« – ورالحاندى وقىپ پا ەدiڭ؟
– وقىماعاندا؟!».
بiزدiڭ بۋىننىڭ كiتاپقۇمارلارى ءدال وسىلاي ورالحاندى جاقسى كوردi. شىعارمالارىن ءسۇيiپ وقىدى. بۇل – قالامگەر قۇدىرەتi.
ەزۋiڭە كۇلكi اكەلiپ, ەسكi تانىسىڭدى كەزiكتiرگەندەي قۋانىش سىيلايتىن «اۋىل حيكايالارىمەن» ءوزiنiڭ تۋعان توپىراعىنا وزگەلەردi دە عاشىق ەتتi. جاڭا زاماننىڭ سونى سيپاتتى ادامدارىنىڭ بولمىس-بiتiمiن وزiنشە ورنەكتەدi. سويتكەن ورالحاندى قالىڭ وقىرمانى قانشالىقتى بiلەدi? وقىرمانىنىڭ جان-دۇنيەسiن بايىتقان بوكەيۇلىنىڭ شىن مانiندە ارتىقشىلىعى نەدە؟
جازۋشىنىڭ تۋعان قارىنداسى عاليا بوكەيقىزىمەن وراعاڭنىڭ ازاماتتىق تۇلعاسى, جازۋشىلىق جولى جايىندا از-كەم سىر بولiسكەن ەدiك.
– بiز سiزدi ورالحان اعانىڭ كەنجە قارىنداسى دەپ بiلەمiز…
– ءيا, سولاي. مەن ءۇيدiڭ ەڭ كەن¬جە¬سiمiن. اعامىز ەكەۋiمiزدiڭ جاس ايىر-ماشىلىعىمىز – 18 جىل. ارامىزدا وسىنداي الشاقتىق بولعاننان كەيiن دە مەن اعامنىڭ بالالىق شاعى تۋرالى ەشتەڭە ايتا المايمىن. بiزدiڭ ۇيدە اعامنان ۇلكەن شولپان, ايمەن, ءلاز¬زات اپايلارىم, اعامنان كiشi ءمان¬شۇك بولدى. كەنجەسi – مەن. ول – وسى بەس قىزدىڭ ورتاسىنداعى جالعىز ۇل.
– جازۋشىنىڭ تۋعان جەرiن سۋرەت¬تەگەن شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسىن دا وقي سالىپ, التاي اسىپ كەتۋگە اسى¬عاسىڭ. تiپتi كوزi تiرiسiندە-اق, «التاي¬دىڭ كەربۇعىسى», «مۇزتاۋدىڭ مۇزبا¬لاعى» اتاندى. سiزدiڭشە, مۇنىڭ سىرى نەدە؟
– ءاربiر ادام ءوزiنiڭ تۋعان توپى¬را¬عىنا تارتادى عوي. بiزدiڭ اتا-انامىز تۋعان جەردiڭ ارتىقشىلىعىن, تۋعان تابيعاتتىڭ قۇيقالى قىر-سىرىن بiزگە ۇقتىرىپ, سانامىزعا قۇيا بiلدi. بالا كەزiمiزدەن وسكەن وڭiرiمiزدەگi ءاربiر شەجiرەلi تاۋ-تاستىڭ شىعۋ تاري¬حىن, اڭىز اڭگiمەسiن تىڭداپ, بويىمىزعا سiڭiرiپ وستiك. ونسىز دا تابيعاتى سۇلۋ التايدىڭ اعامنىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولۋىنا اتا-انامىزدىڭ ىقپالى مول بولدى. قۇ¬داي بەرگەن تالانتىمەن وسىلاردى قا¬عازعا تۇسiرگەن اعامنىڭ ارتىق¬شى¬لىعى عوي. ول ءوزiنiڭ شىعارمالا¬رىندا: «مەنiڭ ۇستازىم دا, اقىلشىم دا – ءور التاي», – دەيدi. ونىسى راس.
اعام – ادەبيەتكە ءوز بەتiمەن كەل¬گەن جازۋشى. ەشكiمگە ەلiكتەگەن ەمەس. شاكiرتتiك كەزەڭدi دە باسىنان وتكەر¬مەگەن. ونىڭ وڭدەلگەن, جاريالانباي قالعان بiر دە بiر شىعارماسى بول¬ماعان. وسىنىڭ ءوزi ونىڭ شىعار-مالارىنىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرىپ تۇر. وسىعان ساي, ءوزiنiڭ كوزi تiرiسiندە قۇرمەت تە كورسەتiلدi. وقىرماندارى دا باعالادى. ءوز ورتاسى مويىندادى.
ايتا كەتەرلiگi, اعام تەك قانا التاي¬دىڭ تابيعاتىن جازعان جوق, «قۇم مiنەزiندە» مويىنقۇمدى سۋرەت¬تەدi. بۇل شىعارماسىندا قۇمنىڭ مiنەزi بولاتىندىعىن, سول جەردە تۋعان ادامنان ارتىق بiلiپ, ءتۇيسiنiپ, شىعارماسىنا نەگiز ەتە بiلدi. ال «جە¬تiم بوتاسىندا» اقتاۋدى جازدى. سون-دىقتان, ورالحان بوكەيدiڭ شىعار¬ماشىلىعى تەك ءوزiنiڭ تۋعان جەرiنiڭ عانا ەمەس, تۋعان ەلiنiڭ تابيعاتىنا ارنالدى. …ەلiمiز ەگەمەندiك العاننان كەيiن ەكi جىلعا تولماي ومiردەن وزدى عوي ءوزi. سونىڭ وزiندە تاۋەلسiزدiك تاقىرىبىنا بiرقاتار دۇنيەلەر جازىپ كەتتi.
– جازۋشىلىق قاسيەتi قاي جۇر¬تى¬نان دارىعان؟
– تەك جەرگە تامىرسىز ەشتەڭە شىق¬پايدى. بiزدiڭ ارعى اتامىز – قاراتاي باتىر, ءوز زامانىنىڭ رۋ باسى, بيi بولعان كiسi ەكەن. ودان كەيiنگi بiزدiڭ سوڭعى اتامىز دوس بي دەگەن شەشەن كiسi بولىپتى. وسى دوس بي مەن مەنiڭ اتام يساحانمەن – بiر اكەدەن. سوۆەت ۇكiمەتi ورناعان كەزگە دەيiن بولعان بي وسى – دوس بي. اتا-بابالارىمىزدان كەلە جاتقان ءسوز ونەرi ورالحان اعاما دا قونعان دەپ ويلايمىن. بۇل قاسيەت وعان قانمەن, تەكپەن كەلدi. سۇيەگiنە ءسوز قونعان دوس بيدiڭ بايبiشەسi سارقىت اپام دا وت اۋىزدى, وراق تiلدi كەرەيدiڭ قىزى بولعان. اكە-شەشەمiز كوبiنە جۇمىس¬پەن سىرتتا جۇرگەندiكتەن اعاما باعىت-باعدار بەرiپ, جول سiلتەگەن, تاربيە بەرگەن وسى – سارقىت اپام. سارقىت اپام¬نىڭ «وڭ قولى ويماق» دەيتiن. ەر ازاماتتىڭ دا, ايەل ادامنىڭ دا اتقا¬راتىن قىزمەتiن بiر ءوزi جاساي بەرەتiن. مۇسىلماندىقتىڭ پارىزدارىن بەرiك ۇستاندى. دiندار, تاكاپپار, وسەك-اياڭ-عا جانى قاس ادام ەدi. اكەمiز بوكەي مەن شەشەمiز كۇليا دا ءسوز ونەرiنەن كەندە ەمەس. قاتون-قاراعاي ەلiنە بەلگiلi ادامدار بولعان.
– باسقا باۋىرلارىڭىزدىڭ ارا¬سىندا ءسوز ونەرiنە تالاسى بارى بار ما؟
– ءلاززات پەن اعامنىڭ اراسى – 9 اي. تەتە ءوستi. ەكەۋi توبەلەسە بەرەتiن. ال وزiنەن كەيiنگi مانشۇكپەن ءسوز جارىستىرىپ وتىراتىن. ويتكەنi, ءمان¬شۇك قازاق تiلi مەن ادەبيەتiن اعامنان دا جاقسى بiلدi. سوندىقتان, ءوزi سوزجۇمباقتار قۇراستىرسا, ولەڭ¬دەر جازسا, بارلىعىنا مانشۇكتiڭ اتىن قويىپ, گازەتتەرگە جiبەرەتiن. وسى جاعىنا كوپ باۋليتىن. بiراق, ءمان¬شۇك جۋرناليستيكانى تاڭدا¬مادى.
وتباسىنداعى بارلىعىمىز سوزدەن قۇر الاقان ەمەسپiز. سوزبەن سۋرەت سالۋ قاسيەتi ءبارiمiزدiڭ بويىمىزدا بار.
– «اعام ادەبيەتكە ءوز بەتiمەن كەل¬گەن جازۋشى» دەپ قالدىڭىز. بۇل ءسوزiڭiز¬دi جازۋشىنىڭ تالانتى تولىسقان شاعىندا عانا الماتىعا ات باسىن بۇرعانىنا سۇيەنiپ ايتقان بولارسىز؟
– مۇمكiن. اعام ونجىلدىقتى بiتiرگەننەن كەيiن بiر جىل تراكتور ايداپ, سوسىن اعا پيونەر جەتەكشiسi بولدى, اۋداندىق «ەڭبەك تۋى» گازەتiندە كوررەكتور بولىپ ەڭبەك ەتتi. ال, جوعارى وقۋ ورنىنا قۇجاتىن تاپسىرعانداعى ەڭ بiرiنشi تاڭداعان ماماندىعى – ارتiستiك بولاتىن. الما-تىنىڭ كونسەرۆاتورياسىنا ءتۇستi. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتiسi گۇلجان اسپەتوۆامەن كۋرستاس بولعان. بiراق, بۇعان اكە-شەشەمiز قارسى بولدى. جۇرتتىڭ: «جالعىز ۇلى ءارتiس بوپ كەتتi» دەگەن اڭگiمەسiنەن قاشتى. اقىرىندا اعام كازمۋ-دiڭ جۋرنا¬ليس¬تيكا فاكۋلتەتiنە وقۋىن اۋىس-تىردى. ءوزi: «مەن ءارتiس بولسام دا, جازۋشى بولسام دا, ايتەۋiر, حالقىما قىزمەت ەتسەم بولدى» دەپ وتىراتىن. ول ارمانى ورىندالدى.
قازiر ويلاپ وتىرسام, بiزدi ۇيدە بiر-اق نارسەگە تاربيەلەگەن ەكەن. سوعان قۋانامىن. دiندi بiلiپ وستiك. مەن ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەندە اتەيزمنەن سىناق تاپسىرا الماعان اداممىن. «قۇداي بار ما, جوق پا؟» دەگەن سۇ¬راققا «جوق» دەپ جاۋاپ بەرە الماي كەتتiم. بiزدiڭ وتباسىمىزدا اللا بار. سوندىقتان, اتا-انامىز بiزدiڭ ءبارi¬مiزگە اللانىڭ بار ەكەندiگiن سەندiرiپ, نە نارسە جاساساق تا ادالىنان جا¬ساۋعا, تۋرا ءجۇرiپ, تۋرا سويلەۋگە ۇيرەتتi. ءدال وسى تاربيەنi بويىنا سiڭiرiپ وسكەن ورالحاننىڭ جازۋشى بولماۋعا قاقىسى بولمادى دەپ ويلايمىن.
– اعاڭىزدىڭ سiز باعالايتىن ەرەكشە قاسيەتi قانداي ەدi?
– ادامدى قۋانتقاندى جاقسى كورەتiن. ماعان جاڭا كيiم الىپ كەلگەن سايىن كيگiزiپ كورەتiن. سوسىن, ال كەپ ماقتاناتىن. «كوردiڭ بە, مەن كيiمدi قالاي تاڭدايمىن-ءا. مەنiڭ تال¬عامىم وتە كەرەمەت قوي, بايقا¬دىڭ¬دار ما؟» دەيتiن سوسىن شاتتانىپ. بiز جامىراي ارقا-جارقا بولىپ, ماقتاي¬تىنبىز. ول سوعان مارقايىپ قالاتىن. اپام ىلعي: «جالعىزىمنىڭ تابانىن جەرگە, ارقاسىن ەلگە تاپسىردىم» دەيتiن. قىزدارىنىڭ تiلەۋiن بۇلاي تiلەمەيتiن. «بiز بەسەۋiمiز – بiر توبە, ورالحانى – بiر توبە» ەدi وعان.
مەن الماتىدا دا اعامنىڭ قو¬لىندا تۇردىم. «مەنiڭ ءۇيiم تارلىق جاساسا عانا» باسقا جاققا كەتەرسiڭ دەپ, مەنi جانىنان بiر ەلi جiبەر¬مەيتiن. ول تىم ءساندi كيiنەتiن. سوڭعى ۇلگiدەگi كيiمدەردiڭ ءوزiن تالعاممەن كيەتiن. سۇلۋلىققا جانى قۇمار بولا¬تىن. قازiرگiلەر بولماسا, و زاماندا¬عىلار ونشا ءمان بەرمەگەن جەيدەنiڭ iشiنە سالاتىن ورامالداردىڭ ءتۇر-ءتۇرiن تاعىپ ءجۇرۋشi ەدi.
سىرتقى كەلبەتi قاتالداۋ بولىپ كورiنەتiن. كەيبiر ادامدار جاقىنداپ سويلەسۋگە باتىلدارى جەتپەيتiن. بiراق, اعامنىڭ جان-دۇنيەسi بالاداي پاك بولاتىن. ۇيدە جۇرگەن كەزدە بiردە بiر رەت اشۋلانعانىن, داۋىس كوتەرiپ ايقايلاعانىن كورمەپپiن. بارiمiزگە كوتەرiڭكi كوڭiل-كۇيدi سىي¬لاي بiلەتiن. قالجىڭداپ, ۇيگە كەلگەن كiسiلەرگە دە قىزىقتى اڭگiمەلەر اي¬تىپ وتىراتىن. ونىڭ جازۋشىلىقتان وزگە دە ونەرi بولدى. جاسىندا اعاش¬تان ورىندىق, كiتاپ سورەسiن جاساي¬تىن. ۇيدە جۇرگەندە بۇقتىرمانىڭ جاعاسىنا, تاۋعا كوپ بارامىز عوي. سوندا تاۋىپ العان تامىر اعاشتاردى الىپ, بiرەۋiن تاۋعا قاراپ تۇرعان باتىر سياقتى ەتiپ ويىپ, ەندi بiرiنەن اققۋدىڭ بەينەسiن جاسايتىن.
1983-1984-شi جىلدارى بiزدiڭ وتبا¬سىمىز وتە اۋىر كەزەڭدi باستان كەشiر¬دi. ايمەن اپايىمىز, اكەمiز دە دۇنيە¬دەن ءوتتi. سول جىلى مەن وقۋدى بiتiرiپ, الماتىداعى ۇلتتىق كiتاپحانادا قىزمەت ەتiپ جۇرگەم, اعام: «ەلگە نە سەن بار, نە مەن بارايىن. شەشەمiزدiڭ جاع¬دايى نە بولادى؟», – دەدi. مەن اعام-نىڭ شىعارماشىلىعىنا الاڭدا¬دىم. ادەبيەتiنiڭ قايناعان ورتا¬سىندا ءجۇرسiن دەپ, ەلگە ورالدىم. ءسوي¬تiپ, اۋىلداعى مەكتەپتە 4 جىل مۇعالiم بولىپ ەڭبەك ەتتiم. اۋىلعا ۇيرەنiپ قالعان كەزiمدە اعام قايتادان الما-تىعا شاقىرتىپ الدى.
– سويتكەن قارىنداسىن قالاي ەر¬كە¬¬لەتەتiن؟
– ۇنەمi ارقاسىنا سالىپ الىپ «سەن مەنiڭ بەلدiگiمسiڭ» دەپ كوتەرiپ جۇرەتiن…
– جازۋ ۇستەلiنە وتىرارداعى جاي-كۇيi قانداي بولۋشى ەدi?
– اعام قانشاما شىعارمانى ءدۇ¬نيەگە اكەلدi. وسىلاردىڭ بارلىعىن قاي جەردە, قاي كەزدە جازىپ ۇلگەر¬گەنiنە تاڭعالام. سەبەبi, ول ۇيدە دە, بەرiرەكتە ءوزi وتاۋ قۇرعاندا دا «مەن شىعارماشىلىقتىڭ ادامى¬مىن, ماعان باپ كەرەك, ارنايى بولمە كەرەك» دەگەن اڭگiمەنi ايتپاپتى. قا¬شان جازعانى, قاي كەزدە ۇلگەرگەنi بەلگiسiز. ءايتاۋiر, كiتاپتارى شىعىپ جاتاتىن. ول ءوز شىعارمالارىن ساۋ¬ساعىنان سورىپ جازعان جوق. ساناسى¬مەن جازدى. تەك, ستۋدەنت كەزiمدە ساباق وقىپ وتىرعاندا ماعان بiر قاراپ قويىپ, ءوزi اقىرىن عانا جازىپ وتىراتىنى ەسiمدە.
وتە تەز جازاتىن. ءوزi جازعان دۇنيە¬سiن وڭدەپ تە جاتپايتىن. «ءاربiر جا¬زىل-عان شىعارمام iشiمنەن شىقتى. مەن ونى وزگەرتۋگە تيiستi ەمەسپiن» دەيتiن. ونىڭ «جازۋشىلىق كۋحنياسى» وسىنداي بولدى.
– ءوزiڭiز ايتىپ كەتكەن «ەگەمەندiك العاننان كەيiنگi ەلەۋلi ەڭبەگiنiڭ» بiرiنە توقتالىڭىزشى…
– …اعام 1992 جىلدىڭ شiلدە ايىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازار-باەۆپەن بiرگە جۇمىس ساپارىمەن وسى اقمولا وبلىسىنا كەلدi. ول كەزدە ءوزi – «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى. وسى جول¬ساپار جايلى ۇلكەن ماقالا جازدى. «سەنبiدەن سەنبiگە دەيiنگi پرەزي¬دەنتتiڭ بiر اپتاسى» اتتى ماقالاسىن جاريالادى. وندا ەلباسىنىڭ اقمو¬لاعا كەلگەنi, ەرەيمەنتاۋ اۋدانىن ارالاعانداعى اپتالىق ساپاردىڭ ءمان-جايىن جازعان. وسى جولى پرەزيدەنت ەرەيمەنتاۋعا كەلگەندە جۋرنا¬ليستەر¬گە وي سالىپ: «تۇبiندە استانانى اقمو¬لاعا قاراي جىلجىتۋىمىز كەرەك. بۇل جونiندە قوعامدىق پiكiر قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. وعان جۋرناليستەر, سiزدەر, ۇلەس قوسۋلارى-ڭىز كەرەك», – دەپتi. پرەزيدەنتiمiزدiڭ وسى ساليقالى ساياساتىن تەز ارادا جۇزەگە اسىرۋ كەرەك بولدى. اعام الماتىعا كەلە سالىسىمەن ءوزiنiڭ قارا-ماعىنداعى وچەرك جانە پۋب¬ليتسيستيكا ءبولiمiنiڭ باسشىسى دو¬سىم¬قان قاپاسوۆ دەگەن جۋرناليست جiگiتتi اقمولاعا اتتاندىرادى. «سەن بارلىعىن ەگجەي-تەگجەيلi زەرتتەپ, استانانى اقمولاعا كوشiرۋiمiز كەرەك دەگەن ماسەلەنi كوتەرەتiن ماتەريال دايىندا» , – دەيدi. تاپسىرما ورىن¬دا¬لادى. سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا بۇل ماقالا گازەت بەتiندە جاريالانادى. ءسويتiپ, ارقانىڭ تورiندەگi كەربەز استانامىزدىڭ پايدا بولۋى جولىنداعى ءباسپاسوز بەتiندەگi ەڭ العاشقى ماقالانى باسىپ, ەلبا¬سىنىڭ يدەياسىن حالىققا جەتكiزگەن ورالحان اعام ەدi. وزiنە وسىنىڭ ورىن¬دالۋىن كوزiمەن كورۋگە جازباپتى عوي…
– اعاڭىزدىڭ ءومiرi تۋرالى ايت¬قاندا, ونىڭ «بالا ءسۇيۋ – ارمانى» بول¬عانى دا ءسوز بولادى. قۇدايدان تiلەپ العان پەرزەنتتەرi قايدا ءجۇر؟ اكەلە¬رiنiڭ جولىن قۋىپ, جازۋشىلىق قون¬عانى جوق پا؟
–…ەكiنشi جەڭگەم ارداقتان اي¬حان مەن ايجان ەسiمدi باۋىرلارىم بار. ولارعا اكەسiنiڭ ءسوز ونەرi دارى¬دى, جولىن قۋدى دەپ ايتا المايمىن. ەكەۋi دە 3 سىنىپقا دەيiن عانا قازاق¬شا وقىدى. ودان كەيiنگi ساباعىن ورىس تiلiندە جالعاستىردى. بۇگiندە ايحان كيمەپ-تi بiتiرiپ, بيزنەس سالاسىنا قادام باستى. ايجان دا سول وقۋ ورنىن بيىل بiتiرەدi. ءوزiم الماتىدا ءجۇر-گەندە iزدەپ بارىپ, كورiپ تۇرۋشى ەدiم. جاسىرىپ, جابارى جوق, استاناعا اۋىسقالى ولارمەن بايلانىسىمىز جوق بولىپ تۇر. بiراق, «قانىنا تارت-پاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن عوي قازاق. تۇبiندە وزدەرiنiڭ تۋىستارىن تابادى دەپ سەنەمiن.
– ورالحان اعانىڭ ۇندiستانعا بارعان ساپارىنان ورالماي قالعانىن بiلەمiز. ورتالارىڭىزدا جۇرگەندە سىرقاتى سىر بەرگەن كەزi بولدى ما؟
– اعام ۇندiستانداعى بiر قوناق¬ۇيدە كوز جۇمدى. كوزi تiرiسiندە وكپەسi, بۇيرەگi اۋىراتىن ازداپ. بiراق, جۇرەگi اۋىراتىنىن ەشقاشان ايتپاعان. ءۇندiستاندا دا, مۇندا دا قويىلعان دياگنوزى – جۇرەك تالماسى بولىپ شىقتى عوي. مۇمكiن, ىستىققا شىداي الماعان بولار. ءسويتiپ, ەلۋگە تولۋىنا از ۋاقىت قالعانىندا اعامىزدان ايىرىلىپ قالدىق…
– ادەبيەتتەگi ورالحان بوكەي وزiنە لايىقتى باعاسىن الدى ما؟
– الدى. كوزi تiرiسiندە-اق, بiرنەشە ماراپاتتاۋلاردى يەلەندi. ەڭ باس¬تىسى, ونىڭ وتكەن عاسىردا دا, جاڭا عاسىردا دا وقىرماندارى كوبەيگەن ۇستiنە كوبەيiپ كەلەدi. مەنiڭشە, بۇل – جازۋشىنىڭ عۇمىرى¬نىڭ ۇزاق¬تىعى. اعامنىڭ ءوزi ومiردەن وتسە دە, ونىڭ شىعارمالارى ماڭگi جاسايدى. مەن مۇنى اعامنىڭ ەكiنشi عۇمى¬رىنىڭ باستالعاندىعى دەپ سانايمىن.
اڭگiمەلەسكەن گۇلجان راحمان
