وسىدان ءبىر ايدان استام ۋاقىت بۇرىن, 93-كە قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وتكەن ءادىھام شىلتەرحانوۆ, داڭقتى پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ سوڭعى ساربازدارىنىڭ ءبىرى ەدى. سانالى عۇمىرىن وڭتۇستىك ولكەسىن وركەندەتۋگە جۇمساعان قازىنالى قاريا ارتىندا «ءۇش بايتەرەك», «اقجالدىڭ اقىرى», «اتالى سوزدەر», «ساتتار ەرۋباەۆ», «دالا مەن دانا» كىتاپتارىن قالدىردى. تىرىسىندە ءدۇيىم ەلگە سىيلى بولعان, «ەل اعاسى» اتانعان اقساقالدىڭ جيدەلىبايسىن جەرى جايلى زەرتتەۋى اقىرعى ەڭبەگى ەدى.
قازاق دالاسىندا كوڭىلگە شۋاق ۇيالاتاتىن ءجانناتى ورىننىڭ ءبىرى – جيدەلىبايسىن. اسانقايعى اتامىز «قۇت-بەرەكە دارىعان كيەلى جەر» دەپ بەكەر اتاماعان. جيدەلىبايسىن دەسەك, الدىمەن الپامىس باتىردىڭ تۋعان جەرى, وسكەن ولكەسى ويعا ورالادى.
ول تۋرالى مىڭ جىلداپ جادىمىزدان وشپەي كەلە جاتقان كونە تۋىندى – ەجەلگى تۇرىك تايپالارىنىڭ ءبىرازىندا بار اسا قۇندى دۇنيە. كوركەمدىك دەڭگەيىنىڭ بيىكتىگى مەن كوڭىل سۋسىنداتارلىق مىقتىلىعى جاعىنان عالىمداردىڭ «الپامىس باتىردى» گومەردىڭ «وديسسەياسىمەن» تەڭەستىرەتىندەرى تەگىن ەمەس. جىردا باتىرلىق تا, ەلگە, جەرگە دەگەن شەكسىز قۇرمەت پەن سۇيىسپەنشىلىك تە, سۇيگەن جارعا دەگەن ماحاببات تا, ادالدىق تا بار.
ىزگىلىك اتالاتىن اسىل قاسيەتتەردىڭ كول-كوسىر كوپتىلىگىن كورەسىڭ. قازاقتار مەن قاراقالپاقتار «الپامىس», وزبەكتەر «الپامىش», تاتارلار «الپامشا», باشقۇرتتار «الپامشا مەن بارسىم ھىلۋي», التاي قازاقتارى «الىپ ماناش» اتاعان جىرلاردا ءبىر-بىرىنەن مازمۇندىق الشاقتىق جوقتىڭ قاسى. كەيىپكەرلەرى دە, وقيعا جەلىسى دە بىردەي. سوندىقتان دا ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا «الپامىس» وزىمدىكى دەپ, ءوز تىلدەرىندە جىرلايدى. ۇلتتار مەن ۇلىستارعا بولىنبەي تۇرعاندا دۇنيەگە كەلگەن بۇل شىعارما تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ ءبىرازىنا ورتاق ەكەنى داۋسىز. قازاقتار دا بۇل جىردى ءتول تۋماسىز رەتىندە قابىلدادىق. العاش رەت قازاق تىلىندە 1899 جىلى قازان باسپاسىنان جارىق كورگەن «الپامىس باتىر» حح عاسىردىڭ باسىندا جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلىنىڭ نۇسقاسىندا وزگەرىسسىز جەتى رەت قايتا باسىلدى. 1931 جىلى س.سەيفۋليننىڭ, 1939 جىلى س.مۇقانوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن تاعى دا جارىق كوردى. ۆ.جۋرمينسكي, ش.ءۋاليحانوۆ, ءا.ديۆاەۆتان وزگە ت.سىزدىقوۆ, ءا.مارعۇلان, م.عابدۋللين, ءا.قوڭىراتباەۆ, ت.ب. عۇلامالار دا ءوز پىكىرلەرىن ايتتى. سويتسە دە «الپامىس باتىردى» زەرتتەۋگە وزگەلەرگە ەسەمىزدى جىبەرىپ العان سىڭايلىمىز.
عاسىرلار توعىسىندا وزبەك اعايىندار «الپامىشتىڭ» مىڭ جىلدىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دۇرىلدەتىپ وتكىزدى. ءبىز 2000 جىلى ماقتاارالدا جىردىڭ مىڭجىلدىعىنا ارناپ اقىندار ايتىسىن وتكىزۋمەن شەكتەلدىك. «نامىسشىل حالىق ەمەسپىز بە, سودان بەرى ون جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە, «الپامىستى» وزبەكتەرگە بەرىپ قويدىق. قىمىزدى نەمىستەر ەگەلەنىپ الدى» دەپ وقتىن-وقتىن باسىلىم بەتتەرىندە رەنىش بىلدىرەتىندەر بارشىلىق. باجايلاپ قاراساق, «الپامىس» جىرىن وزبەكتەرگە بەرىپ قويدىق دەگەن بوس ءسوز, بوستەكى اڭگىمە. بۇكىل تۇرىك الەمىنە ورتاق قازىنانى ەشكىم دە, ەشۋاقىتتا يەمدەنە الماسى ءمالىم. استە الپامىستى زەرتتەۋدە كوش باسىندا تۇرمادىق دەگەن رەنىشتەن تۋعان ۇعىم دەپ تۇسىنگەن ءجون.
«الپامىس باتىر» جىرى:
بۇرىنعى وتكەن زاماندا,
ءدىن مۇسىلمان اماندا,
جيدەلىبايسىن جەرىندە,
قوڭىرات دەگەن ەلىندە,
ءبايبورى دەگەن بار ەكەن
ءبايبورى مالعا باي ەكەن
ءتورت تۇلىگى ساي ەكەن
ءبىر پەرزەنتكە زار ەكەن, – دەپ باستالادى عوي.
جىرداعى جيدەلىبايسىن وزبەكستاننىڭ بۇحاراسىنا جاقىن سۇرحانداريا دەپ ءجۇرمىز. ءبىراز قوڭىراتتاردىڭ سىر بويىنداعى قالىڭ قوڭىراتتى ساعىنىشپەن ەسكە الىپ, «الپامىس باتىردى» ەمىرەنە, ەگىلە جىرلاپ كەلە جاتقانى دا شىندىق. تاشكەنتتە مىڭ جىلدىعىنا وراي «الپامىس جىرى» تۋرالى كەلەلى عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزگەن سولار. سويتسە دە ءبىز الپامىس باتىردى وگەي دەي المايمىز. ول ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دا ءوز پەرزەنتى. قاراتاۋدا تۋعان, سىر بويىندا وسكەن ۇلى قاھارمان بابالارىمىزدان. ولاي دەپ باتىل ايتۋ ءۇشىن كونە تاريحقا جۇگىنىپ كورەيىك.
الپامىستى تانۋعا الدىمەن قورقىتتى جەتە ءبىلۋىمىز قاجەت. قورقىتتىڭ بىزگە جەتكەن ادەبي مۇراسىنىڭ ءبىرى – «دەدە قورقىت» داستانى. ونىڭ قولجازباسى ۆاتيكان مەن درەزدەندە ساقتالعان. زەرتتەگەندەر وراسان كوپ. سولاردىڭ اراسىنان ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى وركان-شايىق گوكيايدى ەرەكشە ايتامىز. ونىڭ ايتۋىنشا, قورقىت كىتابىنداعى ۇلى بەينە ءبايبورى ۇعلى بامسى بەرىك. بۇل ەسىم قازاق, قاراقالپاق, وزبەك جىرشىلارى ايتاتىن «الپامىس» اتىمەن تىعىز بايلانىستى. دەمەك, ەرتەرەكتەگى تولىق اتى الىپ بامسى, قىسقارتىپ ايتىلعانى الپامىس بولۋ كەرەك. تاريحي داۋىرلەردە الپامىس سىر بويىندا مەكەندەگەن تايپالار ۇزدىكسىز ايتىپ جۇرگەن «قورقىت» جىرىنىڭ ءبىر تاراۋى بولعان. كەيىن ءوز الدىنا جەكە ءبىر ۇلى ەپوسقا اينالعان.
الپامىستىڭ ايەلى – بارشىن سۇلۋ, ياعني گۇلبارشىن دا تاريحي تۇلعا. ول دا سىر بويىنىڭ پەرزەنتى.
ابىلعازىنىڭ كورسەتۋىنشە, بارشىن سۇلۋ – وعىزداردا بيلىك ايتقان اتاقتى جەتى ارۋدىڭ ءبىرى, قارمىش بايدىڭ قىزى, الىپ مامىشتىڭ (الپامىستىڭ) ايەلى. بارشىن سۇلۋدىڭ اتى وسى كۇنگە دەيىن سىرداريا بويىندا كوپ جەردە ساقتالعان. بىرىنشىدەن, ول ەرتە كەزدە گۇلدەنىپ, كەيىن قيراپ قالعان ءبىر قالانىڭ اتى. ادەبيەتتە, تاريحتا «بارچىنكەنت» اتالادى. بارشىن سۇلۋدا كوركەم كەشەن سول قالادان الىس ەمەس. سىعاناق قالاسىنان تومەنىرەك, سىرداريانىڭ وڭ جاق بەتىندە, بيىك بەلەڭنىڭ ۇستىنە سالىنعان.
جىردى زەرتتەگەن وقىمىستىلاردىڭ ءبارى دە ۇلى الىپ-بامىس (الپامىس) بەينەسى «قورقىت» جىرىنان الىنعانىن شەگەلەپ ايتىپتى. ال قورقىتتىڭ ءوزى قىزىلوردا مەن وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ قاراتاۋىندا تۋىلىپ, سىر بويىن مەكەن ەتكەن. ونى تۇرىك عالىمى وركان شايىق تا, ابىلعازى باھادۋر حان دا جازىپتى. قورقىت تا الپامىس پەن گۇلبارشىننىڭ سىر بويىندا جاساعانىن ايتىپتى.
قورقىتتى كوپ زەرتتەگەندەردىڭ ءبىرى, كونە تاريحتىڭ بىلگىرى الكەي مارعۇلاننىڭ جازۋىنشا, قورقىت VIII عاسىردا قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى, قارماقشى اۋدانى اۋماعىندا عۇمىر كەشكەن. اتاقتى اقىن, اسقان كۇيشى, اڭىز كەيىپكەرى. اناسى – قىپشاق تايپاسىنان, اكەسى – قاراقوجا وعىزداردىڭ قامى (قايىسپاس) دەگەن اتاسىنان. ۆاتيكان مۇراعاتىندا ساقتالعان دەرەكتەردە ول بايات (سىرداريا) بويىندا تۇرعانى جازىلىپتى. 95, كەي دەرەكتەردە 195 جىل جاساعان. ءۇش حاننىڭ تۇسىندا ۋازىرلىك قىزمەت قىلعان. ونىڭ ىقپالىندا ينال, كالەركەن, قاڭلىقوجا دەگەن حاندار بولعان. بۇلارعا جەتىسۋ, ىستىقكول, تالاس, سايرام, قازىعۇرت, قاراتاۋ, سىر بويى, ورتالىق قازاقستان, سارىارقا, ەرتىس, التاي قاراعان. الەۋمەتتىك زاڭ نەگىزىن جاساپ, اتا-بابالار جاساعان مەكەندەردى «ۇيىق» دەپ اتاعان.
قورقىت – ماقال-ماتەلدەر قالدىرعان, كۇي ونەرىنىڭ دە اتاسى. ال, ادەبي مۇراسى «كيتابي دادام قورقىت» – بۇكىل تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ ورتاق مۇراسى. ماڭگىلىك عۇمىر ىزدەپ, «ولمەيتىن نارسە جوق ەكەن» دەپ قورىتقان. الەكەڭ قورقىت جازعان «بامسى بەرىك جىرىنىڭ» بۇكىل سيۋجەتى, ىشىندەگى وقيعاسى, ەپيكالىق گەرويلارى تەگىسىمەن الپامىس جىرىمەن بىردەي دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.
داناگوي ۇلى بابامىزدىڭ تۋىلعان جەرى – قاراتاۋداعى قاراشىق وزەنىنىڭ بويى. ساۋران قالاسىنىڭ ىرگەسىندە, تۇركىستاننىڭ كۇنباتىسىندا. ال قابىر كۇمبەزى – تەمىرجول بويىنداعى قورقىت ستانساسىنان وڭتۇستىككە قاراي بەس شاقىرىم جەردە, سىردىڭ وڭ جاعاسىندا. حالىق مىڭ جىلداپ باسىنا شىراق جاعىپ, وتىن وشىرمەي كەلەدى. ەل قۇرمەتىنە شەكسىز بولەنگەن اتانىڭ ءومىر جولى قاراتاۋ, سىرداريامەن ساباقتاس ەكەنى بەلگىلى.
ەجەلدەن جەتكەن اڭىزداردان قورقىت پەن ءبايبورىنىڭ زامانداس ەكەنىن, الپامىس باتىردىڭ اتىن قورقىت اتا قويعانىن, ونىڭ قاراتاۋدا تۋىلعانىن كورەمىز. بۇل قۇندى دەرەك – اتانىڭ كوزى تىرىسىندە ايتىلعان, ەل جادىنا ءسىڭىستى اڭىزداردا ساقتالعان. ەندەشە, قورقىت جىرىنان الىنعان «الپامىس» ەپوسى وزبەكستاندا قايدان ءجۇر؟ قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا جيدەلىبايسىن وزبەكستاننىڭ سۇرحانداريا وبلىسىندا دەپ كورسەتىلگەن. دەمەك, جيدەلىبايسىندا تۋىلعان الپامىس تا سول جەردىڭ ازاماتى بولارى تۇسىنىكتى. ەندى سونىڭ مانىسىنە زەرتتەپ كورەيىك.
ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە قونىس اۋدارعاندا كوپ ەل وزدەرىنىڭ كەڭ جايلاۋ, قۇتتى قونىسىنىڭ اتىن دا وزدەرىمەن بىرگە الا كەتەتىن, ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر بار. گەوگرافيالىق كارتادا جەر, سۋ اتتارىنىڭ قايتالانا بەرۋى – سونىڭ دالەلى. بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەيىن. 1992 جىلى كوكتەمدە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن تۇركيا پرەمەر-ءمينيسترى سۇلەيمەن دەميرەل وتىرارداعى ارىستانباب اۋليەگە زياراتقا كەلدى. اۋدان باسشىسى قانجىگىت سىزدىقوۆ از عانا زيالى قارتتى دا شاقىرعان. بابالار سالتىمەن قۇدايىعا اق-قاراباس قوي سويىپ, مەن ەكى ەل باسشىسىنا باتا بەردىم. سوندا سۇلەيمەن دەميرەلدىڭ «بۇل مەنىڭ بابالارىمنىڭ دا ءبىر كەزدەگى قاسيەتتى قۇت-مەكەنى. وسى جەردەن ءوسىپ-ونگەنبىز» دەپ تولقي تەبىرەنە سويلەگەنى ەسىمدە. بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن بۇكپەسىز شىندىق ەدى. وتىرار دەگەن اۋدان اتى كەيىن قويىلدى. ول كەزدە اۋدان ءشاۋىلدىر دەپ اتالاتىن. ال ءشاۋىلدىر – تۇركمەندەردىڭ ۇلكەن تايپاسىنىڭ اتى. سونداي جەر اتى دا بار. سول سياقتى تۇركىستان قالاسىنىڭ سىر جاق بەتىندە تەكە, كەنتاۋدا بايىلدىر دەگەن ەجەلدەن كەلە جاتقان ەلدى مەكەندەر بار. وتىراردىڭ شىعىسىندا بوزوق, سىردىڭ سول جاق بەتىندە وگىز سايى جاتىر.
بۇلاردىڭ ءبارى دە – ءبىر كەزدەگى وعىز حاندىقتارىنىڭ مەكەنى. ونداي ءۇردىس ءالى ۇزىلگەن جوق, جالعاسىپ كەلەدى. كونە وتىرار القابىن سۋلاندىرۋ ءۇشىن 1930 جىلى ارىس وزەنىن بوگەپ, جاڭا ارنا اشتى. 1931 جىلى جەر-جەردەن اۋىلداردى كوشىرىپ كەلە باستادى. سوندا داريانىڭ سول جاعىندا كونە وقسىز قالاسىنىڭ ماڭىنداعى قارعالى توعايدان كوشىپ كەلگەندەر «قارعالىعا», شىعىسىنداعى سۋلى كەسىكتەن كەلگەندەر «سۋلىكەسىك», كەنتاۋداعى بايىلدىر وزەنىنىڭ بويىنا كوشىپ كەلگەندەر «بايىلدىر» ۇجىمشارىنا قونىس تەپتى. ءالى كۇنگە سول جەرلەردىڭ اتى «قارعالى», «بايىلدىر», «سۋلىكەسىك» اتالىپ كەلە جاتىر.
1970 جىلى شىمكەنت پەن تۇركىستاننىڭ اراسىنداعى تورتكۇل اۋىلىنا سول كەزدەگى بوگەن اۋدانىنىڭ باسشىسى راشيد شەرنيازۇلى نۇعمانوۆ تاشكەنت وبلىسىنان ءجۇز ۇيدەي قانداسىمىزدى ءبىر اپتادا كوشىرىپ اكەلىپ, ءوز الدارىنا كەڭشار ۇيىمداستىردى. كەلگەندەر ونى بۇرىن وزبەكستاندا وزدەرى وتىرعان جەرلەرىنىڭ اتىمەن «كوكارال» اتادى. ءالى كۇنگە سولاي. مۇنداي مىسالداردىڭ كوپتىگىن الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى مۇحامەتجان تىنىشباەۆ تا, عالىم الكەي مارعۇلان دا ءوز ەڭبەكتەرىندە كوپتەپ كەلتىرگەن. مەن دە سۇرحاندارياداعى جەردىڭ جيدەلىبايسىن اتاۋى كوشكەندە ەجەلگى قونىسىنىڭ اتىن الا كەلەتىن ءۇردىستىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن.
سوندا سۇرحاندارياداعى جيدەلىبايسىنعا قوڭىراتتار سىر بويىنىڭ قاي جەرىنەن قاشان كەلدى؟ وقىرماندارمەن وي ءبولىسىپ كورەيىن.
سىر بويىنان ءامۋداريا جاعاسىنا ەلدىڭ وپىرىلا كوشكەنى ماحمۋد گازنەۆيدىڭ تۇسىندا, ءحى عاسىردىڭ 20-جىلدارى. وندا سىر بويىنداعى وعىزدار قالىڭ وعىزدىڭ ورتاسىنا باردى.
ەكىنشى كوش ابىلقايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ جويقىن شابۋىلىنىڭ كەزى. شايباني جاساقتارىنا ىلەسكەن سىر بويىنىڭ ءبىراز تۇرعىنى ءامۋداريا جاعاسىنا بارعانى بەلگىلى. سوندا حان جايلاعان قاراتاۋدان – سىر بويىنان كەلگەن ءبىراز قوڭىرات سۇرحاندارياداعى قازىر جيدەلىبايسىن اتالاتىن جەرگە قونىستاندى. سول قانداستارىمىز وزدەرىنىڭ قاراتاۋ, سىر بويىنداعى جيدەلى اتىن الا كەلىپ, ءومىر بويى ەسكى قونىسىنا, اتاجۇرتقا دەگەن ساعىنىشىن باسا الماي جۇرگەن. شايباني اۋلەتىنەن شىققان ابدۋللا ءىى حاننىڭ تۇسىندا بۇحارا ءىرى مادەني ورتالىققا اينالدى. استاناسىن بۇحاراعا كوشىردى. ەلدىڭ شارۋاشىلىعىن تۇزەدى. ماۋرەنناحر مەن حوراسانداعى تۇركى تىلدەس ۇلىستاردى بىرىكتىرىپ, وزبەك ۇلتىن قالىپتاستىردى. ول جەردەگى قوڭىرات باۋىرلارىمىز دا وزبەك ەتنونيمىن قابىلداپ قالا بەردى. بىراق ارماندارى الىستاعى اتاقونىستا ەمەس دەپ ايتا المايمىن. ارمان جوق جەردە ساعىنىش تا بولمايدى. ول ساعىنىش ولەڭ-جىر بولىپ, اڭىز اڭگىمە تۇرىندە جۇرەكتەرىنىڭ تۇكپىرىندە ۇيالاپ, جادىلارىنان وشپەدى. اسانقايعى اڭگىمەلەرىنەن دە سول ساعىنىش-ارمان كورىنىس تاپقان. جيدەلىبايسىندى ءالى كۇنگە دەيىن بەرەكە دارىعان قۇتتى مەكەن دەپ ايتادى. الپامىس جىرىن ول جەردەگى قوڭىراتتار ەرەكشە قۇرمەتتەپ, ەمىرەنە تىڭدايتىنى دا سول ساعىنىشتىڭ اسەرىنەن. كەيدە قازىرگى قازاق توپىراعىنداعى جيدەلىبايسىن قايدا ەكەن دەگەن ويعا قالامىن. گەوگرافيالىق كارتالارداعى جيدەلى الماتى, قاراعاندى جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا, قاراعاندى وبلىسىنىڭ جاڭاارقاسىندا. الماتى وبلىسىنداعى جيدەلى – ىلەنىڭ وڭ تارماعى. بىرنەشە جەردە جيدەلى وڭتۇستىك قازاقستاندا دا بار. سىر بويىندا, بايىرقۇم ماڭىندا. تاعى ءبىر جيدەلى شۋ وزەنىنىڭ اياعىندا – جۋانتوبەدە. بۇل جەردەگى جيدەلىنىڭ تابيعاتى اسا باي. وڭتۇستىكتەگى – قاراتاۋ, سولتۇستىكتەگى – بەتپاقتىڭ دالاسى, شىعىسى – مويىنقۇم, تۇرعان جەرى نۋلى, توعايلى, قازاقتىڭ بەلگىلى ءۇش كوكشەسىنىڭ ءبىرى. مال وسىرگەن قازاققا بۇدان ارتىق بايلار بار ما؟! تاۋى دا, قۇمى دا, دالاسى دا, وزەن-كولى دە ىرگەسىندە. ەرەكشە نازار اۋداراتىن قاراتاۋدان باستاۋ الىپ, سىردارياعا ءبىر شاقىرىم جەتپەي, ناربايتام دەيتىن قىستاق ماڭىندا توقتايتىن جيدەلى وزەنى. ۇزىندىعى – 72 شاقىرىم. قىزىلوردا وبلىسى, شيەلى اۋدانىندا. ەكى دۇركىن سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى, قازاقتىڭ قادىرمەندى قارياسى ىبىراي جاقاەۆتىڭ اۋىلىندا. ەگىن ەككەن ديقانعا دا, مال وسىرگەن شارۋاعا دا جايلى. توپىراعى قۇنارلى, قىدىر دارىعان قۇت-بەرەكەسى كول-كوسىر ولكە. اسانقايعى اتام اسىرا ماقتاپ جەرۇيىق دەيتىن ءوڭىر. «دەدە قورقىت» داستانىن زەرتتەپ-زەردەلەگەندەردىڭ پىكىرىنشە, الپامىس تەك قانا ەپوس كەيىپكەرى ەمەس, ومىردە بولعان ادام. ابىلعازىنىڭ ايتۋىنشا, مامىن – (بامىش, بامىس, بامسى, الىپ مامىش, الپامىس) وعىزداردىڭ ءبىر بەگى. ونىڭ ايەلى بارشىن سۇلۋ (الپامىش جىرىندا گۇلبارشىن) – وعىزدارعا اتى شىققان داڭقتى جەتى قىزدىڭ ءبىرى.
مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعانىمىز, قورقىت ەڭبەكتەرىنىڭ, ودان الىنعان «الپامىس» جىرىنىڭ سىر بويىمەن قاراتاۋمەن كىندىكتەس ەكەنىن اڭعارتۋ. بار ءومىرى سىر بويىمەن قاراتاۋدا وتكەن قورقىت سۇرحانداريا بويىنداعى وقيعالاردى قايدان جازا قويسىن.
الپامىس باتىر جىرىندا ءبىر پەرزەنتكە زار بولعان ءبايبورى مەن انالىق باباتۇكتى شاشتى ازىزگە بارىپ تۇنەمەي مە؟ جىرداعى جيدەلىبايسىن سۇرحانداريادا بولسا, قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى جىلىبۇلاق باسىنداعى اۋليەگە قالاي كەلەدى؟ ارادا مىڭداعان شاقىرىم ءشول, قۇم جاتىر ەمەس پە؟ ول وڭىردە اۋليەلەر ىزدەسە سامارقان, بۇحارا ىرگەسىندە اۋليەلەرگە بارماي ما؟ ەگەر الپامىس قاراتاۋ مەن سىر بويىندا تۋماسا قورقىت وعان باتا بەرگەندە:
«قارا تاۋىڭ قۇلاماسىن,
بايتەرەگىڭ جىعىلماسىن», – دەمەس ەدى.
جىردىڭ كەيىپكەرلەرى نەگە سىر بويى مەن قاراتاۋدا؟ بۇل سياقتى قات-قابات سۇراقتاردىڭ جاۋابىن دۇرىس تابۋ ءۇشىن جيدەلىبايسىندى دا وسى وڭىردەن ىزدەۋ كەرەك.
قوڭىرات تايپاسىنىڭ بوجبان دەيتىن اتاسى بار. سول بوجباندار تەكتىك شەجىرەسىن تاراتقاندا وزدەرىن «ءبىز كوتەنشىگە ءسىڭىسىپ كەتكەن «الپامىس» باتىردىڭ ۇرپاعىمىز» دەيدى. بۇل بوس ءسوز ەمەس.
مەن بۇرىن جيدەلى جانە بايسىن دەگەن جەرلەر ىرگەلەس-اۋ, سونىڭ جيدەلىسى مىناۋ, ال بايسىنى قاي جەردە بولدى ەكەن دەپ ويلايتىنمىن, ىزدەيتىنمىن. سويتسەم مەنىڭ ول ويىم قاتە ەكەن. وسىدان 600 جىلداي بۇرىن ايتقان اسان قايعى اتانىڭ مىنانداي ايتىلعان سوزدەرى ەل ەسىندە ساقتالىپتى.
باقىتى ويانعان ەرلەردىڭ,
ءاربىر ءىسى وڭ بولار
داۋلەتى كۇنگە ارتىلىپ,
نە قىلسا دا مول بولار.
تازىلارى تۇلكى الىپ
قارشىعاسى قاز ءىلىپ
ءسوز سويلەسە ءجون بولار
نە دەسە دە جاراسار.
«باي», «بايسىڭ» دەپ ات قويىپ,
ەل اۋزىنا قاراسار.
وسى ءسوزدىڭ راستىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن «الپامىس باتىر» جىرىن ەسكە الساق تا جەتەدى. جىردا مۇراتى اسىل بولىپ, باعى جانعان ءبورى دەگەن جىگىتكە «باي» دەگەن ءسوزدى قوسىپ ءبايبورى اتانسا, ونىڭ شۇبار اتىنا «باي» دەگەن ءسوزدى قوسىپ بايشۇبار اتايدى, ونىڭ قۇت-مەكەنى جيدەلىنى جيدەلىبايسىن دەپ «بايسىن» ءسوزىن قوسىپ ايتادى.
اسان اتانىڭ سوزىنەن جيدەلىبايسىن ءبىر جەردىڭ, ءبىر ءوڭىردىڭ اتاۋى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. جيدەلىنىڭ تابىلىپ, بايسىننىڭ تابىلماۋ جۇمباعىنىڭ شەشىلۋى دە وسى اسانقايعى اتانىڭ سوزدەرىندە جاتقان سياقتى.
قازىر ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ, شارۋامىز ورگە باسقان كەزدە قازاقتىڭ دالاسىن دا, بالاسىن دا الپامىس باتىردىڭ رۋحى جەلەپ-جەبەپ جۇرگەندەي. جيدەلىبايسىننان اداسىپ, كوز جازىپ قالمايىق, اعايىن!
