ەلىمىز ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن «ەكسپو-2017» كورمەسىن وتكىزەدى. بۇيىرتسا, كۇن, جەل, سۋ سەكىلدى تابيعي قۋات كوزدەرىن دامىتۋدىڭ بولاشاقتاعى جولدارى مەن مۇمكىندىگى الەمگە تانىستىرىلماق. وسى ورايدا ەلورداداعى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سەرىكتاي بايمۇحانوۆ قازاقستاندا كۇن ەنەرگياسىن پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگىن زەرتتەپ كەلەدى. «استانا اقشامى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا دا تابيعي قۋات كوزىن پايدالانۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن اڭگىمەلەپ بەردى.
– سەرىكتاي كاكەنۇلى, ءوزىڭىز بىلەسىز, الەم ەلدەرى ەنەرگيانى پايدالانۋدىڭ قاۋىپسىز ءارى تابيعي تۇرىنە كوشۋدە. بۇل رەتتە ءوزىڭىز سوناۋ 90-جىلداردىڭ كەزىندە كۇن ەنەرگياسىن تۇرلەندىرۋدىڭ تەرموحيميالىق ادىستەرىن زەرتتەدىڭىز. وسى عىلىمي ىزدەنىسىڭىزدىڭ ناتيجەسى بار ما؟
– دۇرىس ايتاسىز, كۇن ەنەرگياسىن تاسىمالداۋ مەن تۇرلەندىرۋدىڭ تيىمدىلىگىنە عىلىمي تالداۋ جاساۋ ارقىلى كۇن ەنەرگياسىن تۇرلەندىرۋ ءۇشىن جابىق تەرموحيميالىق تسيكل قاعيداسىمەن جۇمىس ىستەۋدە ەنەرگيانى ورناتۋدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستىم دەپ ايتا الامىن. كۇن ەنەرگياسىن قازاقستاندا پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگى جونىندە عىلىمي ەڭبەكتەر جازدىم. بۇل – قاتارداعى جاي تاقىرىپ ەمەس, «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىنە ارقاۋ بولعان تاقىرىپ. بىزدە كۇن ەنەرگياسىن پايدالانۋدىڭ مۇمكىندىگى زور. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ەلدى مەكەندەرىنىڭ كوبى كۇن ەنەرگياسىن پايدالانىپ كەلەدى. بىراق, اشىق ادىسپەن. ءبىزدىڭ قولعا العانىمىز – الەمدىك دەڭگەيدە جۇمىس وندىرىسىندە پايدالانۋ. كەزىندە رەسەيدىڭ نوۆوسيبيرسك قالاسىندا ءدال وسى ماسەلەمەن اينالىسقان ەدىم, كەيىننەن ۇيىمداستىرۋ باسشىلىق جۇمىسىنا كەتىپ قالدىم.
قۇرىلىس ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس
– ءوزىڭىز مەحانيكا جانە قولدانبالى ماتەماتيكا ماماندىعىن ءتامامداعانسىز. بىراق ساۋلەت-قۇرىلىس فاكۋلتەتىندە دەكان بولىپ ءجۇرسىز…
– ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. ءوزىم وسىندا كەلگەندە «مىنا كىسى مەحانيك, ءبىز بولساق قۇرىلىستىڭ بىلگىرىمىز» دەپ مەنسىنبەگەندەر دە بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ەمتيحان كەزىندە ايقاي-شۋ شىقتى. سۇراستىرسام, وقىتۋشىلار «جوعارى ماتەماتيكا-1» دەگەندى عانا وقىتامىز, «ماتەماتيكا-2» تيپتىك باعدارلامادا جوق دەيدى. تاڭعالدىم. سەبەبىن سۇراسام, بۇرىن بولعان ەكەن. كەيىننەن الىپ تاستادى دەيدى. سوسىن وسى پاننەن بەرەتىن وقىتۋشىلاردى جيناپ الىپ سەبەبىن سۇراسام, كۇمىلجىگەن جاۋاپتار الدىم. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى, ماتەماتيكا وقىماعان, مەحانيكانى قايدان بىلەدى؟ مەحانيكا – بارلىق تەحنيكالىق ماماندىقتاردىڭ نەگىزى. فورمۋلانىڭ ءبارى مەحانيكادان شىققان. ماتەماتيكانى بىلمەسە, قيمىلدى شەشە المايدى. فورمۋلا اسپاننان تۇسكەن نارسە ەمەس, فورمۋلا ءبىر پروتسەستى بىلدىرەدى. ونىڭ شەشۋىن تابۋ ءۇشىن ماتەماتيكانى ءبىلۋ كەرەك. بولاشاق قۇرىلىسشى ماماندار ماتەماتيكانى بىلمەسە ءۇيدى قالاي سالادى؟ ءۇي نەگە قۇلاپ قالادى؟ ءۇي ساپالى بولۋ ءۇشىن ىرگەسىن قۇيماس بۇرىن جەردى قازىپ, ونىڭ استىندا سۋ بار ما, قاي جەرى قۇرعاق, وعان قانشا كۇش تۇسەدى, سالماق تۇسەدى, سوعان شىداي ما, مايىسىپ كەتە مە, قۇلاپ كەتە مە, وسىنىڭ ءبارىن ەسەپتەۋ كەرەك. ولار ماتەماتيكانى, مەحانيكانى بىلمەسە, ارينە, ساپالى قۇرىلىس سالا المايدى.
– «جوعارى ماتەماتيكا-2» وقۋ باعدارلاماسىن ەنگىزۋدىڭ قاجەتتىلىگى سودان تۋىنداعان ەكەن عوي…
– ارينە, وقۋ باعدارلاماسىن قايتا جاساتتىم. وقىتۋشىلارعا وتىرىك مامان دايىنداپ جاتقاندارىن, ءتىپتى, مەملەكەت الدىندا قىلمىسكەرسىڭدەر دەپ قاتتى ايتۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى ساۋاتى از ماماننىڭ تۇرعىزعان ۇيلەرى ەرتەڭ قۇلايدى. بۇل – قىلمىس. قۇرىلىس بالانىڭ ويىنى ەمەس, ونىڭ ارتىندا قانشاما ادامداردىڭ تاعدىرى تۇر. الىسقا بارماي-اق, قاراعاندىدا قۇلاپ قالعان كوپ قاباتتى «بەسوبا» تۇرعىن ءۇي كەشەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
يننوۆاتسيالىق باعدارلاما تيىمدىلىگىن كورسەتتى
– ەلىمىزدە ساپاسىز قۇرىلىستىڭ كوبەيۋىنە نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟
– مۇنداي اپاتقا جول بەرۋ – قۇرىلىس جۇمىسىن باستاماس بۇرىن الدىن الا زەرتتەپ, ولشەپ, تەكسەرىپ الماعاننىڭ سالدارى. قازىر وسىنىڭ ءبارىن عىلىمي زەرتتەيدى. ماسەلەن, ءبىز زاماناۋي اپپاراتتار ساتىپ الدىق. ياعني, ونىڭ كومەگىمەن بەتوننىڭ قالىڭدىعىن سىرتىنان بىلە سالامىز, ارماتۋرانىڭ قالىڭدىعىن كورە الامىز. جەردىڭ تىعىزدىعىن ولشەي الاتىن دا اپاراتتار بار. ءۇي سالاتىن جەرگە بارىپ ءبارىن الدىن الا ەسەپتەپ, زەرتتەۋ كەرەك. قازىر ءبىز ءۇي تۇرعىزاتىن كومپانيالارعا «بىزگە كەلىڭدەر, اقشاسىن تولەڭىزدەر, ەسەپتەپ بەرەمىز» دەپ ايتا الامىز. نەگىزىنەن, وسىلاي بولۋ كەرەك. كەز كەلگەن ءۇي سالاتىن قۇرىلىس كومپانياسى جەردىڭ توپىراعىن ولشەتىپ, ونىڭ استىندا سۋ بار-جوعىن, قازىقتى قۇرعاق جەرگە جەتۋ ءۇشىن قانشا مەتر قازۋ كەرەك ەكەنىن الدىن الا انىقتاتۋ كەرەك. قازىر جىلدام ءۇي سالامىز دەپ, ساپاسىنا ءمان بەرىلمەي جاتىر. بۇگىندە ەشكىمنەن ەشتەڭە تالاپ ەتىلىپ جاتقان جان جوق. «اقشامدى سالىپ ەدىم, ءۇي قۇلاپ قالدى, فيرما جوق بولىپ كەتتى» دەيتىن جۇرت كوبەيدى. جاۋاپسىز مەكەمەلەر ەلدىڭ تىرنەكتەپ جيناعان اقشاسىن الادى دا, قاشىپ كەتەدى. ىزدەسەڭ, ول فيرما جوق نەمەسە اتاۋىن وزگەرتىپ جىبەرىپ, مىنا جاقتا ەكىنشى ساپاسىز ءۇيىن سالۋدى باستايدى. مىنە, قوعامنىڭ بۇگىنگى كەسەلى.
– قۇرىلىس سالاسىندا قانشا مامان دايارلانۋدا؟
– فاكۋلتەتتە 20217 ءبىلىم الۋشى بار, سونىڭ 313-ءى – ماگيسترانت. جەتى عىلىم دوكتورى بار. استانا ەلىمىزدىڭ باس قالاسى بولعاننان با, بىزگە وقۋعا تۇسۋشىلەر وتە كوپ. ءبىز ساۋلەت, ديزاين, قۇرىلىسشى, ينجەنەرلىك جۇيەلەر مەن جەلىلەر, گەودەزيا جانە كارتوگرافيا سالالارى بويىنشا ماماندار دايىندايمىز. قۇرىلىسشى ماماندىعىنا گرانتتار كوپ. رەسپۋبليكا بويىنشا 500 ورىن بەرىلەدى, سونىڭ 350-400-ءى ءبىزدىڭ فاكۋلتەتكە كەلىپ تۇسەدى. جىلىنا 30-40 ادام اكادەميالىق ۇتقىرلىقپەن شەتەلگە بارىپ, ءبىلىمىن كوتەرىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى بويىنشا بىلتىر بىزدە 112 ادام ءبىتىردى. وسى باعدارلاما اياسىندا ستۋدەنتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى كورەيا, گەرمانيا, تۋرتسيا سەكىلدى شەل ەلدەرگە بارىپ, ءبىلىمىن كوتەرىپ كەلدى.
ەۋروستاندارتقا ساي ماماندار دايارلانباق
– بىتىرگەن تۇلەكتەرىڭىز بىردەن جۇمىس تاۋىپ كەتە الا ما؟
– ءبىزدى بىتىرگەندەردىڭ 80 پايىزى جۇمىسقا ورنالاسادى. اسىرەسە, قۇرىلىس ينجەنەرى ماماندىعىن العانداردىڭ كوبى استانادا قالعىسى كەلەدى. ايماقتارعا بارعىسى كەلمەيدى. ولارعا «ەلگە بارىڭدار, وتباسى قۇرىپ, جاقسى تابىس تاپساڭ, الەمنىڭ كەز كەلگەن جەرىن شارلايسىڭدار» دەپ كەڭەس بەرىپ قويامىز.
– ەلوردا تورىندە قۇرىلىستىڭ قار قىنى جوعارى ەكەنى بەلگىلى. سىرتتاي قاراعاندا, كوبىنە شەتەلدىك جۇمىسشىلاردى بايقايمىز. ءبىزدىڭ ماماندار قانشالىقتى وسى قۇرىلىستىڭ باسىندا ءجۇر؟
– قۇرىلىس بولعاندا ونىڭ كوبى – قارا جۇمىس. ءبىزدى بىتىرگەندەر – ينجەنەرلەر.
قازىر مامانداردى سەرتيفيكاتتاۋ دەگەن ماسەلە شىعىپ جاتىر. ول – كاسىبي مامان ەكەنىڭىزدى باعالاۋ, تەكسەرۋ. كوبىنە قۇرىلىسشىلار شەتەلدەن كەلۋدە. ءبىزدىڭ مامانداردى الايىن دەسە, سەرتيفيكات جوقتىعىن العا تارتادى. سوعان قازىر كوپ كوڭىل بولۋدەمىز. بالالارعا سەرتيفيكاتتاۋ ورتالىعىنان وتىڭدەر دەسەك تە, سەرتيفيكات جاسايتىن ورتالىقتار از. بىزدەگى قۇرىلىستا تەندەر ۇيىمداستىرىلاتىن كەزدە جۇمىسشىلاردىڭ 80 پايىزى قازاقستاندىق بولۋى كەرەكتىگىن ايتامىز. ولار كەلىسەدى. بىراق قۇرىلىس باستالعاندا الگى سەرتيفيكاتتىڭ جوقتىعىن العا تارتادى. سوندىقتان ءۇي سالاتىن كەزدە 20-30 پايىز عانا ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى جۇرەدى. سەبەپ, ەۋروستاندارتقا ساي مامان جوق. سوندىقتان جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن ءۇيدب باعدارلاماسىنا ەۋروستاندارتقا ساي مامانداردى دايىنداۋ ءىسى ەنگىزىلدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن:
گۇلميرا ايماعانبەت
