ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن سىنىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى, ۇلى م.و.اۋەزوۆتىڭ ءىلتيپاتىنا يە بولعان, حح عاسىرداعى قاس جاقسىلاردىڭ ءدارىسىن تىڭداپ, ءتالىم العان, ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ وراسان مول تاريحي-مادەني مالىمەتتەرىن زەردەسىنە, وي-ساناسىنا توقىعان, تولقىنداتا جازعان اكادەميك سەرىك سمايىلۇلى قيراباەۆتىڭ تۇتاستاي عىلىمي-شىعارماشىلىق تۇلعاسىنا ۇستازدىق, قايراتكەرلىك, بىلىمپازدىق, شەجىرەشىلىك-زاماناگويلىك, ادەبي قۇبىلىستاردى كوركەمدىك كورەگەندىكپەن, ادەبيەت پەن زاماننىڭ كۇردەلى بايلانىسىن جەرىنە جەتكىزە لوگيكالىق تۇتاستىقتا بايانداۋشىلىقپەن, تالداۋ-سارالاۋ مادەنيەتى سياقتى ايرىقشا قاسيەت-سيپاتتار ءتان.
كلاسسيكالىق كوزقاراستى بايىپتى مەڭگەرگەن ادەبيەت سىنشىسى: «ءاربىر جاقسى سىنشى – ءارى سوتسيولوگ, ءارى ەستەتيك», «ادەبيەتتىڭ ورەسى, دامۋ دارەجەسى – سىنشىنىڭ ويىن الاڭى» دەۋىندە سىنشىلىق ونەر مەن شەبەرلىكتىڭ سىرى, قوعامنىڭ تاربيەشىسى ءارى ادەبي شىعارمانىڭ تورەشىسى, تىلەۋقورى ەكەندىگى ايتىلعان.
2007 جىلعى اكادەميك س.س.قيراباەۆتىڭ دەرەگىن ءسويلەتسەك, 60 جىلدىڭ ىشىندە 30-عا جۋىق ادەبي-سىن جانە زەرتتەۋ كىتاپتارى, 15-تەي وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارى (قايتا باسىلىمدارىن ەسەپتەمەگەندە), 800-دەن استام ماقالالار جاريالانعان.
راسىندا, سونشالىقتى قايسارلىق تانىتىپ, ءبىلىمدارلىقپەن ءونىمدى ەڭبەكتەنۋ, ۇشان-تەڭىز وي-پىكىرلەردى جوسىلتا تۋىنداتۋ, زامانمەن اياعىن تەڭ باسقان تابانى جالپاق تارلان بوز اتانۋدىڭ سەبەبى, قوزعاۋشىسى, جۇمباعى نە ەكەن؟
بۇل ورايدا ءوسۋ, وركەندەۋ, كەمەلدەنۋ جولىنداعى ءومىر-تىرشىلىك جاعدايلارىنا, ءومىرباياندىق دەرەك-ماعلۇماتتارىن وي كوزىمەن بارلاساق, اكە تاربيەسى وزگەشە. سونسوڭ مەكتەپتە ادەبيەتتەن جارىلعاپوۆ, ماتەماتيكادان بيمەندە امالبەكوۆ, حيميادان مۇقان قايىرجانوۆ, گەوگرافيادان تولەۋحان حاميتوۆ دەيتىن مۇعالىمدەرى ءبىلىم كاۋسارىنا قاندىرعان, ءۇمىت وتىن جاندىرعان. كانيكۋل كەزىندە بانك بۋحگالتەرىن ازىرلەيتىن كۋرستا وقىعان, ەسەپ-قيساپقا توسەلگەن. 1943-1945 جىلداردا باستاۋىش مەكتەپتە مۇعالىم. ءجاسوسپىرىم س.س.قيراباەۆ قايىپ اينابەكوۆتىڭ كوزىن كورگەن ساكەڭنىڭ دوسى – جىندى ابەننىڭ ءانى مەن اڭگىمەشىلدىك ونەرىنە قانىققان. ءوز ۇيىندە وقىپ عابديمان يگەنسارتوۆ تۇرعان. ول جاڭاارقا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالعان.
سونداي-اق, 1944 جىلى جاڭاارقادا اقىندار ايتىسى وتەدى. سوندا بولمان قوجاباەۆپەن ايتىسادى. «قيرابايدىڭ سەرىگى, باسىلماعان جەلىگى» دەپ, بولماننىڭ ايتقانى بار.
1945-1947 جىلداردا جاڭاارقا اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىندە ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ينسپەكتسياسىنىڭ باستىعى بولىپ جۇرگەندە, قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ پەن قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى دانيال كەرىمباەۆقا حات جازىپ, ازەر-مازەر بوساپ, الاش قايراتكەرلەرى نەگىزىن قالاعان قازپي-ءدىڭ ستۋدەنتى اتانادى.
قازپي-ءدىڭ قابىرعاسىندا وقىعان جىلدارى ءتىل ۇيىرمەسىنە قاتىسىپ, پروفەسسور سارسەن امانجولوۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن كۋرستىق جۇمىستار جازادى. گرامماتيكا, مورفولوگيا, سينتاكسيس ماسەلەلەرىنە زەيىن قويادى. ۇستازدارى سارسەن امانجولوۆتىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى مەن ديالەكتولوگياسى», «قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي سينتاكسيسى», احمەدي ىسقاقوۆتىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ مورفولوگياسى», شامعالي سارىباەۆتىڭ «قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى» دەيتىن پاندەرىن قۇشتارلىقپەن ناقپا-ناق, تولىق كونسپەكتىلەيدى, جادىندا توقيدى, جانقيارلىقپەن وقيدى. قۇيما قۇلاق س.س.قيراباەۆ ءتىل ءبىلىمىنىڭ تۇڭعيىق سىرلارىنا دەن قويادى.
ستۋدەنت س.س.قيراباەۆتىڭ ءتىل مادەنيەتىنە, ءتىل ەرەجەسىنە قاتىستى «گرامماتيكانىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى جونىندە» دەيتىن ماقالاسىندا («سوتسيالدى قازاقستان», 1949 جىل, 12 شىلدە, №134) قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي جاقتارىنا, اسىرەسە, ورفوگرافيالىق, گرامماتيكالىق كەيبىر ەرەجەلەرىن ۇستىرتتەۋ, تياناقسىزداۋ, شالاعاي قاراستىرىلعانىنا, اركىمنىڭ ءوزىنشە پايىمداعانىنا, ناقتى عىلىمي قورىتىندى جاساي الماعانىنا قىنجىلىس ءبىلدىرەدى. اۆتور «قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرىن ۇيرەنۋ, ورفوگرافيامىزدى دۇرىس جۇيەگە كەلتىرۋ, ءتىلدىڭ گرامماتيكاسىنا بىلگىرلىك تانىتۋ – پارىز» دەپ جازادى. سويلەم مۇشەلەرىن تالداۋ ورتاق ءبىر نەگىزگە, ەرەجەگە باعىنعانى دۇرىس دەيدى. بۇل ورايدا س.كەڭەسباەۆ پەن س.جيەنباەۆتىڭ 1948 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى» (فونەتيكا مەن مورفولوگيا, V-ءVى كلاستارعا ارنالعان) مەن ن.ساۋرانباەۆ پەن ع.بەگاليەۆتىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى» (پرەدۋچيليششە ءۇشىن) بويىنشا وي ساباقتايدى. كەڭەسباەۆ, جيەنباەۆ «جاتىس جالعاۋلى ءسوز كىمدە؟ نەدە؟ سۇراۋلارىنا جاۋاپ بولسا, تولىقتاۋىش بولادى دا, قايدا؟ قاي جەردە؟ سۇراۋىنا جاۋاپ بولسا, پىسىقتاۋىش بولادى» (82-بەت) دەسە, ساۋرانباەۆ, بەگاليەۆ «جاتىس جالعاۋلى ءسوز كىمدە؟ نەدە؟ قايدا؟ سۇراۋلارىنا جاۋاپ بولسا, تولىقتاۋىش بولادى» (75-بەت) دەيدى. سويلەم مۇشەلەرىنە تالداۋ جايىندا كەلەلى كەڭەس بەرەدى.
سونىمەن قاتار, قۇرمالاس سويلەم قۇرىلىمى, سويلەم مۇشەلەرىنىڭ ورىن ءتارتىبى, گرامماتيكالىق تەرميندەر, سينگارمونيزم تۋراسىندا دا ناقتى, تياناقتى تولعامدارىن ورتاعا سالادى.
ستۋدەنت س.س.قيراباەۆتىڭ كۋرستاسى ايقىن نۇرقاتوۆپەن بىرىگىپ جازعان «ەملە سوزدىگى» تۋرالى» ويلى رەتسەنزياسىندا («لەنينشىل جاس», 1949 جىل, 23 قاراشا, №113) قازاقتىڭ جاڭا ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسىنىڭ قابىلدانۋىنا وراي ۇلت ءتىلىنىڭ مادەنيەتىن ايشىقتاپ كورسەتۋ ماقساتىندا لەكسيكالىق, گرامماتيكالىق, ەملەلىك, تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر, اتاپ ايتقاندا, م.بالاقاەۆتىڭ «ەملە سوزدىگىنىڭ» ءمانىن ىجداھاتپەن ءارى سىنشىلدىق كوزقاراسپەن سارالايدى. سوزدىككە سەگىز مىڭنان استام ءسوز-ۇعىم ەنگەن. دۇرىس جازۋدىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرى دە ۇسىنىلعان. «ح» ارپىنە قاتىستى قاتەلىكتەردىڭ ءورىپ جۇرگەنىنە مىسالداردى كوسىپ-كوسىپ الادى. ايتالىق, «ح-نى احمەت, حان, حابار, حالىق, ساحارا, احۋال دەگەن سياقتى تەرميندىك ءمانى بار, سولاي جازىلىپ ادەتكە ەنگەن ءسوزدەردى جانە ورىس ءتىلىنەن ەنگەن تەرمين سوزدەردى ورىسشاسىنداي ەتىپ جازدىق تا, باقىت, مۇقتاج, ىقىلاس, مارقۇم, ماقلۇق دەگەن سياقتى سوزدەردى ەستىلۋىنشە جازدىق» دەيدى م.بالاقاەۆ (7-8-بەتتەر). رەتسەنزەنتتەر ارىپتەردى تاڭبالاۋدا بولسىن, بىرىككەن سوزدەر مەن قازاق تىلىنە ەنگەن ورىس سوزدەرىنىڭ جازىلۋى حاقىندا بولسىن ورەسكەل جونسىزدىكتەردى اشكەرەلەپ, دايەكتى ايعاقتارمەن كورسەتكەن.
«پيونەر» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى س.قيراباەۆ «كەيبىر ەرەجەلەر جونىندە» دەيتىن شاعىن بايىپتاماسىندا («قازاقستان مۇعالىمى», 1953 جىل, 11 ءساۋىر, №16) الفاۆيتتەردىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبى مەن ورفوگرافيا ەرەجەسىنە قاتىستى وزەكتى, كوكەيكەستى پىكىرلەر ايتقان.
اكادەميك س.س.قيراباەۆتىڭ ستۋدەنت كەزىندە قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا, ورفوەپياسىنا وراي جازىلعان ەكى عانا ماتەريالدىڭ وزىنەن قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن, ءتىلدىڭ ايتىلۋ, جازىلۋ نورمالارىن جەتىك مەڭگەرگەنىن, سىنشىلدىق كوزقاراسىن, ۇشقىرلىق, تاپقىرلىق قاسيەتىن, جۇيەلەپ ايتاتىنىن, لوگيكالىق ويلاۋعا بەيىمىن تانۋعا بولادى.
اكادەميك س.س.قيراباەۆتىڭ ز.قابدولوۆپەن, ا.نۇرقاتوۆپەن ورتا مەكتەپتىڭ ءىح كلاسىنا ارنالعان وقۋ قۇرالى 1952-1963 جىلداردا ۇزدىكسىز جاريالاندى. ال «قازاق ادەبيەتىنە» جاريالانعان كونكۋرستا ءبايگە العان س.قيراباەۆتىڭ ا.نۇرقاتوۆپەن بىرىگىپ جازعان ح كلاسقا ارنالعان وقۋلىعى 1964-1965 جىلداردا باسىلعان ەدى. ءيا, وقۋلىق جازۋ – ونەر.
نەگىزىندە, ادەبيەت تاريحشىسى ءھام سىنشىسى س.س.قيراباەۆ ادەبي-عىلىمي شىعارماشىلىعىنا ادەبي فاكتىلەردى ەرەسەن مول قامتۋشىلىق, فيلوسوفيالىق-ءدۇنيەتانىمدىق تاسىلدەر, الەۋمەتتىك تاجىريبە, جيناقتاپ قورىتۋشىلىق ءتان.
ەكىنشىدەن, قوعامنىڭ رۋحاني ومىرىنە بەلسەندى ارالاسۋشىلىق, ەڭبەكشىلدىك.
ۇشىنشىدەن, قازپي-ءدىڭ اۋديتورياسىندا مىڭداعان ساعات لەكتسيا وقۋى, ياعني اعارتۋشىلىق قىزمەتى. بۇل رەتتە ءوزى زەرتتەگەن, سويلەسكەن, حات جازىسقان سپانديار كوبەەۆكە ۇقساۋى.
تورتىنشىدەن, سابىرلى قالپى, سىرعا بەرىك سىربازدىعى, كونتورلىلىگى, مادەنيەتىنىڭ جوعارىلىعى.
بەسىنشىدەن, ادەبي-عىلىمي ورتاسى, اتاپ ايتقاندا, الىپتار توبى, ايتۋلى زامانداستار, تۇرعىلاستار شوعىرى, ۇلت مادەنيەتى مەن ءسوز ونەرىنىڭ ءدۇلدۇلدەرى.
اكادەميك س.س.قيراباەۆ قۇبىلىسى – ۇلت مادەنيەتىنىڭ قاسيەتتى جولى, ساۋلەتتى كۇمبەزى, زامان مەن تاريحتىڭ جاندى داۋىسى.
سەرىك نەگيموۆ,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
