استانا الەمنىڭ ەڭ وزىق قالالارىنىڭ بىرىنە اينالۋى ءتيىس.
ول ءۇشىن باس شاھار ەكونوميكالىق-ساياسي جاعىنان عانا ەمەس, ەكولوگيالىق تازالىعى جاعىنان دا كوشىلگەرى بولۋى كەرەك. جاس شاھار كوز تارتارلىقتاي كوگەرىپ, جاسىل جەلەگىمەن جايقالىپ تۇرۋى ءۇشىن ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن اعاش وتىرعىزۋ, كوگالداندىرۋ جۇمىستارى باستالعانى بەلگىلى. وسىنداي يگىلىكتى ءىستىڭ ارقاسىندا بۇگىندە استانانىڭ اينالاسىنداعى ورماندى القاپ 65 مىڭ گەكتارعا جەتتى. ەلوردانىڭ ءىشى دە ءتۇرلى-ءتۇستى گۇلدەرمەن كەستەلەنىپ, نەبىر اعاش تۇرىمەن كومكەرىلىپ كەلەدى.
باعالى باسپانا
«ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا». ءبىر كەزدەرى سارى ماساسى مازانى العان, اڭىزاق جەلى بەرەكەنى قاشىرعان وبلىس ورتالىعى ادام تانىماستاي وزگەرىپ, كوركى كوز تارتار كوركەم شاھارعا اينالادى دەپ كىم ويلاعان؟! ارقانىڭ جازىق دالاسى لەزدە وزگەرىپ, ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن سىمباتتى قالاعا اينالىپ شىعا كەلدى. استانانى سالعان العاشقى ساتتەن باستاپ ەلباسى باس شاھاردى كوگالداندىرۋعا, جاسىل جەلەككە مالىنعان اسەم شاھارعا اينالدىرۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. 1997 جىلدان باستاپ قولعا الىنعان كوگالداندىرۋ شارالارى از ۋاقىتتا ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى. الايدا, بۇل ءبىر كۇندە قولعا الىنعان شارۋا ەمەس. بۇل تالاي ادامنىڭ قاجىر-قايراتىمەن, ىنتا-ىقىلاسىمەن پايدا بولعان يگى ءۇردىس. قالانىڭ ءىشىن بىلاي قويعاندا, اينالاسىن ابات باققا اينالدىرۋ – كەزىندە ەرتەگىدەي ەلەستەگەنى راس. نەگە؟ ويتكەنى بايىرعى اقمولا سور توپىراقتى, قالىڭ باتپاقتى ايماقتا ورنالاسقان. مۇنداي ءوڭىردى كەز كەلگەن وسكىندەردىڭ جەرسىنىپ كەتۋى ەكى تالاي. وعان استانانىڭ سۋىق كۇن رايىن, قاتال كليماتىن قوسىڭىز. وسىنداي پىكىرلەرىن العا تارتقان ەكولوگ-عالىمدار ەلوردا اينالاسىنا ورمان وتىرعىزۋ اسا ءتيىمدى بولمايتىنىن ايتقان بولاتىن. بىراق ەلباسىنىڭ: «ارپا, بيداي, سۇلى وسكەن جەرگە نەگە اعاش وسپەيدى؟!» دەگەن ۋاجىنەن كەيىن عالىمدار استاناعا ۇقسايتىن قالالاردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەي باستادى. العاشىندا سۋىققا ءتوزىمدى 800-دەن استام اعاش ءتۇرىن مۇقيات زەردەلەگەن ماماندار ولاردىڭ 15-ءى شاھارىمىزدىڭ اۋا رايىنا ءتوزىمدى ەكەنىن انىقتادى. بۇدان وزگە, ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن, استانا ماڭايىن جاسىل القاپقا اينالدىرۋ ماقساتىندا قوسىمشا اعاش وتىرعىزاتىن وڭىرلەر ىزدەستىرىلىپ, سونىڭ ءبىرى رەتىندە ەلوردا ماڭايىندا شورتاندى اۋدانىنىڭ اۋماعى تاڭدالعان بولاتىن. بۇل ءوڭىردىڭ ورمان وسىرۋگە جارامدى 303 گەكتار جەر انىقتالعان.
وسىلايشا, استانانىڭ اينالاسىن جاسىل ورمانعا اينالدىرۋ ءىسى ساتىمەن جۇزەگە اسىپ, العاشقى 1997-2009 جىلدار ارالىعىندا باس قالانىڭ اۋماعىنداعى 45 مىڭ گەكتار جەرگە اعاش وتىرعىزىلدى.
جالپى استانا توڭىرەگىن جاسىل القاپقا اينالدىرۋ ءىسى جىل وتكەن سايىن كەڭەيىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. مىسالى, جاساندى ورمان جاساۋ جۇمىستارى باستالعان العاشقى جىلدارى ەلوردا اينالاسىنا جىلىنا 2500 گەكتار جەرگە اعاش وتىرعىزىلسا, كەيىن ونىڭ كولەمى جىل سايىن 5 مىڭ گەكتارعا ۇلعايدى. جىلدا قولدان وتىرعىزىلعان ورمان القابىنا ميلليونداعان ءتۇپ اعاش قوسىلىپ وتىرادى. بۇگىندە بارلىعى 65 مىڭ گەكتار جەر ورمانعا اينالدى. بۇل دەگەنىڭىز 4-5 اۋداننىڭ اۋماعىمەن تەڭ دەگەن ءسوز.
جوسپار بويىنشا, قالانىڭ اينالاسىن كوگالداندىرۋ جۇمىستارى 2020 جىلعا قاراي اياقتالادى. وسى كەزدە ورمان القابى 101 مىڭ گەكتار اۋماقتى قۇرايتىن بولادى. ءارى قاراي سىڭسىعان نۋ ورماندى كۇتىپ-باپتاۋ, ورتتەن قورعاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەتىن بولادى.
وسىلايشا, حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا شيپالى يگىلىكتى ءىس ەلوردادان باستاۋ الدى. ەندى كوگالداندىرۋ جۇمىستارىن ءار وبلىس, ءار قالا مەن اۋدان جالعاستىرىپ كەتۋگە كەرەك. ول ءۇشىن ءاربىر تۇرعىن اعاش وتىرعىزۋدى وزىنە پارىز ساناۋعا ءتيىس. سوندا عانا تازا اۋىل, تازا اۋدان, تازا وبلىسقا قول جەتكىزىپ, كوگالدانعان ولكەگە اينالاتىنىمىز انىق.
جاس قالاعا – جاسىل جەلەك
استانانىڭ اينالاسى عانا ەمەس, ءبۇگىندە ەلوردانىڭ ءىشى دە جاسىل جەلەككە مالىنىپ كەلەدى. كەزىندە وتىرعىزىلعان تالدار بۇگىندە بوي تۇزەپ, كولەڭكەسىندە كوپشىلىك دەمالۋعا جاراپ قالدى. جاسىل جەلەك – ەلوردانىڭ كوركى عانا ەمەس, وكپەسىن تازارتاتىن سۇزگى دە ىسپەتتى. جىل سايىن ۇيىمداستىرىلاتىن سەنبىلىكتەردىڭ وزىندە باس شاھاردا سان مىڭداعان اعاش وتىرعىزىلادى. «استانا كوگالداندىرۋ قۇرىلىسى» اق مالىمەتىنە سۇيەنسەك, تەك 2010-2013 جىلدار ارالىعىندا استانادا 108 672 اعاش وتىرعىزىلعان ەكەن. ايتالىق, 2012 جىلى – 19 218, بىلتىر – 14 279 اعاش وتىرعىزىلسا, بيىل – 16 493 كوشەت ەگۋ جوسپاردا بار. بۇگىندە قالادا جالپى اۋدانى 277,664 گا قۇرايتىن 8 ساياباق, 63 گۇلزار, 4 جەلەكجول بار. بىلتىردىڭ وزىندە ساياباق قۇرىلىسى بويىنشا بىرنەشە جوبا قولعا الىنىپ, 13 گۇلزاردىڭ كىرپىشى قالانا باستاپتى.
ەلوردا جايقالعان اعاشتارىمەن عانا ەمەس, كوك مايسامەن كومكەرىلگەن كوركەم بەنيلەرىمەن دە ادەمى. «استانا كوعالداندىرۋ قۇرىلىسى» اق باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەرىك توقمۋرزيننىڭ ايتۋىنشا, بۇل مەكەمەدە 2004 جىلدان بەرى جوبالاۋ-لاندشافتىلىق شەبەرحاناسى جۇمىس ىستەيدى. ەلوردانىڭ كورنەكتى جەرلەرىندە ورنالاسقان جاسىل بەينەلەردىڭ جوباسىن وسى شەبەرحانانىڭ ماماندارى جاسايدى ەكەن. مىسالى, الدىڭعى جىلدارى بالاڭ شىرشانى قوس الاقانعا قوندىرعان «تابيعاتتى ايالايىق», قىسقى ازيا ويىندارىنىڭ قۇرمەتىنە ورناتىلعان «حوككەيشى» جانە باسقا دا ءپىل, تۇيە سەكىلدى ءتۇرلى اڭدار بەينەسىندەگى 24 جاسىل ءمۇسىن قالانىڭ اجارىن اشقانى شىن. بيىل دا استانا كۇنىنە سىيلىق رەتىندە ماماندار جاسىل جەلەكتەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان ادەمى كومپوزيتسيالىق تۋىندى جاساپ شىعارماقشى. ولاردىڭ اتاۋىن ازىرشە قۇپيا ۇستاپ وتىر. «بۇل تۋعان شاھارىمىزعا توسىن سىي بولماق. سوندىقتان, ازىرشە بۇل تۋرالى ايتۋ ەرتەرەك», – دەيدى ەرىك تايجانۇلى.
اعاش وتىرعىزۋ – ۇرپاققا امانات
كوك جەلەك وتىرعىزۋ – يگىلىكتى ءىس. اتا-بابالارىمىز ەجەلدەن-اق ورمانعا, باققا ۇلكەن ءمان بەرگەن. «ەكى تال كەسسەڭ, ون تال ەك» دەپ وسيەت ەتكەن. يسلامي تۇرعىدان دا ادامعا ۇرپاق ءوسىرىپ, ءۇي سالۋمەن بىرگە, اعاش وتىرعىزۋ دا پارىز. مۇنىڭ زەينەتىن تۇبىندە ەل كورەدى. كەلەر ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە جانعا جايلى, اۋاسى تازا, جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن جاسىل جەلەك قالدىرۋ – ۇلكەن تارتۋ. ءار ادام ءوز ۇرپاعىنىڭ بويىنا قورشاعان ورتاعا دەگەن دۇرىس سانانى قالىپتاستىرۋ ءبىلۋ كەرەك. ءبىر شىبىقتى كۇتىپ-ماپەلەي الاتىن ءسابي ەرتەڭگى كۇنى وزگەنى قۇرمەتتەي الاتىن, مەيىرىمدى ازامات بولىپ قالىپتاسارى انىق. مىسالى, ءار سەنبىلىك سايىن ءبىر وتباسى بالالارىمەن بىرگە ءبىر اعاش وتىرعىزسا, بۇل ەلگە تيگىزگەن ۇلكەن ۇلەسى بولار ەدى.
كوگالداندىرۋ ءىسىن ءارى قاراي دامىتۋ جاعىنان استانا قالاسىندا قولعا الىنعان كوپتەگەن جوبالارى بار. سونىڭ ءبىرى «ءار سابيگە – ءبىر كوشەت» اكتسياسى دەر ەدىك. وسى شارا بارىسىندا استانادا دۇنيە ەسىگىن اشقان ءاربىر سابيگە ارنالىپ, ءبىر كوشەت وتىرعىزىلادى. ونى كۇپتىپ-باپتاۋ ماسەلەسى «استانا كوگالداندىرۋ قۇرىلىسى» اق ماماندارىنىڭ موينىندا بولسا دا, اعاشتى اتا-انالار دا كۇتىمگە الۋىنا بولادى. بۇل اكتسيا ارقىلى استانادا «مەنىڭ اعاشىم»
دەپ كوڭىلى مارقايعان تالاي بالا ءوسىپ كەلەدى. سونداي اعاشقا يە بولعانداردىڭ ءبىرى – توكەنوۆتەر وتباسى.
– مەن قالاداعى №1 پەريناتالدىق ورتالىقتا ارۋجان اتتى قىزىمدى دۇنيەگە اكەلدىم. ەرتەڭىندە بىزگە قالالىق اكىمدىكتەن كونۆەرتكە سالىنعان قۇتتىقتاۋ حاتى كەلدى. وندا جىلى تىلەكتەرمەن قوسا, سابيىمىزگە ارنالىپ ءبىر اعاش وتىرعىزىلعانى تۋرالى جازىلىپتى. ءارى اعاشىمىزدىڭ «گراند الاتاۋ» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ قاراما-قارسىسىندا, سىعاناق كوشەسىنىڭ بويىندا ورنالاسقانى ايتىلعان. حاتتىڭ وزىمىزگە ەرەكشە قۋانىش پەن جىلىلىق سىيلاعانىن ءالى كۇنگە ۇمىتپايمىن. اعاشىمىز قازىر ارۋجانىمىزبەن بىرگە جايقالىپ كەلەدى. جىل سايىن وتباسىمىزبەن بارىپ, كۇتىپ-باپتاپ قايتامىز. 3 جاستاعى قىزىمنىڭ ءوزى كىشكەنتاي ىدىسپەن سۋ قۇيىپ جۇرەدى. «مەنىڭ اعاشىم بار استانادا» دەپ كەلگەن قوناقتارعا ماقتانىشپەن ايتقانىنا ءوزىمىز تالاي كۋا بولدىق, – دەيدى مارجان توكەنوۆا.
مارجاننىڭ ايتۋىنشا, مۇنداي يگى ءۇردىس بالانىڭ بويىنا تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن, قورشاعان ورتاعا دەگەن جاناشىرلىق سەزىمىن وياتادى. «جەر كوگەرىپ, كۇن جىلىنا باستاسىمەن ارۋجاننىڭ اعاشىنا بارۋ – وتباسىمىزدىڭ ءبىر قالىپتاسقان ءداستۇرىنە اينالدى. مىنە, ناۋرىز مەرەكەسىندە اعاشىمىزدى بارىپ, كورىپ قايتپاقشىمىز», – دەيدى ارۋجاننىڭ اناسى.
يا, سابيلەرگە ارنالىپ وتىرعىزىلعان اعاش – اتا ءداستۇرى مەن ۇرپاق جالعاستىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى ىسپەتتى. وسىنداي تاربيەلىك ءمانى كوپ شارالار ەلور-
دامىزدا جالعاسىن تابا بەرسىن دەيىك.
قىمبات توقتامۇرات
