لاتىن ءالىپبيى: بۇگىنى مەن كەلەشەگى

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ ماسەلەسىنە قايتا ورالۋ كەرەكتىگىن ايتىپ, ءتىل ماماندارىنا جارتى جىلدىڭ ىشىندە ماسەلەنى زەرتتەپ, ناقتى ۇسىنىستارمەن شىعۋدى تاپسىرعان ەدى. وسى رەتتە دۇيسەنبى كۇنى پارلامەنت ماجىلىسىندە «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى ءالىپبيىنىڭ بىرىڭعاي ستاندارتىن ەنگىزۋ ماسەلەلەرى تۋرالى» پارلامەنتتىك تىڭداۋ وتەدى.

«الەم قازاقتارىنىڭ باسىن قوسادى»

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەلىمىزدە لاتىن ءالىپبيى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەندە, اسىرەسە سىرتتا جۇرگەن قازاق جاستارى قاتتى قۋاندى. سول كەزدە رەسەي مەملەكەتتىك مۇناي-گاز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى ۇلان باقىتۇلى لاتىن الىپبيىنە قاتىستى سىرتتا ءبىلىم الىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ بىرلەسىپ دايىنداعان جوباسىن «استانا اقشامى» گازەتىنە جولداعان ەدى.

بۇل پىكىردى سىرتتا جۇرگەن باۋىرلارىمىز كوپ ايتادى. «لاتىنعا كوشۋ ارقىلى الەم قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋدا ۇلكەن جەڭىسكە جەتۋگە بولادى. قازاق جازۋىنىڭ بىرلىككە كەلۋى ارقىلى ەل بىرلىگىن نىعايتۋعا, الەم قازاقتارىنىڭ مادەنيەت جانە تاجىريبەلەرىن الماستىرۋدا يگى ىستەر اتقارىلار ەدى» دەيدى شەتتە جۇرگەن قانداسىمىزدىڭ ءبىرى ۇلان باقىتۇلى. ونىڭ ايتۋىنشا, ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «قازاقتاردىڭ باسىن قوسپاي, قازاق قازاق بولمايدى» دەگەن ءسوزىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

«كەزىندە ءوز تاراپىمىزدان شىققان جوبانى قازاق ەلىنە ۇسىندىق. ءبىز ازاماتتاردىڭ ورتاق بەكىمى نەگىزىندە جاسالاتىن لاتىن الىپپەسىن قۇرادىق. جوبانى دايىنداۋ­دا تۇركيادا ءبىلىم العان ءارى تۇرىك ءتىلىنىڭ مامانى ەلدەس وردالاشتىڭ ەڭبەگى زور. ءاليحان بابامىزدىڭ مىنا ءبىر ءسوزى اركەز ەستە بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن: «قازاقتىڭ بولاشاعى, كەڭ ماعىنادا العاندا, باتىستان ۇيرەنۋدە». لاتىنعا كوشۋدىڭ ۇلكەن ارناسى باتىستىڭ اقاۋسىز مادەنيەتىن جانە ونەركاسىپ تەحنيكاسىن قابىلداۋدا جانە قازاق حالقىنىڭ الەم وركەنيەتى مەن رۋحانياتىنا ۇلەس قوسىپ, ءوز ەلىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىن بەكەمدەۋدە تاريحي ءرولى زور بولماق.

كيريلل الىپبيىنە كۇشتەپ كوشكەنبىز
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور بۇركىت اياعاننىڭ پىكىرىنشە, لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – زامان تالابى. ويتكەنى, الەمنىڭ 100-دەن استام مەملەكەتىندە لاتىن ءالىپبيى قولدانىلادى. ەلباسىنىڭ الداعى جىلداردا مىقتاپ قولعا الۋدى قاجەت دەپ ساناعان جوبالارىنىڭ ءبىرى – قازاق ءتىلىن بىرتىندەپ لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جۇمىستارىن باستاۋ. وسىدان بەس جىل بۇرىن قابىلدانعان «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ 2025 جىلدان باستالاتىنى تۋرالى جاريالاندى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا دا قۇرىلىپ, قۇرامى بەكىتىلدى. لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋدىڭ ناقتى كەستەسىن جاساۋعا تاپسىرما بەرىلدى. ەڭ باستىسى, سەڭ قوزعالدى.

«وركەنيەتتى دۇنيە لاتىن تاڭبالارىن ەرتەدەن پايدالانۋدا. الەمنىڭ 100-دەن استام مەملەكەتىندە لاتىن ءالىپبيى قولدانىلادى ەكەن. تۋىسقان تۇركيا ەلى 1929 جىلى, ازەربايجان 1992 جىلى, وزبەكستان مەن تۇركىمەنستان 1993 جىلى لاتىن جازۋىنا كوشكەن بولاتىن. قازاقستان 1929-1940 جىلدارى لاتىن جازۋىن پايدالانعانى تاريحتان ءمالىم. بىراق كەڭەس وداعىنىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمىنا وراي, قازاق ەلى كۇشپەن كيريلل الىپبيىنە كوشىرىلگەن بولاتىن. جالپى وتكەن XX عاسىردا قازاقستان 3 رەت ءالىپبي اۋىستىردى. ورتا عاسىرلاردان باستاپ 1929 جىلعا دەيىن اراب گرافيكاسىن, 1929-1940 جىلدارى لاتىن گرافيكاسىن, 1940 جىلدان قازىرگى كۇنگە دەيىن كيريلل ءالىپبيىن قولدانۋدامىز» دەيدى پروفەسسور بۇركىتباي عەلمانۇلى.

قىرىن قاراپ جۇرگەن كىمدەر؟

وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ءبىر توپ زيالى قاۋىم ەلباسىعا اشىق حات جازىپ, لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىلىق تانىتقانى بەلگىلى. اعالارىمىزدىڭ كيريلليتسامەن باسىلعان ميلليونداعان باسىلىمداردىڭ تاعدىرىنا الاڭداعانى, ءبىر جاعىنان ارينە ورىندى. ولجاس سۇلەيمەنوۆ, مەكەمتاس مىرزااحمەتوۆ, امانگەلدى ايتالىداي ۇلتجاندى عالىمداردىڭ ءوزى لاتىنعا كوشۋگە ساقتىقپەن قاراۋعا شاقىردى.

«ارينە, كەز كەلگەن رەفورما ەشقاشان وڭايلىقپەن قولداۋ تاۋىپ جۇزەگە اسا بەرمەيدى. قوعامدا, اسىرەسە زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءبىر بولىگى كونسەرۆاتيۆتى كوزقاراستا بولىپ جاتادى. الداعى ۋاقىتتا ۇلت زيالىلارى ورتاق پىكىرگە كەلەتىن شىعار. مۇنى قالىپتى جاعداي, حالىقتىق پىكىر الماسۋ دەپ قابىلداعان ءجون. كەيبىر دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا, العاشقىدا حالىقتىڭ 45 پايىزى قارسى بولىپ, 11 پايىزى عانا قولداعانى تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەستى. دەگەنمەن, پرەزيدەنت بۇل ماسەلە بويىنشا ساياسي شەشىم قابىلدادى. ول 2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن عالىمداردىڭ كومەگىمەن, بارشا قوعام وكىلدەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ, قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا گرافيكاداعى بىرىڭعاي ستاندارتتى نۇسقاسىن قابىلداۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ەلىمىز 2018 جىلدان باستاپ جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەتەتىن مامانداردى جانە ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردى دايىنداۋعا كىرىسەدى. الداعى 2 جىلدا ۇيىمداستىرۋ جانە ادىستەمەلىك جۇمىستار جۇرگىزىلۋى ءتيىس» دەيدى مەملەكەت تاريحي ينستيتۋتىنىڭ عالىمى سەيت­قالي دۇيسەن.

ال «قىرىن قاراپ جۇرگەن كىمدەر؟» دەگەن ساۋالعا كەلسەك, ارينە تىلدىك رەفورما مەملەكەتتىڭ ىشكى شارۋاسى بولسا دا, ورىستىڭ كەيبىر عالىمدارى بۇل ماسەلەگە كەلگەندە ويلارىن بۇكپەسىز ايتۋدا.

«ماسەلەن, ستاريكوۆ «سۆويا پراۆدا» راديوحابارىندا ءبىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىزگە ءۋاج ايتقان. بىرىنشىدەن, لاتىنعا كوشسە قازاقستانداعى ورىس ءتىلى ىعىستىرىلىپ شىعارىلادى. ەكىنىشىدەن, پانتيۋركيزم يدەياسىنىڭ جاندانۋىنا اكەلەدى.ۇشىنشىدەن, قازاقستانعا 1 ملرد دوللارعا دەيىن شىعىن كەلەدى-ءمىس. قالاي دەگەنمەن قازاق ەلى تىلدىك رەفورما جاساۋعا كىرىستى. بۇل الەمدە قالىپتاسقان زاماناۋي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداۋدا. زيالى قاۋىم وكىلدەرى تىلدىك رەفورمانىڭ قاجەتتىگىن وزدەرى عانا ءتۇسىنىپ قويماي حالىققا جەتكىزسە, ۇعىندىرسا, ناسيحاتتاسا ءجون بولار ەدى» دەپ تۇيىندەيدى سەيتقالي جاحياۇلى.

گۇلميرا ايماعانبەت