كاميلانىڭ جاسى نەبارى 23-تە جانە ءدال قازىر ول ەلىمىزدەگى جالعىز نەيروبيولوگ. جاس عالىم بۇگىندە نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا مەكتەبىندە وقيدى. ءبىلىم كۇنى قارساڭىندا وزىمەن بەتپە-بەت جولىعىپ, سۇيىكتى سالاسى تۋرالى جان-جاقتى اڭگىمەلەسكەن ەدىك. كەيىپكەرىمىز ادام ميىنىڭ قۇپياعا تولى قالتارىستارىن تاپتىشتەپ تۇرىپ ءتۇسىندىرىپ بەردى.
نەيروعىلىم نازىك سالانى زەرتتەيدى
– كاميلا, اۋەلى ءوزىڭنىڭ نەيروعىلىمعا دەگەن ماحابباتىڭنىڭ قاشان ويانعانىن ايتشى.
– مەن بالا كۇنىمنەن جاڭا, تاڭسىق نارسەگە قۇشتار بولىپ ءوستىم. سول قاسيەتىمنەن شىعار, 9-سىنىپتا مەكتەپ كىتاپحاناسىنا اكەلگەن شەپەردتىڭ «نەيروبيولوگيا» وقۋلىعىنا قاتتى قىزىعىپ, باس الماي وقىدىم. بۇل كىتاپحاناشىنىڭ تاپسىرىسى بولاتىن, ول ءبىرىنشى تومىن ءوزى وقىپ جاتقاندىقتان, مەنىڭ قولىما ەكىنشى تومى ءتيدى. تۇك تۇسىنبەسەم دە, ماعان وقۋلىقتىڭ نە تۋرالى ەكەندىگى ۇنادى. ادام ميى ءۇشىن ءوزىن-ءوزى زەرتتەۋ سونداي قىزىق قوي. نەيروبيولوگيا وسىعان نەگىزدەلەدى. بۇعان قوسا, نەيروعىلىم كيبەرنەتيكا, جوعارى ماتەماتيكا, بيوحيميا جانە پسيحولوگيا ءتارىزدى ءبىر-بىرىنەن الىس سالالاردى بويىنا توعىستىرعان.
مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ, كەلەشەكتە بيوتەحنولوگ بولام دەگەن ماقساتپەن «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى بلۋمينگتونداعى ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىنە «بيوتەحنولوگيا» ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇستىم. ءبىر جىلدان كەيىن جازدا قازاقستانعا ورالىپ, الماتىداعى وسىمدىكتەر بيولوگياسى مەن بيوتەحنولوگياسى ينستيتۋتىنان تاجىريبەدەن ءوتتىم. ءبارىن ءوز كوزىممەن كورىپ, ماعان نەيروبيولوگيانىڭ الدەقايدا جاقىن ەكەنىن ءتۇسىندىم. ارتىنشا شەتەلدە ماماندار دايارلاۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميسسيادان ماماندىعىمدى اۋىستىرۋدى سۇرادىم. «نەيروبيولوگيا» باسىم ماماندىقتار تىزىمىندە بولماسا دا, مەنىڭ ءوتىنىشىم قاناعاتتاندىرىلدى. اقىرى وسى ماماندىق بويىنشا ديپلوم الىپ شىقتىم.
– وسىعان دەيىنگى ءتاجىريبەڭدە نەبىر ەرەكشە دۇنيەلەردىڭ كۋاسى بولعان شىعارسىڭ؟
– البەتتە. نەيروبيولوگيا ادامنىڭ ميى مەن جۇيكە جۇيەسىن زەرتتەيدى. ميدى ەڭ العاش رەت ءوز قولىممەن ۇستاعاندا, عاجاپ اسەرگە بولەندىم. ويتكەنى, ءبىر كىسىنىڭ ويلارى, ارەكەتتەرى, تاريحى, جادى مەنىڭ قولىمدا تۇرعانىن ءتۇسىندىم. ءبىر ۋاقىتتارى بۇل ادام ءتىرى بولعان جانە ونىڭ وسى ميى كوپ نارسەنى ىستەگەن. قازىر ميدى سپيرتتەپ, قاتىرىپ تاستاعان. سوندىقتان ونى قولعا ۇستاۋعا بولادى. ءتىرى مي جەلە سياقتى جۇمساق, نازىك, ونىمەن وتە ساق بولۋ كەرەك.
– كاميلا, اۋەلى ءوزىڭنىڭ نەيروعىلىمعا دەگەن ماحابباتىڭنىڭ قاشان ويانعانىن ايتشى.
– مەن بالا كۇنىمنەن جاڭا, تاڭسىق نارسەگە قۇشتار بولىپ ءوستىم. سول قاسيەتىمنەن شىعار, 9-سىنىپتا مەكتەپ كىتاپحاناسىنا اكەلگەن شەپەردتىڭ «نەيروبيولوگيا» وقۋلىعىنا قاتتى قىزىعىپ, باس الماي وقىدىم. بۇل كىتاپحاناشىنىڭ تاپسىرىسى بولاتىن, ول ءبىرىنشى تومىن ءوزى وقىپ جاتقاندىقتان, مەنىڭ قولىما ەكىنشى تومى ءتيدى. تۇك تۇسىنبەسەم دە, ماعان وقۋلىقتىڭ نە تۋرالى ەكەندىگى ۇنادى. ادام ميى ءۇشىن ءوزىن-ءوزى زەرتتەۋ سونداي قىزىق قوي. نەيروبيولوگيا وسىعان نەگىزدەلەدى. بۇعان قوسا, نەيروعىلىم كيبەرنەتيكا, جوعارى ماتەماتيكا, بيوحيميا جانە پسيحولوگيا ءتارىزدى ءبىر-بىرىنەن الىس سالالاردى بويىنا توعىستىرعان.
مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ, كەلەشەكتە بيوتەحنولوگ بولام دەگەن ماقساتپەن «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى بلۋمينگتونداعى ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىنە «بيوتەحنولوگيا» ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇستىم. ءبىر جىلدان كەيىن جازدا قازاقستانعا ورالىپ, الماتىداعى وسىمدىكتەر بيولوگياسى مەن بيوتەحنولوگياسى ينستيتۋتىنان تاجىريبەدەن ءوتتىم. ءبارىن ءوز كوزىممەن كورىپ, ماعان نەيروبيولوگيانىڭ الدەقايدا جاقىن ەكەنىن ءتۇسىندىم. ارتىنشا شەتەلدە ماماندار دايارلاۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميسسيادان ماماندىعىمدى اۋىستىرۋدى سۇرادىم. «نەيروبيولوگيا» باسىم ماماندىقتار تىزىمىندە بولماسا دا, مەنىڭ ءوتىنىشىم قاناعاتتاندىرىلدى. اقىرى وسى ماماندىق بويىنشا ديپلوم الىپ شىقتىم.
– وسىعان دەيىنگى ءتاجىريبەڭدە نەبىر ەرەكشە دۇنيەلەردىڭ كۋاسى بولعان شىعارسىڭ؟
– البەتتە. نەيروبيولوگيا ادامنىڭ ميى مەن جۇيكە جۇيەسىن زەرتتەيدى. ميدى ەڭ العاش رەت ءوز قولىممەن ۇستاعاندا, عاجاپ اسەرگە بولەندىم. ويتكەنى, ءبىر كىسىنىڭ ويلارى, ارەكەتتەرى, تاريحى, جادى مەنىڭ قولىمدا تۇرعانىن ءتۇسىندىم. ءبىر ۋاقىتتارى بۇل ادام ءتىرى بولعان جانە ونىڭ وسى ميى كوپ نارسەنى ىستەگەن. قازىر ميدى سپيرتتەپ, قاتىرىپ تاستاعان. سوندىقتان ونى قولعا ۇستاۋعا بولادى. ءتىرى مي جەلە سياقتى جۇمساق, نازىك, ونىمەن وتە ساق بولۋ كەرەك.
ايەل دە ەركەكشە ويلاي الادى
– ءبىزدىڭ سانامىزدا مىقتاپ بەكىپ قالعان مي تۋرالى كەيبىر ستەرەوتيپتەردى جويا الاسىڭ با؟
– ماعان ءجيى قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ ءبىرى – «ءبىزدىڭ ميىمىز راسىمەن دە تەك 10 پايىزعا عانا جۇمىس ىستەي مە؟». جوق. كەز كەلگەن ادامنىڭ ميى ءوز ءمۇمكىندىگىنىڭ 100 پايىزىندا جۇمىس ىستەيدى. مەن بۇل 10 دەگەن سيقىرلى ساننىڭ قايدان پايدا بولعانىن بىلمەيمىن. جالپى, ميدى پايىزبەن ولشەۋ – ادامي ارەكەتتەردى پايىزبەن ەسەپتەگەنمەن تەڭ. مىسالى, مەن بۇگىن 28 پايىزدىق بەلسەندىلىكپەن جازدىم. ونى 30-عا دەيىن كوتەرۋ قاجەت. بۇل تىم اقىماقتىق بولىپ ەستىلەدى.
– ال ميدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن كەسىپ الىپ تاستاۋعا بولا ما؟
– بۇل پروتسەدۋرانى مەديتسينا تىلىندە لوبوتوميا دەپ اتايدى. ونىڭ سالدارى ءارتۇرلى. ءبارى دە پاتسيەنتتىڭ جاسىنا, جاعدايىنا جانە ميىنىڭ قاي بولىگىن كەسكەنگە بايلانىستى. ماسەلەن, ەپيلەپسيا, ياعني قويانشىقپەن اۋىراتىن كىشكەنتاي قىز بالانى سول ادىسپەن ەمدەگەنى تۋرالى قىزىق فاكتى بار. ەمدەۋ كەزىندە ونىڭ ميىنىڭ ءبىر جارتى شارىن الىپ تاستاعان. وسىلايشا ەپيلەپسياسى جازىلعان. ول كەزدە ءبۇلدىرشىن 2 جاستا بولعان. ال 8 جاسقا قاراي ءوزىنىڭ دامۋ دەڭگەيى جاعىنان قۇربى-قۇرداستارىنان ەش ايىرماشىلىعى بولماعان. ەگەر نەيروبيولوگياداعى وسىنداي ەرەكشە وقيعالاردى كوبىرەك بىلگىڭىز كەلسە, گەنري مارش ەسىمدى نەيروحيرۋرگتىڭ «زيانىڭدى تيگىزبە. ءومىر, ءولىم جانە نەيروحيرۋرگيا تۋرالى اڭگىمەلەر» مەمۋارىن وقۋعا بولادى.
– ەر ادام مەن ايەل ادامنىڭ ميى ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنە مە؟
– بۇل دا ماعان كوپ قويىلاتىن ساۋالداردىڭ ءبىرى. مەنىڭ ويىمشا, ەرەكشەلەنبەيدى. ءيا, ميدىڭ كەيبىر مەتابوليكالىق قاسيەتتەرىنىڭ ءارتۇرلى ەكەندىگىن راستايتىن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن. بىراق ءبىز ارقاشان عىلىمدى بيولوگيالىق, پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك جاعىنان قاراستىرامىز. الەۋمەتتىك تاراپتان قارايتىن بولساق, ءارتۇرلى قوعامدا, ءارتۇرلى مادەنيەتتە, الەمنىڭ ءارتۇرلى بۇرىشىندا جۇرگىزىلگەن قىم-قيعاش گەندەرلىك ساياسات ايەل مەن ەر ادامنىڭ ميى ءبىر-بىرىنەن بولەكشە دەگەن تۇجىرىمدى دالەلدەمەيدى. بارلىعى دا ادامنىڭ قالاي تاربيەلەنگەنىنە بايلانىستى. مىسالى, ايەلدەردە كەڭىستىكتىك ويلاۋ ناشار دامىعان دەگەن ەسكى تۇسىنىك بولعان ەدى. كەيىنىرەك ونىڭ دۇرىس ەمەستىگى انىقتالدى. ويتكەنى, كىشكەنتاي كۇنىندە كونسترۋكتورمەن ويناعان قىز بالانىڭ كەڭىستىكتىك ويلاۋى ەر ادامداردىكىنەن ەش اجىراتىلمايدى ەكەن. ياعني, بۇرىن بەلگىلى ءبىر جىنىسقا تيەسىلى بولعان قابىلەتتەر, شىندىعىنا كەلگەندە, الەۋمەتتىك جاعدايلارعا كوبىرەك تاۋەلدى.
– ءبىزدىڭ سانامىزدا مىقتاپ بەكىپ قالعان مي تۋرالى كەيبىر ستەرەوتيپتەردى جويا الاسىڭ با؟
– ماعان ءجيى قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ ءبىرى – «ءبىزدىڭ ميىمىز راسىمەن دە تەك 10 پايىزعا عانا جۇمىس ىستەي مە؟». جوق. كەز كەلگەن ادامنىڭ ميى ءوز ءمۇمكىندىگىنىڭ 100 پايىزىندا جۇمىس ىستەيدى. مەن بۇل 10 دەگەن سيقىرلى ساننىڭ قايدان پايدا بولعانىن بىلمەيمىن. جالپى, ميدى پايىزبەن ولشەۋ – ادامي ارەكەتتەردى پايىزبەن ەسەپتەگەنمەن تەڭ. مىسالى, مەن بۇگىن 28 پايىزدىق بەلسەندىلىكپەن جازدىم. ونى 30-عا دەيىن كوتەرۋ قاجەت. بۇل تىم اقىماقتىق بولىپ ەستىلەدى.
– ال ميدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن كەسىپ الىپ تاستاۋعا بولا ما؟
– بۇل پروتسەدۋرانى مەديتسينا تىلىندە لوبوتوميا دەپ اتايدى. ونىڭ سالدارى ءارتۇرلى. ءبارى دە پاتسيەنتتىڭ جاسىنا, جاعدايىنا جانە ميىنىڭ قاي بولىگىن كەسكەنگە بايلانىستى. ماسەلەن, ەپيلەپسيا, ياعني قويانشىقپەن اۋىراتىن كىشكەنتاي قىز بالانى سول ادىسپەن ەمدەگەنى تۋرالى قىزىق فاكتى بار. ەمدەۋ كەزىندە ونىڭ ميىنىڭ ءبىر جارتى شارىن الىپ تاستاعان. وسىلايشا ەپيلەپسياسى جازىلعان. ول كەزدە ءبۇلدىرشىن 2 جاستا بولعان. ال 8 جاسقا قاراي ءوزىنىڭ دامۋ دەڭگەيى جاعىنان قۇربى-قۇرداستارىنان ەش ايىرماشىلىعى بولماعان. ەگەر نەيروبيولوگياداعى وسىنداي ەرەكشە وقيعالاردى كوبىرەك بىلگىڭىز كەلسە, گەنري مارش ەسىمدى نەيروحيرۋرگتىڭ «زيانىڭدى تيگىزبە. ءومىر, ءولىم جانە نەيروحيرۋرگيا تۋرالى اڭگىمەلەر» مەمۋارىن وقۋعا بولادى.
– ەر ادام مەن ايەل ادامنىڭ ميى ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنە مە؟
– بۇل دا ماعان كوپ قويىلاتىن ساۋالداردىڭ ءبىرى. مەنىڭ ويىمشا, ەرەكشەلەنبەيدى. ءيا, ميدىڭ كەيبىر مەتابوليكالىق قاسيەتتەرىنىڭ ءارتۇرلى ەكەندىگىن راستايتىن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن. بىراق ءبىز ارقاشان عىلىمدى بيولوگيالىق, پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك جاعىنان قاراستىرامىز. الەۋمەتتىك تاراپتان قارايتىن بولساق, ءارتۇرلى قوعامدا, ءارتۇرلى مادەنيەتتە, الەمنىڭ ءارتۇرلى بۇرىشىندا جۇرگىزىلگەن قىم-قيعاش گەندەرلىك ساياسات ايەل مەن ەر ادامنىڭ ميى ءبىر-بىرىنەن بولەكشە دەگەن تۇجىرىمدى دالەلدەمەيدى. بارلىعى دا ادامنىڭ قالاي تاربيەلەنگەنىنە بايلانىستى. مىسالى, ايەلدەردە كەڭىستىكتىك ويلاۋ ناشار دامىعان دەگەن ەسكى تۇسىنىك بولعان ەدى. كەيىنىرەك ونىڭ دۇرىس ەمەستىگى انىقتالدى. ويتكەنى, كىشكەنتاي كۇنىندە كونسترۋكتورمەن ويناعان قىز بالانىڭ كەڭىستىكتىك ويلاۋى ەر ادامداردىكىنەن ەش اجىراتىلمايدى ەكەن. ياعني, بۇرىن بەلگىلى ءبىر جىنىسقا تيەسىلى بولعان قابىلەتتەر, شىندىعىنا كەلگەندە, الەۋمەتتىك جاعدايلارعا كوبىرەك تاۋەلدى.
مي ءسىزدى قالاي الدايدى؟
– قازىرگى تەحنيكالىق پروگرەسس ادامنىڭ ميىنا كەرى اسەر ەتەدى دەپ ويلايسىڭ با؟
– بۇعان كاسىبي تۇرعىدان جاۋاپ بەرۋ قيىن. ويتكەنى, زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ جىلدامدىعى مەن بۇقارالىق قولجەتىمدىلىگى – بۇرىن ەشقانداي انالوگى بولماعان مىسال. الايدا تاريحتا جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ادامداردى قورقىتقان كەزدەرى كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن, اعىلشىن جازۋشىسى يزراەل زانگۆيلل 1891 جىلى «ۇيقىداعى مي ۇزاق ويلاۋ ءۇشىن تىم ءالسىز» دەپ جازدى. وسى ارقىلى ول جاڭا جانرلار مەن ادەبي اعىمداردىڭ, سونداي-اق جۋرناليستيكانىڭ دامۋىن تۇسپالدادى. بۇل سوزدەر ءححى عاسىردا باستالعان اقپارات داۋىرىنە دەيىن, بىزگە ينتەرنەت ارقىلى تاۋ-تاۋ كونتەنتتەر قولجەتىمدى بولعانعا دەيىن جازىلعان. سول ۋاقىت ىشىندە ءبىزدىڭ ميىمىزدىڭ جۇمىس ىستەۋ پرينتسيپتەرى ونشا قاتتى وزگەرمەگەنىمەن, قورىتىلاتىن اقپاراتتاردىڭ ساپاسى مەن سانى اتا-اجەلەرىمىزدىڭ زامانىنداعىدان ەداۋىر ارتتى.
– تولاسسىز كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان اقپاراتتاردىڭ كەسىرىنەن مي «جاڭىلىسىپ» قالۋى مۇمكىن بە؟
– مي ءبارىن ساقتاي المايدى. سوندىقتان ول ەستەلىكتەردى جالعان نۇسقالارمەن اۋىستىرۋدى ۇيرەنگەن. مۇنى وتە ءساتتى جاسايتىنى سونشا, ءبىزدىڭ ءوزىمىز بايقامايمىز. سول ءۇشىن بۇگىندە باتىستا كريميناليستەر قىلمىس كۋاگەرى بەرگەن تۇسىنىكتەمەنى قانداي دا ءبىر وبەكتيۆتى ادىستەرمەن – بەينەجازبالارمەن نەمەسە فوتوسۋرەتتەرمەن تەكسەرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. كۋاگەر وقيعانىڭ تۋرا ءوزى ايتقانىنداي وربىگەنىنە ەش كۇماندانباۋى مۇمكىن. ال شىن مانىندە ميى ونىڭ ەسىندەگىسىن وزگەرتىپ جىبەرەدى. وسىلايشا مي وزىنە ارتىلاتىن شەكتەن تىس سترەستەن قاشادى. مىسالى, ساباقتا ءسىزدى تاقتاعا شاقىرىپ, ال ءسىز تاپسىرمانى ۇمىتىپ قالساڭىز, ءسىز ساسقالاقتاي باستايسىز. بۇدان سىزگە الگى نارسەنى ەسكە ءتۇسىرۋ ودان ءارى قيىندايدى. وسىنداي ۇرەي تۋماس ءۇشىن ميىڭىز بوس كەڭىستىكتى سىرتتاي كورگەن نارسەسىمەن تولتىرا سالادى. ياعني, «و, قۇدايىم, مەن كەشە ونىڭ قانداي يۋبكا كيىپ كەلگەنىن ۇمىتىپ قالدىم» دەگەن سىقىلدى بولماشى ۇساق-تۇيەككە بولا ءوزىنىڭ جۇمىسىن توقتاتپاس ءۇشىن ميىمىز بىزگە «ماعان سەن, يۋبكانىڭ ءتۇسى كوك بولاتىن. ءبىز ناقتى بىلمەيمىز, بىراق ول كوك ءتۇستى» دەپ ايتادى.
– قازىرگى تەحنيكالىق پروگرەسس ادامنىڭ ميىنا كەرى اسەر ەتەدى دەپ ويلايسىڭ با؟
– بۇعان كاسىبي تۇرعىدان جاۋاپ بەرۋ قيىن. ويتكەنى, زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ جىلدامدىعى مەن بۇقارالىق قولجەتىمدىلىگى – بۇرىن ەشقانداي انالوگى بولماعان مىسال. الايدا تاريحتا جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ادامداردى قورقىتقان كەزدەرى كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن, اعىلشىن جازۋشىسى يزراەل زانگۆيلل 1891 جىلى «ۇيقىداعى مي ۇزاق ويلاۋ ءۇشىن تىم ءالسىز» دەپ جازدى. وسى ارقىلى ول جاڭا جانرلار مەن ادەبي اعىمداردىڭ, سونداي-اق جۋرناليستيكانىڭ دامۋىن تۇسپالدادى. بۇل سوزدەر ءححى عاسىردا باستالعان اقپارات داۋىرىنە دەيىن, بىزگە ينتەرنەت ارقىلى تاۋ-تاۋ كونتەنتتەر قولجەتىمدى بولعانعا دەيىن جازىلعان. سول ۋاقىت ىشىندە ءبىزدىڭ ميىمىزدىڭ جۇمىس ىستەۋ پرينتسيپتەرى ونشا قاتتى وزگەرمەگەنىمەن, قورىتىلاتىن اقپاراتتاردىڭ ساپاسى مەن سانى اتا-اجەلەرىمىزدىڭ زامانىنداعىدان ەداۋىر ارتتى.
– تولاسسىز كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان اقپاراتتاردىڭ كەسىرىنەن مي «جاڭىلىسىپ» قالۋى مۇمكىن بە؟
– مي ءبارىن ساقتاي المايدى. سوندىقتان ول ەستەلىكتەردى جالعان نۇسقالارمەن اۋىستىرۋدى ۇيرەنگەن. مۇنى وتە ءساتتى جاسايتىنى سونشا, ءبىزدىڭ ءوزىمىز بايقامايمىز. سول ءۇشىن بۇگىندە باتىستا كريميناليستەر قىلمىس كۋاگەرى بەرگەن تۇسىنىكتەمەنى قانداي دا ءبىر وبەكتيۆتى ادىستەرمەن – بەينەجازبالارمەن نەمەسە فوتوسۋرەتتەرمەن تەكسەرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. كۋاگەر وقيعانىڭ تۋرا ءوزى ايتقانىنداي وربىگەنىنە ەش كۇماندانباۋى مۇمكىن. ال شىن مانىندە ميى ونىڭ ەسىندەگىسىن وزگەرتىپ جىبەرەدى. وسىلايشا مي وزىنە ارتىلاتىن شەكتەن تىس سترەستەن قاشادى. مىسالى, ساباقتا ءسىزدى تاقتاعا شاقىرىپ, ال ءسىز تاپسىرمانى ۇمىتىپ قالساڭىز, ءسىز ساسقالاقتاي باستايسىز. بۇدان سىزگە الگى نارسەنى ەسكە ءتۇسىرۋ ودان ءارى قيىندايدى. وسىنداي ۇرەي تۋماس ءۇشىن ميىڭىز بوس كەڭىستىكتى سىرتتاي كورگەن نارسەسىمەن تولتىرا سالادى. ياعني, «و, قۇدايىم, مەن كەشە ونىڭ قانداي يۋبكا كيىپ كەلگەنىن ۇمىتىپ قالدىم» دەگەن سىقىلدى بولماشى ۇساق-تۇيەككە بولا ءوزىنىڭ جۇمىسىن توقتاتپاس ءۇشىن ميىمىز بىزگە «ماعان سەن, يۋبكانىڭ ءتۇسى كوك بولاتىن. ءبىز ناقتى بىلمەيمىز, بىراق ول كوك ءتۇستى» دەپ ايتادى.
جاعىمسىز ەستەلىكتەر مازالاسا…
– ال ميداعى كەيبىر ەستەلىكتەردى ءبىرجولا ءوشىرىپ تاستاۋعا بولا ما؟
– جاقىندا وسىنداي كۇشكە يە پرەپاراتتار جاسالدى. ولار پوستتراۆماتيكالىق سيندرومى بار ادامدارعا ارنالعان. پوستتراۆماتيكالىق دەپرەسسيۆتىك سيندروم دەگەنىمىز – فلەشبەكتارمەن, ياعني تراگەديالىق وقيعانى ەسكە تۇسىرۋمەن سيپاتتالاتىن وتە قورقىنىشتى دەرت. مۇنىمەن كوبىنەسە سوعىس نەمەسە زورلىق-زومبىلىق كورگەن كىسىلەر كوپ ۇشىراسادى. ال الگىندە مەن ايتقان پرەپاراتتاردى پايدالانۋ ءتاسىلى مىناداي. ادام تابلەتكانى ىشەدى نەمەسە وعان سول ءدارىنى ينەكتسيا تۇرىندە ەگەدى, سودان سوڭ ونىمەن پسيحوتەراپەۆت سويلەسىپ, جاڭاعى ۇرەيلى ەستەلىكتەرىن تۇگەلدەي ايتقىزىپ شىعادى. تەراپيادان كەيىن سول نارسە ميدان تولىق وشىرىلەدى. بولاشاقتا مۇنداي پرەپاراتتاردىڭ كومەگىمەن قانداي دا ءبىر جان جاراسىنان قۇتىلۋعا مۇمكىندىك پايدا بولاتىن شىعار. بىراق مەن جاي عانا ويىڭنان شىعارعىڭ كەلگەنى ءۇشىن ەستەلىكتەردەن ارىلۋعا كەڭەس بەرمەيتىن ەدىم.
– ميدىڭ اقپاراتتاردى ساقتايتىن بەلگىلى ءبىر كولەمى بار ما؟
– ماسەلەن, قانشا كىتاپتى, ءفيلمدى نەمەسە مۋزىكانى ساقتاي الادى دەيسىز بە؟ مي بۇلاي جۇمىس ىستەمەيدى. ءبىزدىڭ ومىرگە كەلگەن ساتىمىزدەن باستاپ كەزدەسكەن بارلىق نارسەلەر ەسىمىزدە ساقتالادى. ەلەستەتىپ كورىڭىزشى, ميعا قانشاما اقپاراتتى ساقتاۋ قاجەت؟! سونىمەن قاتار, ول باستى قالاي ۇستاۋ كەرەك, قالاي ءجۇرۋ كەرەك, قالاي وتىرۋ كەرەك, قالاي سويلەۋ كەرەك – ءبارىن-ءبارىن ەستە ساقتايدى. ونىڭ ۇستىنە, وسى فۋنكتسيالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز موتوريكالىق بەلسەندىلىگى بار. «م» نەمەسە «ك» دىبىسىن ايتۋ ءۇشىن ءسىز بەلگىلى ءبىر قابىلەتتەردى مەڭگەرەسىز عوي, مي وسىنىڭ ءبارىن وزىندە ساقتايدى. مي «Sony» فلەشكاسى سياقتى وزىندە 3 مىڭ كينونى ساقتاي الادى دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى, ونىڭ ءسىز ويلاعاننان الدەقايدا جان-جاقتى اقپاراتتى ساقتاۋعا شاماسى جەتەدى.
– قىزىقتى اڭگىمەڭە راقمەت! تاۋداي تابىستار تىلەيمىز.
– ال ميداعى كەيبىر ەستەلىكتەردى ءبىرجولا ءوشىرىپ تاستاۋعا بولا ما؟
– جاقىندا وسىنداي كۇشكە يە پرەپاراتتار جاسالدى. ولار پوستتراۆماتيكالىق سيندرومى بار ادامدارعا ارنالعان. پوستتراۆماتيكالىق دەپرەسسيۆتىك سيندروم دەگەنىمىز – فلەشبەكتارمەن, ياعني تراگەديالىق وقيعانى ەسكە تۇسىرۋمەن سيپاتتالاتىن وتە قورقىنىشتى دەرت. مۇنىمەن كوبىنەسە سوعىس نەمەسە زورلىق-زومبىلىق كورگەن كىسىلەر كوپ ۇشىراسادى. ال الگىندە مەن ايتقان پرەپاراتتاردى پايدالانۋ ءتاسىلى مىناداي. ادام تابلەتكانى ىشەدى نەمەسە وعان سول ءدارىنى ينەكتسيا تۇرىندە ەگەدى, سودان سوڭ ونىمەن پسيحوتەراپەۆت سويلەسىپ, جاڭاعى ۇرەيلى ەستەلىكتەرىن تۇگەلدەي ايتقىزىپ شىعادى. تەراپيادان كەيىن سول نارسە ميدان تولىق وشىرىلەدى. بولاشاقتا مۇنداي پرەپاراتتاردىڭ كومەگىمەن قانداي دا ءبىر جان جاراسىنان قۇتىلۋعا مۇمكىندىك پايدا بولاتىن شىعار. بىراق مەن جاي عانا ويىڭنان شىعارعىڭ كەلگەنى ءۇشىن ەستەلىكتەردەن ارىلۋعا كەڭەس بەرمەيتىن ەدىم.
– ميدىڭ اقپاراتتاردى ساقتايتىن بەلگىلى ءبىر كولەمى بار ما؟
– ماسەلەن, قانشا كىتاپتى, ءفيلمدى نەمەسە مۋزىكانى ساقتاي الادى دەيسىز بە؟ مي بۇلاي جۇمىس ىستەمەيدى. ءبىزدىڭ ومىرگە كەلگەن ساتىمىزدەن باستاپ كەزدەسكەن بارلىق نارسەلەر ەسىمىزدە ساقتالادى. ەلەستەتىپ كورىڭىزشى, ميعا قانشاما اقپاراتتى ساقتاۋ قاجەت؟! سونىمەن قاتار, ول باستى قالاي ۇستاۋ كەرەك, قالاي ءجۇرۋ كەرەك, قالاي وتىرۋ كەرەك, قالاي سويلەۋ كەرەك – ءبارىن-ءبارىن ەستە ساقتايدى. ونىڭ ۇستىنە, وسى فۋنكتسيالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز موتوريكالىق بەلسەندىلىگى بار. «م» نەمەسە «ك» دىبىسىن ايتۋ ءۇشىن ءسىز بەلگىلى ءبىر قابىلەتتەردى مەڭگەرەسىز عوي, مي وسىنىڭ ءبارىن وزىندە ساقتايدى. مي «Sony» فلەشكاسى سياقتى وزىندە 3 مىڭ كينونى ساقتاي الادى دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى, ونىڭ ءسىز ويلاعاننان الدەقايدا جان-جاقتى اقپاراتتى ساقتاۋعا شاماسى جەتەدى.
– قىزىقتى اڭگىمەڭە راقمەت! تاۋداي تابىستار تىلەيمىز.
سۇحباتتاسقان:
بوتاگوز ماراتقىزى
بوتاگوز ماراتقىزى
