كوشiم حان – ناعىز قاھارمان دەپ اتاۋعا لايىق تۇلعالاردىڭ بiرi. اتاقتى ابiلعازى ءباحادۇر حان ءوزiنiڭ «تۇرiك شەجiرەسiندە» كوشiمدi تۇراننىڭ سوڭعى پاتشاسى دەپ تە اتايدى. بۇل جەردە تۇران دەپ تاريحشى Iبiر-سiبiر جۇرتىن ايتىپ وتىر. ەسiل بويىنداعى قازاقتىڭ دالاسى كوشiم مەن ونىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرiنە سان رەت قورعان بولدى. بۇل ماقالانىڭ باستى مiندەتi – كوشiم حان قورعالجىندا بولدى ما, بولسا وعان قانداي دالەلدەر بار دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ.
سiبiر حاندىعىنىڭ سوڭعى بيلەۋشiسi, شايبان اۋلە¬تiنiڭ ەڭ سوڭعى مىقتى وكiلدەرiنiڭ بiرi – كوشiم حان (1515- 1600 جج.). كوشiم حان قاي جەردە تۋدى, قاي جەردە قايتىس بولدى؟ كەز كەلگەن تاريحي تۇلعا تۋرالى زەرت¬تەۋ وسى ماسەلەلەردi انىقتاۋدان باستالادى.
كوشiم حانعا ارناپ عىلىمي-كوپشiلiك ەڭبەك جازعان بەلگiلi تاريحشى مۇرات ءابدiروۆ: «پرينيمايا ۆەرسيۋ ابۋل¬گازى و پرويسحوجدەني كۋچۋما يز ديناستي تيۋرك¬سكيح شەيبانيدوۆ, كوتورىە وستاليس ۆ كازاحسكوي ستەپي ي نە ۋشلي ۆمەستە س مۋحاممەد شايباني-حانوم نا زا¬ۆوە¬¬ۆانيە سرەدنەي ازي, موجنو س بولشەي ۆەرويا¬تنوستيۋ ۋتۆەرجدات, چتو كۋچۋم روديلسيا نە ۆ بۋحارە, ا سكورەە ۆسەگو ۆ نوگايسكوي وردە, تو ەست نا تەر¬ريتوري زا¬پاد¬نو¬گو يلي سەۆەرو-زاپادنوگو كازاحستانا. نا ەتو ۋكازىۆايۋت ي ەگو تەسنىە رودستۆەننىە سۆيازي س نوگاي¬سكيمي مۋرزامي التىۋلسكوي وردى, كوچەۆاۆشەي ك ۆوس¬توكۋ وت رەكي ەمبى دو ارالسكوگو موريا ي ناحوديۆ¬شەيسيا پود پوليتيچەسكيم ي ۆوەننىم ۆليانيەم بۋحار¬سكوگو حانستۆا» دەپ جازادى (ابديروۆ م.ج. حان كۋچۋم: يزۆەستنىي ي نەيزۆەستنىي. الماتى,1996. س.37).
بiز كوشiم حاننىڭ تۋعان جەرi ولەڭتi مەن شiدەرتiنiڭ اراسىندا ورنالاسقان, قازاق ەرتەدەن «اقكول-جايىل¬ما» اتالعان قۇتتى مەكەن دەپ ەسەپتەيمiز. بۇل جەر ءداشتi-قىپشاقتاعى اتاقتى قونىستاردىڭ بiرi, جوشى ۇلىسى اتالاتىن ۇلكەن ەۋرازيالىق ۇلىس ۇشكە بولiنگەن ۋاقىتتا ۇلىتاۋعا وردا ەجەن, ەدiل بويىنا باتۋ, اقكول – جايىلماعا شايبان اۋلەتi يە بولىپ قالعان. ەگەر بiز قازاق تاريحىنا شايبان اۋلەتiنiڭ بiر قاتىسى بار دەپ ەسەپتەسەك, ولاردىڭ تامىرىن وسى اتالعان اقكول-جايىلمادان iزدەۋiمiز كەرەك. بۇل جەر استانادان اسا قاشىق ەمەس. ولەڭتiنi قۋالاپ, ەرەيمەننەن اسىپ جۇرە بەرسەڭiز, تۋرا اۋليە اقكول دەگەن بالىعى تايداي تۋلا¬عان, قامىس-قوعاسى شۋلاعان, قۇس جىرتىلىپ ايىرىلعان بەلگiلi جەرگە باراسىز. بۇل جەردiڭ قازاقتارى بالىقتى ءالi كۇنگە قامىستان قازا قۇرىپ اۋلايدى, قازاق دالا-سىنىڭ وزگە جەرiندە ۇمىتىلعان ءداستۇر. وسى اقكولدiڭ جاعاسىندا بiز 2004 جىلى شايبان ورداسىن تاپتىق, بۇگiنگi كۇنi قازبا جۇمىستارى جۇرگiزiلiپ جاتىر (ارتىق¬باەۆ ج.و.اقكول-جايىلما-حاندار مەكەنi//قازاق تاريحى مەن ەتنولوگياسىنىڭ ماسەلەلەرi. پاۆلودار, 2007. -157-188 بب.). كوشiم حاننىڭ تۋعان جەرi وسى اقكول-جايىلما ءوڭiرi.
كوشiم حان قاي جەردە جەرلەندi? قازاقستاندىق بەل¬گiلi زەرتتەۋشi م.ءابدiروۆ كوشiم حان رەسەيدiڭ وڭتۇستiك ورال ولكەسiندە چەليابi وبلىسى جەرiندە ۆارنا اتالا¬تىن تەمiرجول ستانتسياسى ماڭىنداعى التىن وردا ءداۋi-رi¬نەن كەلە جاتقان قورىمدا جەرلەنۋi مۇمكiن دەيدi: «موجنو پرەدپولوجيت, چتو نەكوگدا گروزنىي حان سيبي¬ري شەيبانيد كۋچۋم موگ بىت زاحورونەن نا سۆوەم رو¬دو¬ۆوم كلادبيششە, نەپودالەكۋ وت ماۆزولەيا كەسەنە, تام, گدە ناحوديليس ۆ تو ۆرەميا درۋگيە موگيلى پرەد¬ستاۆيتەلەي ەتوي ديناستي» (ابديروۆ م.حان كۋچۋم: يزۆەستنىي ي نەيزۆەستنىي, الماتى,1996. س.134). وسى ستان¬تسياعا تاياۋ ۇلكەن جانە كiشi كەسەنە اتالاتىن كول¬دەر بار. وسى جەردە ەرتەدەن كەلە جاتقان شايبان تۇ¬قىمىنىڭ قورىمى بار دەيدi زەرتتەۋشi. ونىڭ iشiندە بۇگiنگi كۇنi باسى ءبۇتiن ساقتالعان كەسەنە اتالاتىن ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ونەرiنiڭ ەسكەرتكiشi بار.
بۇل الىپ قۇرىلىس توعىزاق وزەنiنiڭ ۇيگە قۇيار تۇسىنا ورنالاسقان, بiز رەسەي عالىمدارى دارiپتەگەن ارقايىم قالاسىنا بارعان ساپارىمىزدا وسى كەسەنەگە دە سوقتىق. تازا كۇيدiرiلگەن قىزىل كiرپiشتەن سالىنعان بۇل عاجايىپ كەسەنەنiڭ قاي زاماندا كوتەرiلگەنi تۋرالى بiرنەشە جورامال بار. جەرگiلiكتi ەلدiڭ iشiندە كەسەنەنi اقساق تەمiر سالدى دەيتiن اڭىز بار. بiراق اقساق تە¬مiر¬دiڭ جورىقتارى تۋرالى ونىڭ جانىنداعى جىلناما¬شىلار ءار ءساتiن جازىپ وتىرعان, ءدال كەسەنەگە قاتىستى مالiمەت جوق. Iرگە-تاسى ءتورت تەڭ بۇرىشتى, ونىڭ ۇستiنە جيىرما قىرلى بارابان ورناتىلعان, جالپى بيiكتiگi 20 مەتردەي. كiرەتiن ەسiك وڭتۇستiك iرگەسiندە, شىعىس iرگە¬سiندە ەكi تەرەزە ورنالاسقان. وسى ساۋلەت ونەرiنiڭ ەسكەرتكiشiن بiز ەرتە ورتا عاسىرلىق قيماق-قىپشاق داۋiرiمەن بايلانىستىرعان ءجون دەپ ەسەپتەيمiز. جالپى ارحيتەكتۋرالىق شەشiمi, قۇرىلىس ونەرiنiڭ دەڭگەيi بۇل ەسكەرتكiشتiڭ ەۋرازيا كوشپەلiلەرiنiڭ اسا كۇشتi كەزە¬ڭiندە سالىنعانىن دالەلدەسە كەرەك.
زەرتتەۋشiلەردiڭ iشiندە بۇل ەسكەرتكiش حVI عاسىر¬دىڭ سوڭىنا قاراي تۇرعىزىلدى دەيتiن دە پiكiر بار, بۇل قيسىنسىز جانە ەۋرازيا تاريحىنىڭ زاڭدىلىق¬تارىن بiلمەگەندiكتەن ايتىلعان دەپ ەسەپتەيمiز. كوشiم زامانىندا كەسەنە سياقتى عالامات قۇرىلىس سالاتىن بiزدiڭ اتالارىمىزدا قاۋقار قالعان جوق. ارينە, كوشiم حان وزiنە دەيiن سالىنعان سول قۇرىلىستىڭ پاناسىنا جەرلەنۋi مۇمكiن, بiراق وعان دا دەرەكتەر جوق. بiز كوشiم حان تاعدىرىنا قاتىستى دەرەكتەردi جيناقتاي وتىرىپ حان قورعالجىن ماڭىندا قايتىس بولدى دەگەن ءمالi¬مەتتەردi دۇرىس جانە وسى جەرگە جەرلەنسە كەرەك دەپ سانايمىز. ارينە, بۇل جورامالدى دالەلدەۋ ءۇشiن ءالi دە ۋاقىت كەرەك, سولاردىڭ بiرi – ەلدiڭ اۋزىندا جۇرگەن قورعالجىن وڭiرiندە «حان سۇيەگi» اتالاتىن قاسيەتتi ورىن بار دەگەن لاقاپ ءسوزدi تەكسەرۋ.
ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەيۇلى جيناقتاعان شەجiرەلەردiڭ بiرiندە «ەسiل, نۇرانىڭ اراسىندا «توعاناستىڭ توقسان ەكi كولi» نوعايلاردىڭ ەگiن سالعان كولدەرi. «قىزىل مولا», «سۇلۋ تام», «سىرلى تام», «حان سۇيەگi» دەگەن جەرلەر سول زامانداعى نوعايلاردىڭ قادiرلi ولiكتەرi¬نiڭ مولاسى ەكەن» دەيدi. وسى ەسكەرتكiشتەردiڭ iشiندە «حان سۇيەگi» اتاۋى قىزىقتىرادى. ول قاي زاماننىڭ ەسكەرتكiشi, قاي بيلەۋشi پاتشاعا قويىلعان ەسكەرتكiش, ونىڭ قازiرگi حالi قانداي؟ بiز ءوز داۋiرiمiزگە دەيiنگi قازاقتىڭ حاندارىنا تاعزىم ەتە الماساق, ولاردىڭ جەرلەنگەن مولاسىن كۇتە الماساق, بiزدەن كەيiنگi ۇرپاق بiزدi كۇتە قويار ما ەكەن؟
ورتالىق قازاقستان جەرiندە مەن بiلەتiن ەكi «حان سۇيەگi» بار. ولاردىڭ بiرi قاراعاندى وبلىسى توكا¬رەۆكا سەلوسى ماڭىندا ورنالاسقان قىرىق سان باراق سۇلتاننىڭ ۇلى بوكەي حاننىڭ كەسەنەسi. بوكەي 1819 جىلى قايتىس بولعان, ەسكەرتكiش تە سول كەزەڭدە سالىن¬عان. ول ابدەن قيراعان, قازiرگi ۋاقىتتا ورنى دا جوق. ەكiنشi «حان سۇيەگi» قورعالجىن ماڭىندا ورنالاسقان بولۋى كەرەك. ونىڭ باسىندا ەسكەرتكiش بولدى ما, بولمادى ما, ەشقانداي دەرەك جوق. بiزدiڭ پiكiرiمiزشە وسى سوڭعى «حان سۇيەگi» سiبiر پاتشالىعىنىڭ سوڭعى حانى كوشiمدiكi بولسا كەرەك. بۇل تاقىرىپتا ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزiپ, انىقتايتىن ماسەلەلەر بارشىلىق.
ەگەر دە مەن وسى تاقىرىپقا قىزىعۋشى جەرگiلiكتi ولكەتانۋشىلاردىڭ بiرi بولسام, كوشiمگە قاتىستى دەرەكتەردi سوناۋ سەپكرايدان (سەۆەرنىي كراي) ەمەس, ءوزiمiزدiڭ قورعالجىن كولiنiڭ ماڭىنان iزدەر ەدiم.
گ.ف.ميللەر ەسكi ورىس, قالماق دەرەكتەرiنiڭ نەگiزiن¬دە 1599, نە 1600-جىلدارى كوشiم حاننىڭ نور-زايسان كولiنiڭ ماڭىندا قالماقپەن ارالاس كوشiپ جۇرگەنiن جازادى. تiلi بولەك, دiنi جات, پيعىلى جاۋ قالماقتىڭ ورتاسىندا بەرەكە تاپپاعان كوشiم حان بiراز ۋاقىتتان سوڭ ەسiل بويىنا قايتا ورالماق بولادى, بۇل جەر كوشiمنiڭ اتا-بابالارى ەرتەدەن مەكەندەگەن جۇرتى ەدi. مۇمكiن سiبiردiڭ سوڭعى بيلەۋشiسi ءومiرiنiڭ سوڭعى ءساتiن تۋعان جەرiندە وتكiزگiسi كەلگەن بولار, توپىراق سول جەردەن بۇيىرسا دەپ تiلەگەن دە شىعار. جيىرما جىلدان استام رەسەيمەن سوعىسىپ, سiبiر حاندىعىنىڭ تاۋەلسiزدiگiن قورعاپ كەلگەن قاريا شارشاعان دا بولار. قالاي بولعاندا دا, قالماقتار كوشiمدi ەسiل وزەنiنiڭ (دەرەكتەردە «نور-يشيم» دەپ اتالادى) جاعاسىنان, قورعالجىن كولiنiڭ ماڭىنان كورگەنiن ورىسقا حابار قىلعان:«ۆ تەچەنيە نەكوتوروگو ۆرەمەني ون كوچەۆال وكولو وزەرا نور-زايسانا…نو …ون رەشيل ۆەرنۋتسيا ۆ يشيمسكيە ستەپي, گدە نادەيالسيا نايتي سۆويۋ رازبرو¬ساننۋيۋ پو رازنىم مەستام سەميۋ ي سۆويح ۋلۋسنىح ليۋدەي… كالمىكي بروسيليس زا نيم ي دوگنالي ەگو نا رەكە نور-يشيم ۋ وزەرا كارگالچين…» ( ميللەر گ.ف. يستوريا سيبيري. ت1. م.,1999. س.293). بiر جازبالاردا كوشiم ودان دا ءارi كوشiپ كەتتi-مىس دەلiنەدi (سپاسسيا پوس-پەشنىم بەگستۆوم). مەنiڭ ويىمشا كوشiم حان كورعال¬جىننان ءارi ەشقايدا دا بارعان جوق. جاسى سەك¬سەنگە كەلگەن قاريا وزگە ەلدەن نە iزدەيدi? ول وسى جەردە, سارىارقانىڭ ورتاسىندا, قايتىس بولعانى ءسوزسiز. رەسەي جازبالارىنداعى «كوشiمدi مانعىت, نەمەسە قالماق ءولتiردi-مىس» دەيتiن الىپقاشپا وسەكتەردiڭ قۇيرىعى بiر تۇتام. جيىرما جىل بويى ەل -جۇرتىن قورعاعان كاھارمان قاريانى ءولتiرۋ كوش¬پەلiلەردiڭ ادەت-عۇرپىنا جات. وسى سەبەپتەن قور¬عال¬جىن ماڭىنداعى كiشكەنە كولدەردەگi كوشiم بالالا¬رىنا ءتان اتاۋلار, «حان سۇيەگi» سياقتى جەرلەر ءول¬كە¬تانۋ-شىلارعا وي سالۋى كەرەك. مiنە, جەرگiلiكتi ولكە¬تانۋشىنىڭ قيمىلدايتىن جەرi. تۇبiندە وسى قورعال¬جىندا كوشiمگە تاماشا ەسكەرتكiش نەگە ورناتپاسقا, نەگە باسىن كوتەرمەسكە؟! كۇنi كەشە عانا قىلىشىن سەرمەپ, ەرماقتىڭ پiلدەي ءمۇسiنi ورتامىزدا تۇرعان جوق پا؟
كوشiم حاننان كەيiن سiبiر حاندىعى ءۇشiن كۇرەستi ونىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرi جالعاستىرعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگiلi. ورىس قارۋىنا شىداماي ەرتiستiڭ سول جاعالاۋىنا, ەسiل مەن توبىلدىڭ جوعارعى اعى¬سىنا قاراي ىعىسقان كوشiم تۇقىمى شايبان تۇقى¬¬مى¬نىڭ دالالىق قونىستارىن وزدەرiنە پلاتسدارم ەسە¬بiندە پايدالاندى. سونىمەن بiرگە, سiبiردiڭ زاڭدى يەلەرi رەتiندە ولار قاشاندا جەرگiلiكتi ەلدەردەن ءوز¬دەرiنە قولداۋ تاۋىپ وتىردى. گ.ف.ميللەر بۇل تۋرالى «ۆاجنەيشيمي ۆراگامي بىلي سىنوۆيا يزگناننوگو حانا كۋچۋما. سامي پو سەبە وني نە بىلي سيلنى, ودناكو پرەد¬-ستاۆليالي وپاسنوست, پوتومۋ چتو, تاتارى ي درۋگيە سيبيرسكيە نارودى سموترەلي نا نيح كاك نا زاكوننىح ۆلادەتەلەي سترانى. پوسلە يزگنانيا يح يز گورودا سيبيري وني جيلي, بەسپرەستاننو كوچۋيا س مەستا نا مەس¬تو. مەستو پرەبىۆانيەم يح سلۋجيلا پرەيمۋششەس¬تۆەننو وبشيرنايا ستەپ ۆ ۆەرحوۆياح رەك يشيما, يرتىشا ي توبولا, نو ينوگدا وني دوحوديلي ي دو يايكا ي داجە دو ۋفيمسكوگو ۋەزدا. ۆسە نەدوۆولنىە ي سكرى¬ۆاۆ¬شيەسيا وت ۆلاستەي ۆسلەدستۆيە سوۆەرشەننىح يمي پرەس¬تۋپلەني بەجالي ك نيم. وني جيلي سو سۆويمي ليۋدمي ۆ يۋرتاح, پيتاليس, كاك ي ۆسە ستەپنىە نارودى, وت سكو-توۆودستۆا, وحوتى ي گرابەجەي, پريچەم گرابيلي پو بولشەي چاستي نا رۋسسكيح گرانيتساح» دەيدi (ميللەر گ.ف. يستوريا سيبيري. ت.2. م.,1939, س,31-32).
رەسەي دەرەكتەرiنە قاراعاندا 1600 جىلى كوشiمنiڭ ءتورت ۇلى ەسiلدiڭ جوعارعى اعىسىندا كوشiپ ءجۇرiپتi: «… ي توتارين دە يم سكازال, چتو وني توبىنتسى, ا حوديات دەي ۆمەس¬تە س سىريانتسى; ا سىريانتسوۆ دەي توبينتسەۆ بويتسا چە¬لوۆەك س پولترەتياستۆا, ا س جەنامي ي س دەتمي چەلو¬ۆەك س 300; دا ۋ نيح جە دە كۋچۋموۆىح دەتەي 4 تسارەۆيچي: كاناي تسارەۆيچ, ا ينىح دە يمەن نە سكا-زىۆال». بۇل دەرەكتە كوشiم بالالارىنىڭ جانىندا شىعىس باش¬قۇرتتىڭ تابىن اتالاتىن رۋى جانە باشقۇرت iشiندە جۇرگەن كومي-زىريان توپتارى تۋرالى ايتىلسا كەرەك. بۇلار شاماسى ۋفادان, نەمەسە تۇمەننەن قاشىپ, كوشiم بالالارىنا قوسىلىپ وتىرعان ورىسقا قارسى ەلدەر. سiبiر تاتارلارىنىڭ كوپشiلiگi, اسiرەسە تارسك تاتارلارى قاشاندا كوشiم بالالارىن قولداپ, كەز كەلگەن ساتتە ولارعا جاردەم جاساۋعا دايىن وتىرا-تىنى دەرەكتەردەن بەلگiلi. وزگە دەرەكتەردە قانايدان باسقا الەي, ءازiم, كوبەي-مۇرات اتتارى اتالادى. ورىس ۇكiمەتi ولارعا قارسى اسكەر اتتاندىرماق بولىپ دايىندىق جۇمىسىن جۇرگiزiپ جاتقاندا, توبولسكiگە كوشiمنiڭ كەنجە ۇلى كوبەي-مۇرات ەلشiلiككە كەلدi دەلiنەدi. كوشiمنiڭ وزگە بالالارى دا كەلiسiم ءسوز قالاي بولار ەكەن دەپ ەسiلدiڭ جوعارعى اعىسىنان كوشiپ, توبىلدىڭ باسىنداعى الاكول, نە شۇباركول (پەستروە وزەرو)دەگەن جەرگە كەلiپ قوندى.
كەيiننەن سiبiر ءۇشiن كۇرەستi جالعاستىرعان كوشiم نەمەرەسi داۋلەتكەرەيدiڭ دە قونىسى ەسiلدiڭ جوعارعى جاعى. گ.ف.ميللەر «پو درۋگيم يزۆەستيام, پولۋچەننىم ۆ تو جە ساموە ۆرەميا يز تەح جە مەست, ستان تسارەۆيچا دەۆلەتكەرەيا ناحوديلسيا نا يشيمە پود ۋتەسوم مۋن¬چاكوم (بۇلاندى-مونشاق-ج.ا.), وكولو وزەرا اكۋشلى, بوگاتوگو رىبوي, كوتورويۋ ون ي ەگو ليۋدي ۆسلەدستۆيا وتسۋتستۆيا مياسا گلاۆنىم وبرازوم پيتاليس. ك كونتسۋ اۆگۋستا دەۆلەتكەرەي وتپراۆيلسيا نا وحوتۋ, وستاۆيۆ ۆ ستانە بەز زاششيتى سۆويۋ جەنۋ ي جەنۋ تسارەۆيچا ابلايا ۆمەستە س دەتمي. دەسيات چەلوۆەك تاتار ۆو گلاۆە س ۋفيمسكيم پەرەبەجچيكوم بىلي وتپراۆلەنى دەۆلەت¬كەرەەم ۆ بۋحارۋ دليا تورگوۆلي. چۋراستسى, پوستوياننىە سويۋزنيكي دەۆلەتكەرەيا, ۆسەگدا سوپروۆوجداۆشيە ەگو ۆ نابەگاح, ۆو گلاۆە س باشكانوم, سىنوم تارحانا بااتىريا, كوچەۆالي نا روسستوياني ودنوگو دنيا پۋتي وت نەگو ۆ ستورونۋ يرتىشا…» دەيدi. (ميللەر گ.ف. يستوريا سيبيري. ت.2. موسكۆا,1939, س.127). ورىستار داۋلەت¬كەرەيدiڭ اڭدا جۇرگەنiن پايدالانىپ, ونىڭ قاتىن–بالاسىن قولعا ءتۇسiرۋدi ويلاستىرادى, ەسەپتەرگە قاراعاندا تۇمەن مەن داۋلەتكەرەي وردا¬سىنىڭ اراسى 20 كۇندiك جول. داۋلەتكەرەي سۇلتان تۋرالى تاعى دا بiر مالiمەتتەردi الىپ كەلگەن بويار بالاسى كارپ چوگلوكوۆ داۋلەتكەرەيدiڭ قالماقتىڭ ەلدەن تايشىسىمەن قوسىلىپ, سiبiردi شاپپاق بولىپ دايىن¬دالىپ جاتقانىن ايتادى. باس قوسۋ «نۋرا-يشيم» دەگەن جەردە (ۋروچيششە) بولعان. داۋلەت¬كەرەيدiڭ قول استىندا 300, ەلدەن تايشىدا 1000 جاۋىنگەر بار. بۇل دەرەكتەردە اتالاتىن اقمولا قالاسىنا تاياۋ نۇرا مەن ەسiل وزەندەرiنiڭ اراسىنا ورنالاسقان ايماق بولسا كەرەك دەپ جوسپارلاۋعا بولادى, مۇمكiن نۇرا ءسوزi بۇل جەرەدە «نور» ماعىناسىندا دا قولدانىلۋى .
تاعى دا بiر دەرەكتەردە داۋلەتكەرەي سۇلتان شiدەرتiدە وردا تiكتi دەپ ايتىلادى: «ا دەۆلەتكەرەي دە كۋچيۋموۆ ۆنۋك كوچۋەت زا يشيموم جە نا ۋروچيششە نا چيدەرتەي رەچكە, وت تارحانوۆا ۋلۋسا ۆەني بليجە…» (ميللەر گ.ف. يستوريا سيبيري. ت.1. موسكۆا,1939, س.522)
كوشiم بالالارىنىڭ iشiندە –1601 حان سايلانعان ءالي ء(الي ارسلان) اتى بەلگiلi, ودان باسقا قاناي (شەشەسi ساۋراننان), ءازiم, ەسiم (امان قاراعاي دەگەن جەردە اتتارى اتالادى), شۋاك, التىناي, ابiلقايىر, اسماناك, بەردiمۇرات, بيپاتشا, كەدەي, موللا, شايم دەرەكتەردە اتالادى. وسىلاردىڭ اراسىنان كەدەي اتى بiزدiڭ ولكەگە بiرتابان جاقىن بولۋعا تيiستi, مۇمكiن قاراعايلى شوقى ماڭىندا الاش تاسجولىمەن كەلە جاتقاندا كەزدەسەتiن كەدەي وزەنi وسى كوشiم بالاسى كەدەيدiڭ اتىنا بايلانىستى قويىلعان بولار. بۇل جانعا دا, مالعا دا جايلى, ونىڭ ۇستiنە شوقتاي بولىپ شوقى باسىندا قالىڭ قاراعاي وسكەن مەكەن.
كوشiم نەمەرەلەرiنiڭ iشiنەن – ارسلان, ابلاي كەرەي, داۋلەتكەرەي, تاۋكە, بۇقا, حانسۇيەر, كۇشiك (ەسiم نەمەرەسi) اتتارى تاريحي قۇجاتتاردان كەزدەسەدi جانە ءالi دە انىقتاۋدى كەرەك ەتەتiن ماسەلەلەر بار.
جامبىل ارتىقباەۆ,
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
