ارقادا كۇن سالقىنداپ, قىستىڭ كەلگەنىنە ايعا جۋىق ۋاقىت بولىپ قالدى. بازارلاردا قاۋىن-قاربىز سەكىلدى ءوزىمىزدىڭ جەمىس-جيدەكتەر سيرەپ, سىرتتان اكەلگەندەرى مولايىپ جاتىر. ولاردىڭ قاتارىندا اپەلسين, بانان, ماندارين, ءجۇزىم, ورىك-مەيىز, تاعى باسقاسى بار. كوپشىلىگى ءبىزدىڭ دالامىزدا وسپەيدى. دەگەنمەن وتاندىق ونىمدەردىڭ دە مولىنان تۇراتىن جاعدايى بار ەدى, الايدا ولاي بولماي وتىر. قازىر پايداسى مەن زيانىن سارالايتىن جۇرتتى «جەمىس-جيدەكتەر ءبىزدىڭ بازارلارىمىزعا قاي ەلدەن كەلەدى؟» دەگەن ساۋال ويلاندىراتىنى بەلگىلى.
كوكونىس – وزىمىزدىكى, جەمىس – جات جۇرتتىكى
وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەمەك ماقساتىندا استاناداعى بىرنەشە ساۋدا ءۇيىن ارالاپ, ساۋداگەرلەرىمەن تىلدەسىپ قايتتىق. بايقاعانىمىزداي, باقشا وسىمدىكتەرىنىڭ باسىم بولىگى بەرىسى قىتاي, وزبەكستان, تۇركيا مەملەكەتتەرىنەن, ال ارىسى افريكا, ەۋروپا, ءتىپتى امەريكا ەلدەرىنەن جەتكىزىلەدى ەكەن.
سونىمەن وتكەن ۋيك-ەندتى پايدالانىپ, قالا جۇرتشىلىعى ساۋدا جاسايتىن ورتالىقتاردىڭ ءبىرى – «استانالىق بازاردى» بەتكە الدىق. جەكسەنبى بولعان سوڭ بۇل ورتالىق قۇمىرسقانىڭ يلەۋى ىسپەتتەس, قۇجىناعان جۇرتتا ەسەپ جوق. كىرەبەرىستەن-اق «باۋىرىم, نە ىزدەدىڭ؟ كەل, باعاسىن ءتۇسىرىپ بەرەم. ءبارى ساپالى, يمپورتنىي» دەگەن سوزىمەن ساتۋشى قارسى الدى. اياڭداپ كەلىپ, ءجون سۇراسقانىمىزدا تاۋارلارىن, نەگىزىنەن, كورشىلەس وزبەكستاننان اكەلىپ وتىرعانىن بىلدىك. «الا جازداي باۋ-باقشا شارۋاشىلىعىمەن اينالىستىم. ءوزىڭىز كورىپ وتىرعان جۇزىمدەر – ماڭداي تەرىمنىڭ جەمىسى. باعالارى ءارتۇرلى, قارا تۇستىلەرى, ياعني كيشميش سورتتىسى – 600 تەڭگە, ال سۇيەگى بار جاسىل تۇستىلەرى 350-450 تەڭگە ارالىعىن قۇرايدى. قىستاعى تابىسىم – جازداعى ەڭبەگىمنىڭ ارقاسى» دەيدى وزبەكستاندىق جىگىت.
بازاردى ءارى قاراي بارلاپ, ليمون, اپەلسين, ماندارين ساتىلاتىن ورىنعا جاقىندادىق. مۇندا قابىعى جۇقا ليمونداردىڭ ءبىر داناسى 150 تەڭگەدەن ساۋدالانسا, اپەلسين – 500 تەڭگە, ال ماندارين 550 تەڭگە تۇرادى. ساۋداگەردىڭ ايتۋىنشا, ارقايسىسى ءارتۇرلى ەلدەن كەلەدى ەكەن. ماسەلەن, اپەلسين مەن ءمانداريننىڭ ءبىر بولىگى تۇركيا مەن ماروككودان جەتكىزىلسە, ەندى ءبىرى ىرگەمىزدەگى قىتايدىڭ ونىمدەرى كورىنەدى. ال ليموندارى وزبەكستاندا ءوسىرىلىپتى. سول سياقتى كەپكەن, ياعني ورىك-مەيىز, قاق سەكىلدى جەمىس تە بىزگە وزبەك اعايىننان جەتەدى ەكەن.
جالپى, «استانالىق بازاردا» ءمانداريننىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار. تيىسىنشە, ارقايسىسى – ءارتۇرلى مەملەكەتتىڭ تاۋارى. ماسەلەن, جاپىراعىمەن بىرگە ساۋدالاناتىنى ماروككودا ءپىسىپتى. ال تاعى ءبىر ءتۇرى يراننان, گرۋزيادان جەتكىزىلەدى. قۇنى – 450-650 تەڭگە. سول سياقتى كۇن سالقىنداعاندا سورەلەرگە شىعاتىن قۇرما مەن انار دا كورشىلەس وزبەك ەلىنەن اكەلىنەدى. ال باعاسى جاعىنان ەكەۋى دە 500 تەڭگەنىڭ ماڭايىن توڭىرەكتەيدى. بانان بىزگە كوبىنە افريكا ەلدەرى مەن مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى ەكۆادوردان كەلەدى ەكەن, قۇنى – 400-450 تەڭگەدەن.
ساۋدا ورنىن ءبىر شولىپ شىققاننان كەيىن باسىم بولىگى شەتەلدەن كەلەتىنىن بايقادىق. وسى ورايدا «قازاقستاندىق ونىمدەر قايدا؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندارى انىق. ءبىر وكىنىشتىسى, وتاندىق تاۋارلاردان تەك الماتىنىڭ اپورتى مەن مەركىنىڭ المۇرتىن عانا تابۋعا بولادى. ىشكى نارىقتى شەتەلدىڭ ونىمدەرى جاۋلاپ العانىنا كوز جەتكىزدىك.
ايتپاقشى, جەمىستىڭ نەگىزگى بولىگى وزگە ەلدەردەن جەتكىزىلگەنمەن, كوكونىستەر قازاقستاندا وسىرىلگەن. بۇعان «شاپاعات», «Big شانحاي», «كوك بازار», «ورتالىق بازار» ورىندارىنا بارعاندا كوز جەتكىزدىك. ماسەلەن, استاناعا پياز – جامبىل وبلىسى, ءسابىز, قىزىلشا – پاۆلودار, قىرىققابات – قوسشى, كارتوپ – ماكينكا, ال قيار, پوميدور سارىاعاشتان تاسىمالدانادى.
يمپورتتىڭ زيانى دا از ەمەس
قازاقستانعا كەلەتىن شەتەلدىك تاۋارلاردىڭ اراسىندا زياندىلارى دا كەزدەسىپ جاتادى. ماسەلەن, اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا وتكەن جىلدىڭ 6-20 قازان ارالىعىندا ەل اۋماعىنا جوعارعى فيتوسانيتاريالىق قاۋپى بار كارانتينگە جاتقىزىلاتىن ونىمدەردى اكەلۋ كەزىندە وسىمدىكتەر كارانتينى سالاسىنداعى زاڭنامانى بۇزۋدىڭ 59 فاكتىسى انىقتالعان. ال 59 فاكتىنىڭ 47-ءسى قىرعىزستاننان جەتكىزىلگەن ءونىمدى تەكسەرۋ كەزىندە بەلگىلى بولعان. ونىڭ ىشىندە 11 جاعدايدا ءونىم (93,3 توننا الما مەن المۇرت, 21 توننا ءجۇزىم, 4 توننا قىزىلشا) مىندەتتى ىلەسپە فيتوسانيتارلىق سەرتيفيكاتسىز اكەلىنگەن.
سونىمەن قاتار قىرعىز ەلىنەن جەتكىزىلگەن تاۋارلاردان زيانكەستەر تابىلعان. «17 جاعدايدا 20,6 توننا قۇرما جانە اناردان, 47,7 توننا الما جانە المۇرتتان, 42,4 توننا كەپتىرىلگەن جەمىستەن, 60,1 توننا جۇزىمنەن, 66,7 توننا كارتوپتان كومستوك سىمىرى, شىعىس جەمىس جەمىرى, كارتوپتىڭ التىن تۇستەس جۇمىرقۇرتى, ارام سوياۋلار, ازيالىق جەمىس شىبىنى, كارتوپ كۇيەسى اتتى كارانتيندىك زيانكەستەر انىقتالعان. 19 جاعدايدا ءونىم (10,5 توننا تاڭقۋراي جانە قۇلپىناي, 37,2 توننا الما جانە المۇرت, 61,2 توننا ءجۇزىم, 12 توننا قارا ورىك, 2,9 توننا انار) تاڭبالاۋسىز اكەلىنگەن» دەپ حابارلاعان اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى.
مۇنداي ەسكەرتۋ رەسەيدەن كەلگەن تاۋار يەلەرىنە دە سالىندى. ماسەلەن, بۇل ەلدەن 22 توننا جارما ءتۇرى, 83,5 توننا كارتوپ, 20 توننا بانان, 74,5 تەكشە مەتر كەسىلگەن اعاش دايىندامالارى مىندەتتى ىلەسپە فيتوسانيتاريالىق سەرتيفيكاتسىز اكەلىنىپتى. وسىنداي تەكسەرىستىڭ ناتيجەسىندە بىلتىر قازاقستان كورشى ەكى ەلدەن جەتكىزىلگەن 600 ءونىمدى كەرى قايتارعان.
ەكسپورت – پايدا كوزى
وسى ورايدا بىرنەشە ەلدىڭ جەمىس-جيدەك ونىمدەرىن سىرتقا شىعارۋ ارقىلى بىرجىلدىق تابىسى قانداي بولاتىنىن ىزدەپ كوردىك. «انادولى» اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا, تۇركيا 2017 جىلى وسى سالا ارقىلى 2,231 ميلليارد دوللار پايدا تاۋىپتى. جەمىس-جيدەك پەن كوكونىس ساراپشىلارى كەڭەسىنىڭ ديرەكتورى الي كاۆاكتىڭ ايتۋىنشا, بۇل 2016 جىلعى كورسەتكىشتەن 13 پايىزعا ارتىق ەكەن. ياعني ەكى جىل بۇرىن تۇركيا 1,979 ملرد دوللار تابىس تاۋىپتى. مۇنداي ناتيجەگە ۇشاق سانىنىڭ ارتۋى ۇلكەن ءرول اتقارعان كورىنەدى. Turkish Cargo كومپانياسىنىڭ يزميردەگى فيليالىنىڭ ديرەكتورى فايك دەنيز قوسىمشا 18 ۇشاق قويىلعانىن ءمالىم ەتتى. ال وسى جىلدىڭ قاڭتار-مامىر ارالىعىنداعى تابىس 271 ملن دوللاردى قۇراپتى. تۇركيانىڭ تاۋارلارى, نەگىزىنەن, گەرمانيا, يراك, رۋمىنيا, بەلارۋس, ساۋد ارابياسى, رەسەي ەلدەرىنە يمپورتتالادى.
ال كورشىلەس قىتاي ەلىنىڭ دە وسى ارقىلى تابىسى از ەمەس. ماسەلەن, وتكەن جىلى ءبىر عانا الما جەمىسىنىڭ 1,33 ملن تونناسىن سىرتقا شىعارىپ, 1,46 ملرد دوللار پايدا تاپقان. وسىنداي جەتىستىكتىڭ ارقاسىندا الەمدەگى الما شىعاراتىن ەلدەردىڭ اراسىندا كوش باستاپتى. قىتايمەن, نەگىزىنەن, بانگلادەش, فيليپپين, ءۇندىستان, تايلاند, يندونەزيا مەملەكەتتەرى ساۋدا جاسايدى.
ءوز ونىمدەرىن سىرتقا شىعارۋ كورسەتكىشى بويىنشا وزبەكستان دا قالىس قالمايدى. وزبەك ەلى تاۋارىن الەمنىڭ 80 ەلىنە جەمىس-جيدەكتىڭ 180 ءتۇرىن ساتىپ, پايدا تاۋىپ وتىر. وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەل قازىناسىنا 708,8 ملن دوللار تابىس ءتۇسىپتى. بۇل 2016 جىلمەن سالىستىرعاندا 15 پايىزعا كوپ. ال جوسپار بويىنشا بيىل باس-اياعى 2 ملرد دوللاردىڭ ءونىمى ەكسپورتتالماق.
ايتا كەتەرلىگى, وسى جىلى وزبەكستان مەن قىتاي كەلىسسوز جۇرگىزىپ, ناتيجەسىندە ساۋدا بايلانىسى نىعايا تۇسكەن. ەندى 2018 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن وزبەكستان 10 مىڭ توننا شيە, 3 مىڭ توننا مەيىز جانە 2 مىڭ توننا گرەك جاڭعاعىن جەتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. العاشقى پارتياسىنان-اق وزبەك حالقى 22,4 ملن دوللار تابىس تۇسىرگەن.
قورىتىندىلار بولساق, قازاقستان جەمىس-كوكونىس ءوندىرىپ, الەمدىك نارىققا شىعارۋدا كەز كەلگەن مەملەكەتپەن يىق تىرەستىرۋگە قاۋقارلى. ەكزوتيكالىق, تروپيكالىق جەمىس-جيدەكتەردەن وزگەسىن ەلىمىزدە وسىرۋگە جاعداي بار. ءماسەلەن, بىزدە جازدىگۇنى وڭتۇستىكتەگى اعايىن قاۋىن-قاربىزىن قايدا جىبەرەرىن بىلمەي, امالسىزدان ارزان باعاعا ساتىپ جاتاتىنىنا كۋا بولامىز. سول سياقتى سۋىققا ءتوزىمدى, قابىعى قاتتى قارا قاربىزدار دا وسىرىلەدى. مىنە, جەمىستىڭ وسى ءبىر ءتۇرىنىڭ شەتەلگە شىعارىلۋىنا جاۋاپتى مەكەمەلەر قول ۇشىن تيگىزسە, ەل قازىناسىنا ايتارلىقتاي پايدا تۇسەرى انىق. سونىمەن قاتار الماتى اپورتى قولعا الىنىپ, جاھاندىق نارىققا شىعارىلسا, الەمدىك رەيتينگتە قىتايدى ىعىستىرىپ, العاشقى ورىنعا جايعاسارى انىق. بىزدە قاجەتتىنىڭ ءبارى بار. الايدا…
