عالامشار تۇرعىندارى «قارتايىپ» بارادى
جاستىق ءوتىپ, كارىلىك كەلگەندە تالاي ويشىلدار ادام جاراتىلىسىنىڭ بۇل كەزەڭىن وي ەلەگىنەن وتكىزەتىنى انىق. ادام بالاسىنىڭ قارتايۋ سەبەپتەرى العاش رەت انتيكالىق داۋىردە جازىلعان ەكەن. گيپپوكرات قارتتىقتى – تابيعي جىلۋدىڭ ازايۋى جانە اعزانىڭ كەبۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ ساناعان. سول داۋىردە جاساعان فيلوسوف پلاتون, قارتايۋعا اسىرەسە ورتا جاستاعى ءومىر ءسۇرۋ سالتى اسەر ەتەدى دەپ كورسەتكەن.
قازىرگى كۇندە گەرونتولوگيا دەگەن عىلىم وسى قارتتاردىڭ جاسىن ۇزارتۋ, تاعى باسقا فيزيولوگيالىق بيولوگيالىق, پسيحولوگيالىق جاقتارىن زەرتتەپ جاتقان جايى بار. زەرتتەۋگە نەگىز بولعانى – ەگدە جاستاعى ادامداردىڭ سانىنىڭ ءابسوليۋتتى ءوسۋىنىڭ ۇردىسكە اينالۋى. ياعني, عالامشار تۇرعىندارىنىڭ جالپى سانىندا بالالار مەن جاستار سانىنىڭ ۇلەسى ازايىپ, قارتاڭ كىسىلەردىڭ سانىنىڭ ءوسۋى الاڭداتىپ وتىرعان سىڭايلى. بۇۇ-نىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا, 1950 جىلى الەمدە 200 ميلليون شاماسىندا 60 جانە ودان جوعارى جاستاعى ادامدار بولسا, 1975 جىلعا دەيىن ولاردىڭ سانى 550 ميلليونعا وسكەن. ەگەر وسى ءۇردىس تەجەلمەسە, 2025 جىلى 60-تان جوعارى جاستاعىلار سانى 1 ميلليارد 100 ميلليون ادامعا, ياعني 5 ەسە وسەدى.
بۇعان دۇنيە ەسىگىن اشاتىن سابيلەردىڭ كەمۋى, مەديتسينانىڭ دامۋىنىڭ ارقاسىندا ەگدە تارتقان ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ۇزاقتىعى, حالىقتىڭ ءومىر دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى دە اسەر ەتۋدە دەيدى.
وسى رەتتە, بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ توپتاستىرۋىنا ساي «قارتاڭ» ادامدار دەپ 60-تان 77 جاسقا دەيىنگىلەردى, «قارتتارعا» 75-تەن 89 جاستاعىلار, «ۇزاق ءومىر سۇرۋشىلەرگە» 90 جاستاعى جانە ودان ۇلكەن جاستاعىلار جاتقىزىلعان ەكەن.
زەينەتكەرلەر تۋرالى زاڭ كەرەك
بويدان قۋات كەتىپ, كەلىن-بالانىڭ قولىنا قاراپ قالعاندا قامىققان قازاقتىڭ «توقسان جاس جاسايىن دەگەن جاسىم با ەدى, بىلامىق جەيىن دەگەن اسىم با ەدى» دەپ ايتقانىن بىلەمىز. بۇل ءسوزدى ويىمىزداعى بولماي قالعان ساتتەردە دە تىلگە الامىز. دەمەك, از جاسا, نە كوپ جاساساڭ دا قادىر-قۇرمەتىڭمەن, قوعامعا دا سۇيكىمىڭ بولىپ, ءوز جونىمەن قارتايعان دا باقىت ەكەن.
ولاي دەيتىن سەبەبىمىز, قازىرگى كۇندە قوعامدا قارتتاردى ەشكىمگە كەرەك ەمەس اۋىر جۇكتەي قابىلدايتىندار از ەمەس. تەك مەرەكە كەزىندە ەسكە ءتۇسىپ جايشىلىقتا ەسەپتەن شىعارىپ جاتامىز. ال جاسى كەلگەن اعا ۇرپاقتى قۇرمەتتەيتىن قوعامدا شال – قارتقا, قارت – اقساقالعا, قاريا – ابىزعا اينالادى. بۇل, اسىرەسە, ايىنا ەلۋ ادام زەينەتكە شىعىپ جاتقان ەلوردانىڭ بارشا قاريالارىنا قاتىسى بار.
وسى كۇنگە دەيىن زەينەتكەرلەرگە ارنالعان زاڭنىڭ قابىلدانباۋى ولاردىڭ قوعامداعى ورنىن ايقىنداپ, قاقىسىن انىقتاي الماي وتىر.
زەينەتكە شىققان كۇننەن باستاپ قۇقىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن, تۇرمىستاعى جەڭىلدىكتەرى مەن قالعان ءومىرىنىڭ ءمانىن انىقتاپ, قارتتارىن تورگە شىعارعان زاڭدى كورشى ەلدەر تۇگەل قابىلداعان ەكەن. الايدا بۇل ىستە قازاقستان پارلامەنتاريلەرى كەشەۋىلدەپ تۇر. ەگەر ماسەلەنىڭ ءبىر شەتى قاراجاتقا تىرەلىپ جاتسا, قارتتارىن جەرگە قاراتپاعان وزبەك, تاجىك, قىرعىزداردىڭ بايلىعى بىزدەن اسپاپ ەدى عوي دەگەن ساۋالدىڭ تۋىنداۋى – زاڭدى نارسە.
رەسەي, بەلارۋس, تاعى باسقا ورتا ازيا ەلدەرىندە زەينەتكەرلەر كوممۋنالدى تولەمدەرىنىڭ جارتىسىن عانا تولەيدى, ءجۇرىپ-تۇرۋىنا دا ءبىرشاما جەڭىلدىك بەرىلگەن, ءدارى-دارمەگىنە دە مەملەكەت ءبىرشاما قارجى ءبولىپ وتىر. بۇل قابىلدانعان زاڭنىڭ يگىلىگى ەكەنى انىق.
استانالىق ارداگەرلەر جاعدايى جامان ەمەس
ايتا كەتۋ كەرەك, استانالىق زەينەتكەرلەردىڭ جاعدايى وزگە وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا كوش ىلگەرى. قوعامدىق كولىكتە تەگىن جۇرەدى, جىلىنا ءبىر رەت دەمالىس ۇيىندە تەگىن ەمدەلە الادى, تاعى باسقا جەڭىلدىگى جوق ەمەس. قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسى جالعىزىلىكتى جاندارعا قامقور بولىپ كەلەدى. الايدا ولاردىڭ دا قولى قىسقا, مۇمكىندىگى از. سوندا دا, سۇرانىپ ءجۇرىپ, ارداگەرلەردىڭ شاعىن ورتالىقتارىن اشىپ جاتىر. ولاردىڭ قولدارى بوستا شاحمات, دويبى ويناپ, كوڭىلدەرىن اۋلايتىن شاعىن-ورتالىقتاردىڭ جۇمىسى ءبىر جونگە كەلىپ قالدى, بىراق بار بولعانى بۇكىل قالا بويىنشا 28 ورتالىق قانا بار. ال قارتتاردىڭ ۋاجىنە كەلسەك, كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ پاتەر سانىنا قاراي تومەنگى قاباتىندا زەينەتكەرلەرگە ارنالعان ءبىر-ءبىر ورىن اشىلۋى كەرەك دەيدى. راسىندا دا, ءار ءۇيدىڭ استىندا قوس-قوستان دۇكەن, شاشتاراز تاعىسىن تاعى حالىققا قىزمەت ەتەتىن ورىندار جەتكىلىكتى. ال زەينەتكەرلەر ءۇشىن نەگە شاعىن جاي اشىلىپ, ونىڭ كۇتىمىن ءۇي باسقارۋشىلاردىڭ مىندەتىنە بولمەسكە؟ زاڭمەن قاراستىرىلسا, قارتتاردى قايرايتىن امال تابىلادى.
قاسيەتسىز شالعا اينالماسىن
ءبىزدىڭ قازاقى ۇعىمىمىزدا قارتتىقتىڭ سيپاتىنا ادامداردىڭ قاسيەتىنە قاراي دا بولمىسىن باعالاعان. ول تۋرالى باۋىرجان مومىشۇلى جاسى ۇلكەن قارتتاردى شال, قاريا, اقساقال, ابىز دەپ تورتكە بولگەن ەكەن. وتباسى, وشاق قاسىنان ۇزاپ شىعا الماي ۇيەلەپ قالعان قارتتى – شال. ءوز اۋلەتىن شاشاۋ شىعارماي ۋىسىندا ۇستاپ, بيلىك جۇرگىزگەن قارتتى قاريا دەپ, تۇتاس ءبىر اۋىلدىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەندەپ, جىرتىعىن بۇتىندەپ, ازاماتىن اتقا مىنگىزىپ, ايبىنىن اسىرىپ وتىراتىن قارتتى اقساقال دەپ, بۇكىل ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ, نامىسىن جىرتىپ, داۋ-دامايىن شەشىپ, ارعى-بەرگى تاريحتان اڭگىمە قوزعاپ, تۇلا بويىنا ۇلتتىق رۋح, ىزگى قاسيەتتەردى مولىنان سىڭىرگەن قارتتى ابىز دەپ اتاعان.
مەنىڭشە, قازىرگى كۇندە قازاقتىڭ ءاربىر وتباسىنا اقساقال دا, قوعامعا ابىز دا كەرەك. قارتتار قايراتتانىپ قوعامنىڭ اعىسىن قولىنا الماسا, ۇرپاعىنا قالقا بولماسا, قازاقتىڭ شاڭىراعى بيىك بولمايدى. وكىنىشتىسى, قوعامعا تەك قانا «شالدار» كەرەك سياقتى. ولاي دەيتىنىم, بۇگىنگى كۇنى قۇدايدىڭ قاراۋىندا عانا قالىپ, قوعامنىڭ تىزىمىندە بولماعان سوڭ, وسىلايشا ۇساقتالا بەرەدى. تورىندە قادىرىن بىلمەگەن سوڭ قاريالار شىنىمەن دە شوگىپ, قاسيەتسىز شالعا اينالا بەرمەك.
