استانا اقشامى» گازەتىنىڭ بۇگىنگى سانىندا ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان «100 جاڭا ەسىم» جوبا جەڭىمپازدارىنىڭ ءبىرى – استانالىق جاس عالىم زارينا ساۋتباەۆامەن سۇحباتتاستىق.
اكادەميالىق ەركىندىك كەرەك
– زارينا, «100 جاڭا ەسىم» جوباسى ەسىمى ەلگە بەيمالىم تالاپتى ازاماتتاردى ىزدەستىرگەنى بەلگىلى. وسى ورايدا, وقىرمان قاۋىمعا ءوزىڭىزدى تانىستىرا كەتسەڭىز.
– اكەم – مەكتەپ ديرەكتورى, انام قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتىنەن ساباق بەرەدى. مەكتەپتى تامامداعان سوڭ, «بولاشاق» ستەپەندياسى بويىنشا ۇلىبريتانياعا وقۋعا ءتۇستىم. بىراق بىردەن تۇسە قويعان جوقپىن. جاسىم 18-گە تولماعان ەدى. سوندىقتان ەكى جىل قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ, 2008 جىلى شەتەلگە اتتاندىم. مانچەستەر قالاسىنىڭ كوللەدجىندە, كەيىن ۋنيۆەرسيتەتىندە بيومەديتسينا ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الدىم. العاشقى كەزدە ءبىراز ۇيرەنىسە الماي, قينالعانىم بار. اقىرىنداپ وزىمە تاڭسىق ورتاعا ءسىڭىسىپ كەتتىم. كوللەدج قابىرعاسىندا اعىلشىن ءتىلى, حيميا, بيولوگيا جانە ماتەماتيكانى وقىتتى. جالپى, ۇلىبريتانيادا باكالاۆر ءۇش جىلعا جالعاسادى. ءبىرىنشى جىلى – نەگىزگى پاندەردى وتسەك, كەلەسى وقۋ جىلىندا ءپاندى ءوزىمىز تاڭدادىق. تەك تەوريامەن شەكتەلمەي, زەرتحانادا ءتۇرلى عىلىمي تاجىريبە جۇرگىزىپ وتىراتىنبىز. ال ەكىنشى كۋرستى ادام پاتولوگياسىن زەرتتەۋگە ارنادىم. ول كەزدە ەندوكرينولوگيا, يممۋنولوگيا, ونكولوگيا, مولەكۋلالىق بيولوگيا, گەنەتيكا سالالارىن تەرەڭىنەن مەڭگەرۋگە دەن قويدىم.
– شەتەل ماماندارى بولاشاق عالىمداردى قالاي دايارلايدى؟
– لابوراتورياداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساۋ بارىسىندا پروفەسسورلار بىزگە ەركىندىك بەرەتىن. بارلىعىن كوزبەن كورىپ, قولمەن ۇستاپ, ءىس جۇزىندە ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك الدىق. ال ەمتيحانعا كەلسەك, ءبىلىمىمىزدى ەسسە ارقىلى باعالايتىن. نەبارى ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە ەكى ەسسە جازۋعا مىندەتتەيتىن. قازىر وتكەنگە كوز جۇگىرتسەم, وقۋدا قينالعانىم تۇك ەمەس سياقتى. بىراق سول جىلدارى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن 800 ستۋدەنتتىڭ ىشىندە جالعىز قازاق ەدىم. سوڭعى كۋرستا توبىمىزبەن dissecting room-عا ءجيى-ءجيى باراتىنبىز. بىزشە – ءمايىتحانا. بىراق بولمەلەرگە كىرگەندە, دەنەڭ تۇرشىگىپ, تىتىركەنبەيسىز. ويتكەنى بارلىعىن ادام اناتومياسىن زەرتتەۋگە ىڭعايلاپ قويادى: ءيىستى جويادى, زارارسىزداندىرادى. ۇلىبريتانيادا كەي ادامدار الدىن الا «عىلىمنىڭ پايداسىنا جارار» دەپ بيولوگيالىق ولىمنەن كەيىن مايىتتەرىن الۋعا رۇقسات ەتەدى. بىزگە ۇنەمى وتا جاساۋعا قاتىسىپ جۇرگەن تاجىريبەلى دارىگەرلەر ۇستازدىق ەتتى. كەيدە ەمدەلۋشىلەرىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىراتىن. ءبىر جىلى «triple P» اۋرۋىنا ۇشىراعان, ياعني, ادامنىڭ دەنە ءبىتىمىنىڭ ءۇش مۇشەسىندە پايدا بولعان قاتەرلى ىسىكپەن اۋىراتىن قىزبەن تانىستىم. ساۋ ادامنىڭ بويىندا جوق كۇش-جىگەرى بار ناۋقاسپەن سويلەسە كەلە, ومىرگە دەگەن كوزقاراسىڭدى وزگەرتەتىنىڭ انىق. مانچەستەردەگى العان ءبىلىمىم مەن تاجىريبەم قازىرگى جوبالارمەن اينالىسۋعا كومەگىن تيگىزۋدە. سەبەبى عىلىممەن اينالىساتىن ادام ەشۋاقىتتا بارىنە ءوزىم قول جەتكىزدىم دەي المايدى. عىلىممەن اينالىسۋ – توپتىق جۇمىس.
– ەلگە ورالعاننان كەيىن بىردەن جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىڭىز بە؟
– وقۋدى تامامداعان سوڭ العاشقى جىلى شۇعىل مەديتسينالىق كومەك كورسەتەتىن ورتالىقتا (قازىرگى ۇلتتىق ونكولوگيا جانە ترانسپلانتولوگيا عىلىمي ورتالىعى) ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ مەن زەرتتەۋ بولىمىندە جۇمىس ىستەدىم. سول جىلدارى مي ىسىگىن ەمدەيتىن جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىنا ەندىم. شوتلانديادان كەلگەن مامانمەن بىرىگىپ, قاتەرلى اۋرۋدى انىقتاۋ ءۇشىن ناۋقاستاردى سكرينينگتەن وتكىزەتىنبىز. وتانىڭ قانشالىقتى ءساتتى وتكەنىن ءبىلۋ ماقساتىندا دا تەستىلەۋ جۇرگىزىپ, ناتيجەلەرىن شىعاردىق.
ال 2013 جىلى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە وقىتۋشىنىڭ كومەكشىسى رەتىندە قابىلداندىم. سول ۋاقىتتا گارۆارد مەديتسينا مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى ناتاليا بارتەنەۆامەن تانىستىم. پروفەسسور جەتەكشىلىك ەتەتىن «توق ىشەك قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىن ناۋقاستارداعى اينالمالى ميكروبولشەكتەردى زەرتتەۋ» جوباسى بۇرىننان جۇرگىزىلىپ جاتىر. مەن تەك سول زەرتتەۋ توبىنا ەنىپ, جوبا اياسىندا شۆەيتساريانىڭ بازەل قالاسىندا جانە اقش-تىڭ بوستون قالاسىنداعى گارۆارد مەديتسينا مەكتەبىندە تاعىلىمدامادان ءوتتىم. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە بيومەديتسينا سالاسىنىڭ ماگيستر دارەجەسىن الدىم. قازىر ۋنيۆەرسيتەتتەگى ۋاقىتىمنىڭ ءبىر بولىگىن ستۋدەنتتەرمەن وتكىزسەم, قالعان بولىگىن عىلىمعا ارنايمىن.
عىلىممەن اينالىسۋعا ەشكىم ماجبۇرلەي المايدى
– ەلىمىزدەگى جاس عالىمداردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن قانداي امال قولدانۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– شىندىعىنا كەلسەك, عىلىممەن بىتە-قايناسىپ, سوعان قىزمەت ەتكىسى كەلمەگەن ادام قايتكەن كۇننىڭ وزىندە ءومىرىن عىلىممەن بايلانىستىرمايدى. بىراق زەرتتەۋ جۇمىستارىنا دەن قويىپ, ودان ناتيجە شىعارۋى ءۇشىن جاستارعا قارجىلاي كومەك كورسەتىلۋى ءتيىس. ءبىر جاقسىسى, ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە جوبالار جونىندەگى مەنەدجەرلەر بار. ولار كەيدە تۋىندايتىن قاعازباستىلىققا تولى جۇمىستاردى ءوز مويىندارىنا الادى. ءسوزدىڭ توق ەتەرى, جاس عالىمدار جان-جاقتى قولداۋدان باس تارتپايدى.
– جۇمىس بارىسىندا قانداي قيىندىقتارمەن كەزدەسەسىزدەر؟
– ارينە, عىلىممەن اينالىسۋ وڭاي ەمەس. بارلىق ماماندىق يەلەرى سياقتى بىزدە دە كۇتپەگەن جاعداي تۋىنداۋى مۇمكىن. ارينە, بارلىعىن ءبىز الدىن الا ەسكەرىپ, شيراق قيمىلداۋعا ۇيرەندىك.
– ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە, عىلىممەن شىنداپ اينالىسقىسى كەلگەن ادام قانشا ۋاقىتىن سارپ ەتۋگە دايىن بولۋى ءتيىس؟
– زەرتتەۋ وسىنشا ۋاقىت الادى دەپ ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. ءبىر تاجىريبەنى جاساعان كەزدە ىنتا-شىنتامەن كىرىسىپ كەتەمىز. دەرەكتەردى الىپ, ونى وڭدەپ, تالداۋ جاسايمىز. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ەكىنشى كەزەڭگە كىرىسەمىز. ال وقىتۋشى رەتىندە ستۋدەنتتەرگە اپتاسىنا 15 ساعات ساباق بەرەمىن. كۇندەلىكتى ساعات 6-7 تۇرىپ, ۋنيۆەرسيتەتكە اسىعامىن. جۇمىستان شىعىپ, يوگاعا باراتىن ادەتىم بار. ەموتسيانىڭ ادامى ەكەنىمدى جاسىرمايمىن, يوگامەن شۇعىلدانىپ, جان تىنىشتىعىن سەزىنەمىن. بولماسا دوستارىممەن كەزدەسىپ, بوس ۋاقىتىمدا كىتاپ وقۋدى دا جاقسى كورەمىن. تەاتر جانە كينوداعى پرەمەرلاردان قالماۋعا تىرىسامىن.
ەلباسى باعاسى – مارتەبە
– بىزدە عالىمدار ءوز ورتاسىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى مە؟
– ءوز باسىم, مانچەستەردە بىرگە وقىعان كۋرستاستارىممەن ءالى كۇنگە دەيىن ارالاسامىن. كەيبىرەۋلەرى باسقا سالانى تاڭداپ كەتتى. كوبىنەسە شەتەلگە تاجىريبە جيناقتاۋعا بارعاندا, ماماندارمەن تانىسامىن. ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزگە كۋاگەرمىز.
– وقۋدى جالعاستىرىپ, PhD دارەجەسىن الۋ جوسپارىڭىزدا بار ما؟
– ارينە, بىراق قاشان وقۋعا تاپسىراتىنىمدى ءالى شەشكەن جوقپىن.
– جوبا جەڭىمپازدارىمەن كەزدەسۋ بارىسىندا پرەزيدەنت سىزگە ونكولوگيالىق ورتالىقتى باسقارۋىڭىز مۇمكىن دەدى. جاس عالىم بولا تۇرا, باسشىلىققا كەلۋىڭىز قانشالىقتى دۇرىس, ءوزىڭىزدى بۇل لاۋازىمعا لايىقتى سانايسىز با؟
– استانادا مامانداندىرىلعان ونكولوگيالىق ورتالىقتىڭ سالىنىپ جاتقانىنىڭ ءوزى قۋانتادى. بۇل مەكەمە ەلىمىزدەگى مەديتسينا مەن عىلىمدى ءبىر ارناعا توعىستىرا الاتىنىنا ءۇمىتتىمىن. ەگەر بيومەديتسينانىڭ دامۋىن قالاساق, ەكى سالانىڭ اراسىن جالعاۋ كەرەك. ال لاۋازىمعا بايلانىستى ايتارىم, بۇل سوزدەردى مەملەكەت باسشىسىنان ەستۋدىڭ ءوزى – مەن ءۇشىن مارتەبە.
سۇحباتتاسقان
گۇلدانا تالعاتقىزى
