىلبايۇلى ءسوز سويلەگەن ەكەن. ال ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ راسىمگە جينالعان اقساقالدارمەن اڭگىمەسىندە «باسقا جۇرت نە دەسە و دەسىن, كەنەسارى ءبىزدىڭ حانىمىز ەكەنى راس, تاۋەلسىزدىك جولىندا قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسكەنى حاق. ەندەشە ەشكىمگە جالتاقتايتىن جايىمىز جوق» دەپتى. قىزىلدار يمپەرياسىنىڭ تاپ جاۋى – پاتشامەن الىسىپ ءجۇرىپ عۇمىرى ات ۇستىندە وتكەن كەنەسارىنىڭ اتىن اتاعانى ءۇشىن كەشەگى كەڭەستەر زامانىندا عالىمدار, جازۋشىلار قاتاڭ جازالانىپ, ءتىپتى تۇرمەگە كەسىلىپ جاتتى. مىنە, پارادوكس. قىزىل يمپەريا كەنەسارى حاننىڭ بولمىسىندا ازاتتىق رۋحى جاتقانىن اڭعاردى-اۋ. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى, ارقالى اقىن عافۋ قايىربەكوۆ «كەنەسارى – قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى, ودان كەيىن حاندىق جۇيەسى قۇلاپ, وتار ەلگە اينالعان. كەنەسارى – قازاقتىڭ ەڭ باقىتسىز حانى, حاندىعىنىڭ راحاتىن كورمەي, ازابىن تارتىپ وتكەن. كەنەسارى – قازاقتىڭ ەڭ باتىر حانى, باسقانى قويىپ, الىپ يمپەريانىڭ وزىمەن الىسقان. كەنەسارى – حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قۇربان بولعان قازاقتىڭ ەڭ سۇيىكتى حانى» دەپ ايتىپتى. كۇنى كەشە كەنەسارى حاننىڭ قۇران كىتابى ەلوردا تورىندە تۇرسىن دەپ مۇفتياتقا تاپسىرىلدى. كەنەسارى رۋحى مىناۋ الماعايىپ زاماندا حالقىنا قاشاندا قورعان, سەس بولادى. رۋحىن كوتەرەدى. ەندەشە مەملەكەتتىك مەرەكەلەر كەزىندە وعان تاعزىم ەتۋدى دە داستۇرگە اينالدىرساق…
قازاقى بالا قايدا ەكەن؟
كەزىندە ورتالىق الاڭداعى سۋبۇرقاق جانىندا شاعىن عانا ەسكەرتكىش بار ەدى. ەلوردانىڭ باس الاڭىنا بەس-التى جىلداي ءسان بەرىپ تۇرعان وسى ەسكەرتكىش تە, سۋبۇرقاق تا جوق بۇل كۇندە, الاڭ دا, زامان دا وزگەرگەن. وسى ءبىر شاعىن عانا ەسكەرتكىشتەن ۇلتتىق بولمىس پەن قازاقى تانىم مەنمۇندالاپ, كورگەن ادام ەرىكسىز ەزۋ تارتاتىن. جالاڭبۇت جۇرگەن, وڭ-سولىن تانىماعان ويىن بالاسى باسىنا اتاسىنىڭ كوزى, اماناتىنداي ءيىسى سىڭگەن كەڭ قالپاعىن كيىپ العان. سوعان قاراماي جۇرەك جۇتقان ءبۇلدىرشىن ازۋى التى قارىس كوك ءبورىنىڭ ۇستىنە ءمىنىپ العان. قورقىپ تۇرعان جوق, ءبورى دە ونى بوتەنسىمەيدى. بۇل ءوزى كوك ءتاڭىرى مەن كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى ءۇشىن جاڭا زامان, جاڭا مۇمكىندىك تۋىپ تۇر, كوك تۇرىكتىڭ جاڭا استاناسىن سالىپ جاتىر, بولاشاققا ۇلكەن ۇمىتپەن قول سوزىپ تۇر دەگەن سياقتى سان قاتپارلى استارى بار دۇنيە ەدى. كوركەمدىك تۇرعىدان جەتىلدىرە تۇسسە ەلوردا مەن ەلىمىزدىڭ ءبىر سيمۆولىنا اينالاتىن-اق بەلگى ەدى. وكىنىشتىسى, ءبىر-اق كۇندە جوق بولدى. بىلتىر قالا باسقارىپ تۇرعان, قازاقىلىعى مول التاي كولگىنوۆ باۋىرىما وسى ەسكەرتكىش تۋرالى ايتىپ ەدىم. ىزدەتىپ كورەيىن دەپ ەدى, تاپپادى-اۋ. تاپپاي جۇرگەن, تاپساق تا قادىرىنە جەتپەي جۇرگەن رۋحاني بايلىعىمىز قانشاما…
ەسكەرتكىشىنە قاراپ ەلىن تانى دەيدى عوي, ەلوردادا كورگەن ادام تاڭىرقاپ, كەرەمەت اسەر الىپ, تۇڭعيىق ويعا بەرىلىپ, باس كيىمىن قولىنا الاتىن دۇنيە كوپ دەپ ايتا المايمىن. ۇلتتىق ەرەكشىلىكتەرىمىزدى, قازاقى قاسيەت, قالپىمىزدى, ماقتان ەتەر وتكەنىمىزدى تاس تىلىمەن بەينەلەي الساق, سويلەتە الساق, كورسەتە الساق قانداي كەرەمەت؟! وكىنىشكە قاراي, بۇل سالادا كەرەمەت جەتىستىك جوق, ورتاقول دۇنيەلەر باسىم. ءوزىمىزدىڭ مۇمكىندىك پەن شاما-شارقىمىز جەتپەسە اتاقتى ارحيتەكتور نورمان فوستەر دەڭگەيلەس ارنايى مامانداردى نەگە دوداعا قوسپاسقا؟! بۇل, بالكىم, اسىعىس, تار اۋقىمدا وتكىزىلەتىن تەندەرلەردىڭ زاردابى شىعار, كىم ءبىلسىن؟ كەزەكتى مەرەيتويلار قارساڭىندا ۇلكەن تۇلعالارىمىزدى جينالىستان جاڭا شىققان سياقتى ءبىر ۇلگىمەن كيىندىرىپ, تۇعىرتاسقا ءتىزىپ قويىپ جاتىرمىز. باتىرلاردىڭ اتى مەن قىلىشى دا, تۇرىسى دا ەش وزگەرمەيدى. ءتىپتى شارشى كىلەمدە اتوي سالىپ, قازاقتىڭ مەرەيىن كوتەرگەن اتاقتى پالۋان جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆكە ستاديون الدىندا تۇرعىزعان ەسكەرتكىشىن ول كىسى ءومىر بويى مەمقىزمەتكەر بولعانداي سىقيتىپ گالستۋك تاعىپ قويعان سوڭ نە دەيسىڭ؟! نە ايتاسىڭ سوسىن…
ءريمنىڭ سيمۆولىنا اينالعان كوك ءبورىنى ەمگەن اعايىندى بالالار بەينەلەنگەن ەسكەرتكىش ۇزىندىعى ءبىر مەترگە دە جەتپەيدى ەكەن, كورگەندە تاڭ قالدىم. سوعان قاراعاندا ماسەلە كولەمدە ەمەس, كوكىرەك كوزىمەن كورە بىلۋدە, كورسەتە بىلۋدە, جەتكىزە بىلۋدە شىعار, كىم ءبىلسىن؟!.
جۋكوۆكادا – جۋرناليستەر اللەياسى
استانا كۇنى قارساڭىندا باس قالادا جۋرناليستەر اللەياسى اشىلدى. اتالمىش شاراعا شاقىرىلماساق تا, سوندا ورناتىلعان پاننودا وتىز جىلدان استام وسى شاھار شەجىرەسىن قاتتاپ كەلە جاتقان «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ اتى جازىلماي قالسا دا بۇل وقيعاعا قاتتى قۋاندىق. ەندى سونىڭ سەبەبىن ايتايىق. بۇل كوشە بۇرىن عۇلاما لومونوسوۆ ەسىمىن يەلەنگەن ەكەن. وسى كوشەدە قونىستانعان اقمولا وبلىسى تسەلينوگراد اۋدانى اكىمدىگىنىڭ ەكى قاباتتى عيماراتى 1998 جىلى ۇكىمەت شەشىمىمەن ەلدىڭ باس باسىلىمى – «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى رەداكتسياسىنا بەرىلدى.
بۇل كەزدە اقپارات ءمينيسترى التىنبەك سارسەنبايۇلى, باس رەداكتور ءۋاليحان قاليجانوۆ بولاتىن. مەن باس رەداكتور ورىنباسارى ەدىم. سودان جوندەۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتتى. كۇزگە قاراي باس رەداكتور تىزگىنىن ەرجۇمان سمايىل ۇستادى دا, مەن ءبىرىنشى ورىنباسار, جانبولات اۋپباەۆ ورىنباسار قىزمەتىنە كىرىستىك. گازەتتىڭ استانا فيليالىن باسقارىپ, كوشۋگە دايىندىقتى جەدەلدەتۋ ءۇشىن شۇعىل تۇردە باس قالاعا قونىس اۋداردىم. ارادا ءۇش-ءتورت اي وتكەندە رەداكتسيا تولىق كوشىپ كەلدى. ارينە, الماتىدان كەيىن ارقانىڭ قىسى كىمگە ۇناي قويسىن؟ ونىڭ ۇستىنە رەداكتسيا ماڭىنا كوز سالساڭ, كوڭىل قۇلازيدى. تىڭ يگەرۋ باستالعاندا ۋاقىتشا تۇرعىزىلعان ەكى قاباتتى اعاش باراكتار. قۇجىناعان سيىقسىز دارەتحانالار ءۇي الدىندا ساپ قۇراپ تۇر.
ودان ءارى ىرگەتاسى جەرگە ءسىڭىپ كەتكەن ۇيلەر جانىندا جىلۋ بەرەتىن الىپ قۇبىرلار. سول قۇبىر ۇستىندە ماڭگىپ, ومىردەن كۇدەرىن ءۇزىپ, جىلىنىپ وتىرعان ءۇيسىز-كۇيسىز تاعدىرلار. جۋكوۆكا دەپ اتالاتىن (لومونوسوۆقا قاپتالداس جاتقان كەلەسى كوشە اقىن جۋكوۆسكي اتىندا ەكەن, كەيىن بەيسەكباەۆ بولدى) بۇل ايماقتا ايقاي-شۋ, داۋ-داماي باسىلا قويمايدى. ويتكەنى قالادا تۇندە ءسپيرتتى ىشىمدىك پەن ەسىرتكى ساتاتىن ۇيلەر وسىندا ەكەن. بۇل ءوزى – شاھاردىڭ ءدال كىندىك تۇسى, اباي مەن كەنەسارى كوشەلەرىنىڭ ورتاسىندا. ءبىز كوشىپ كەلگەن سوڭ قازىر اللەياعا اينالعان گۇلزارعا فونارلار مەن ورىندىقتار قويىلدى. اي سايىن سونىڭ ءبارى قيراپ قالاتىن. بۇل جەرگە جارىق تۇسكەنىن, ءتارتىپ ورناعانىن قالامايتىندار كوپ ەدى ول كەزدە. كوز الدىمىزدا بىرتىندەپ وزگەردى وسى ايماق. ونىڭ وزگەرۋىنە ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن «ەگەمەنقازاقستاندىقتار» دا وزىندىك ۇلكەن ۇلەس قوستى. قالامدى ۋاقىتشا قايلاعا ايىرباستاپ جۋرناليستەر قاۋىمى دا قۇرىلىسشىعا اينالدىق. ەلۋىنشى جىلدارى سالىنعان رەداكتسيا اپاتتى جاعدايعا جەتكەن سوڭ جاڭا عيمارات تۇرعىزۋ ارەكەتىنە كىرىستىك. سەگىز قاباتتى عيمارات گازەتتىڭ توقسان جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا پايدالانۋعا بەرىلدى. ۇنەمدەلگەن قارجىعا باس وفيس جانىنداعى ەسكى رەداكتسيا عيماراتىن سىرىپ تاستاپ, ەكى جاتاقحانا تۇرعىزدىق. توعىز قاباتتى «ەگەمەن» تۇرعىن ءۇي كەشەنى دە پايدالانۋعا بەرىلدى. پاتەرسىز قىزمەتكەر قالعان جوق. لومونوسوۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى» كوشەسىنە اينالدى. اينالا وزگەرە باستادى. رەنوۆاتسيا باعدارلاماسىنا سايكەس باراك ۇيلەر بۇزىلا باستادى. اراق ساتاتىن ۇيلەر كولىك جوندەيتىن شاعىن شەبەرحاناعا اينالدى. بۇرىنعى باراكتار ورنىندا قالامگەرلەر اللەياسى سالىنىپ, الاش ارىستارىنىڭ ەسكەرتكىشى قويىلدى. ەندى, مىنە, سوعان قاپتالداسىپ جۋرناليستەر اللەياسى اشىلدى. كەشەگى جۋكوۆكانى كوزى كورگەندەر ءۇشىن بۇل شىنايى قۋانىش ەمەس پە؟ ومىرىمىزدە وسىنداي ناقتى وزگەرىستەر بولعانى, وعان ءوزىڭىز دە ازدى-كوپتى ۇلەس قوسقانىڭىز – ءبىر مارتەبە. ەندەشە ەلمەن, باس قالامەن بىرگە ءبىز دە وزگەرە بەرەيىك, سوڭىمىزعا بۇرىلىپ قاراعاندا وكىنبەيتىن ساتتەر كوپ بولسا, قانەكي…
«قازاق» كوشەسىنەن قازاقستان استاناسىنا دەيىن
باس قالاعا العاشقىلار قاتارىندا قونىس اۋدارعان باس گازەت ۇجىمى ورنالاسىپ العان سوڭ اينالامەن اسىقپاي تانىسا باستادىق. رەداكتسيا عيماراتىنان تاياق تاستام جەردە, تىرشىلىگى قىز-قىز قايناعان «ارتەم» بازارىنىڭ ماڭايىندا سيقى كەتكەن, قىسقالاۋ «قازاق» دەگەن كوشە بار ەكەن. «وزبەك», «تاشكەنت» كوشەلەرىن كورىپ ەدىك, مۇنى باۋىرلاس كورشىلەرگە قۇرمەت دەپ ءتۇسىنىپ ەدىك. ويپىرم-اي, قازاق جەرىندە, ونىڭ باس قالاسىندا وسىنداي كوشە بار ەكەن-اۋ دەپ تاڭىرقاپ, «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 1999 جىلعى 11 قاراشاداعى نومىرىندە مىناداي جازبا قالدىرعان ەكەنبىز:
«استانانىڭ قاق ورتاسىندا كورىكسىزدەۋ جاتاعان ۇيلەر تىزىلگەن «قازاق» كوشەسىمەن جۇرگەن سايىن قازاق جەرىندە «قازاقستاننانسىڭ با؟ دەگەن ساۋال ەستىگەندەي (ستۋدەنت كەزىمىزدە قوستاناي جەرىنە استىق جيناۋعا بارعاندا كەلىمسەكتەردەن وسىنداي ءسوز ەستىپ, سوڭى قىرعىن توبەلەسكە ۇلاسىپ, اۋرۋحانا مەن سوتقا دەيىن جەتكەن ەدىك) ءارى-ءسارى كۇي كەشەمىن. ۇندىستەردىڭ ءوزى جويىلىپ كەتسە دە سولاردىڭ كوزىندەي پاتوماك وزەنى ۆاشينگتوندى قاق جارىپ, سىلدىراي اعىپ جاتقانى ويعا ورالادى… «قازاقتىڭ توڭىرەگىندە ورىس, نەمىس نە كارىس كوشەسى دەگەن اتاۋدىڭ كوزگە ۇشىراسپايتىنى قىنجىلتادى. شۇكىر, ءبىز قازاقتار بارمىز, تۇگەلمىز عوي, مەملەكەتىمىز دە ءدىن امان. (الدە ونىڭ ءوزى بار بولسا دا رۋحى ءولىپ, نامىسى تاپتالدى ما؟) ال ءبىزدىڭ, قازاقتاردىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش رەتىندە كوشە بەرۋدىڭ قاجەتى بار ما ەدى, قۇزىرى مىقتى مىرزالار؟! الدە بۇل كوشەنى قىزىل يمپەريانىڭ كوزىندەي ساقتاعىسى كەلەتىندەر بار ما؟..»
ءبىر ەمەس قايتا-قايتا جازىپ ءجۇرىپ, الگى كوشەنىڭ شاكەن ايمانوۆقا اۋىسۋىنا قول جەتكىزدىك. استانا ارقاعا كوشپەسە الگى كوشە ءالى تۇرار ما ەدى كىم ءبىلسىن؟! استانا سارىارقا توسىنە كەلمەسە شيرەك عاسىر ىشىندە مۇنداعى قازاقتىڭ ۇلەسى 18 پايىزدان 81 پايىزعا جەتپەس ەدى. مۇنى ىرگەلەس جاتقان پاۆلودار, پەتروپاۆل, وسكەمەن قالالارىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا قاراپ انىق بولجايسىڭ. استانا سولتۇستىككە كوش تۇزەمەسە, قازاقتىڭ ءوسىمى بۇرىنعىشا قىزىلوردا مەن الماتى اراسىنداعى بەلدەۋدەن اسپاي, سول وڭىرلەردە الەۋمەتتىك قيىندىقتار دا ءورشي تۇسەر ەدى. استانا ەلدىڭ تورىنە قاراي جىلجىماسا حالىقتى بىرىكتىرەتىن, جۇمىلدىراتىن, قۇلشىندىراتىن, ۇمىتتەندىرەتىن ۇلتىق يدەيا دا تۋماس ەدى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى ەڭ ايشىقتى, تاعدىرشەشتى وقيعامىز – ەجەلگى اقمولانىڭ ەل ورداسىنا اينالىپ, ونىڭ تورىندە كەنەسارى حانعا ەسكەرتكىش ورناتىلۋى دەپ قاشاندا رياسىز ايتىپ ءجۇرمىز جانە ايتا دا بەرەمىز. «تاق اۋعان جاققا باق اۋادى» دەگەندەي, استاناسى تۇسىنىكتى, كەنەسارىسى نەسى, اتاقتى حان مەن باتىر, بيلەر ەل ىشىندە جەتىپ ارتىلادى عوي دەۋشىلەر تابىلار. ەلىمىزدىڭ ءار ءوڭىرى ءوز اتاسىنا, ءوز باتىرىنا, ءوز بيىنە, ءوز حاتشىسىنا, ءوز جازۋشىسىنا, ءوز ساۋىنشىسىنا ەسكەرتكىش قويىپ, مەكتەپ, كوشە بەرۋدىڭ, ءسويتىپ ءبىرتۇتاس ەلدى, حالىقتى ءبولۋدىڭ, ىشتەن ءىرىتۋدىڭ باسەكەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندە ەلوردا سالۋ سياقتى قازاقتى بىرىكتىرەتىن يدەيا – كەنەسارى حان تۇلعاسى. (بارشا قازاق ءتاۋ ەتەتىن تۇلعالار بەينەسى شالعاي وڭىردە ەمەس, ەل تورىندە تۇرماي ما؟) حالقىنىڭ ازاتتىعى, بولاشاعى ءۇشىن سەمسەر جۇزىندە سەرت بەرىپ, اۋىزدىقپەن الىسقان اتىنان تۇسپەي ايقاستا شەيىت بولعان بابانىڭ رۋحى, كۇرەسى, يدەياسى ءبىزدى بىرىكتىرەدى. قاشان دا ەل قورعاۋدان, حالىق مۇددەسىنەن, ازاتتىق, تاۋەلسىزدىك, دەربەستىك, ۇلتتىق مۇددە رۋحىنان قاسيەتتى ەشتەڭە بولمايتىنىن باياندايدى بىزگە تاستۇعىرداعى بابا بەينەسى. ەندەشە ءاربىر ءىرى مەگاپوليس, وبلىس ورتالىعىندا كەنەسارى ەسكەرتكىشى, كەنەسارى الاڭى بولۋى كەرەك. ەندەشە كەشەگى تىڭ استاناسىنان التى الاشتىڭ اناسىنا اينالىپ كەلە جاتقان باس قالانىڭ ۇردىسىنەن باسقا قالالار دا ۇلگى الادى دەپ ويلايمىز…
