بيىل قازاق تاريحىنىڭ جالىندى جىرشىسى مۇرات موڭكەۇلىنىڭ تۋعانىنا – 175 جىل. مۇرات موڭكەۇلىنىڭ «ءۇش قيان», «سارىارقا», «اتتەڭ ءبىر قاپى دۇنيە-اي», «شالگەز» جانە باسقا دا جىرلارىندا ورىن العان تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالار, جەر-سۋ اتتارى تۋرالى زەرتتەۋدى اتىراۋلىق تاريحشىلار كوپتەن جوسپارلاپ جۇرەتىنبىز. سونىڭ ىشىندە ماحامبەت اۋدانىنىڭ ايماعىندا ورنالاسقان اتاقتى «ءدارى» قاۋىمىن زەرتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى دەپ سانالاتىن. ويتكەنى «ءدارى» قاۋىمى – ورتالىقتان شالعاي ورنالاسقاندىقتان, تاريحشى عالىمداردىڭ نازارىنان تىس قالعان نىسانداردىڭ ءبىرى.
مۇرات اقىننىڭ مۇڭى
«ءدارى» قاۋىمىندا مۇرات اقىن جىرعا قوسقان ەسبولاي بيدىڭ ۇرپاقتارى قاراۇلى ءدارى, قاراۇلى ەسەت بي, قابىل باتىردىڭ ۇلى, اتاقتى جاپاربەردى باتىر جاتىر. بۇل تۇلعالار ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز عانا. وسى قاۋىمدى كورىپ, ونىڭ قۇلپىتاستارىن زەرتتەۋ ماقساتىندا 2013 جىلدىڭ 25 مامىرىندا اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر توپ عالىمدارى, پروفەسسور جيەنباي باقي (قارانىڭ ۇرپاعى), دوتسەنتتەر جەڭىسبەك مۇستافين, جۇمازيا جۇماباەۆا, ارحەولوگ مارات قاسەنوۆ, وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرلەرى بولىپ ساپارعا اتتاندىق. «ءدارى» قاۋىمىن ءدال ىزدەپ تابۋ ءۇشىن العا جانە ورتاقشىل اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى شەجىرەشى بازار ءامىرۇلى اقساقال مەن قايرات دەگەن ازاماتتى جولباسشىلىققا الدىق.
ءبىزدىڭ مارشرۋتىمىز اتىراۋ قالاسىنان باستالىپ, جايىقتىڭ سول جاق بەتىندە ورنالاسقان العا جانە ورتاقشىل اۋىلدارى ارقىلى بارلىعى 180 شاقىرىم جەرگە ۇلاسىپ, اقىرى «ءدارى» قاۋىمىنا كەلىپ تابان تىرەدىك. «ءدارى» قاۋىمىنا جەتكەنشە جولشىباي شەجىرەشى بازار ءامىرۇلىنان بىرقاتار تىڭ مالىمەتتەر تىڭدادىق. ءبىز ءجۇرىپ وتكەن جەرلەر مەن قىزىلقوعا اۋدانى اۋماعىندا ءبىرسىپىرا قازاق باتىرلارى جەرلەنگەن ەكەن. ولاردىڭ اراسىندا 1731 جىلعى اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىسقان اتاقتى وتەي باتىر مەن تايلان باتىر بار كورىنەدى.
وتەي باتىردىڭ بەيىتى
تاريحتان بەلگىلى, ورداباسىعا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ حالقى جينالىپ, جوڭعار باسقىنشىلارىنا كۇيرەتە سوققى بەرۋ ءۇشىن قول جيناپ, باس قولباسشىسى ەتىپ كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىردى سايلاعان-دى. اڭىراقاي شايقاسىندا جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن ابىلقايىر حان ءوز جۇرتىمەن كىشى جۇزگە ورالعاندا ورتا ءجۇزدىڭ ءبىرسىپىرا باتىرلارىمەن بىرگە وتەي باتىر دا ءبىزدىڭ ولكەگە كوشىپ كەلگەن كورىنەدى. وتەي باتىر بۇل جاقتا دا بەيبىت ءومىر سۇرە الماعانعا ۇقسايدى. قالماق باسقىنشىلارىمەن بولعان شايقاستاردىڭ بىرىندە ول قازا تاۋىپ, كىشى ءجۇزدىڭ قاراباۋ ولكەسىنىڭ توپىراعى بۇيىرىپتى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وتكەنىمىزگە, وتانىمىزدىڭ تاريحىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتا تۇسكەنى بەلگىلى. سونىڭ دالەلى حح عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى قازاقستان ۇكىمەتى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعان نىعمەتجان ەسەنعارين مىرزا اتىراۋعا كەلىپ وتەي باتىردىڭ بەيىتىن ىزدەپ تاۋىپ, باسىنا ەسكەرتكىش تاس قويدىرىپتى.
تايلان باتىر دا ءابىلقايىر حاننىڭ ارقاسۇيەر ساربازدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەل ساناسىندا جاتتالىپ قالعان. ول دا كەزىندە اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىسقان. قىزىلقوعا اۋدانى مەن اقتوبە وبلىسىنىڭ شەكاراسىندا نارىنباي بەيىتى جاتىر. سوندا ول قاي نارىنباي؟ 1812 جىلعى سوعىستىڭ باتىرى نارىنباي جانجىگىتوۆ ەمەس پە ەكەن؟ وڭىرىمىزدە دۇنيەگە كەلگەن اتىشۋلى باتىرلار نارىنباي مەن امەن بايباتىروۆ قوي. وسىعان بايلانىستى مىناداي وي كەلەدى. قازاقتار كەزىندە تەك ءوز جەرلەرىن جاۋدان قورعاپ قانا قويماي, كورشىلەرىنە دە قيىن-قىستاۋ كەزدە قول ۇشىن بەرگەن. بۇل – ءوز الدىنا ايتىلاتىن ماسەلە.
سونىمەن, ءبىز جول بويىندا بىرقاتار تاريحي نىسانداردى كەزدەستىردىك. ورتاقشىلدان شامامەن 27-30 كم جەردە سارى قاۋىمى ورنالاسقان ەكەن. بۇل – اسا ءىرى قاۋىم. مۇندا 1818, 1820, 1840-جىلدارى جەرلەنگەن ادامداردىڭ قۇلپىتاستارى ساقتالعان. ال اتىراۋ قالاسىنان شامامەن 40-50 كم جەردە قاۋىم قۇلپىتاستارى وتە ەسكىرگەن, بەيىتتەرى ابدەن جويىلىپ كەتكەن دەۋگە بولادى. شاماسى, «بۇل قاۋىمدا ابىلقايىر, نۇرالى حانداردىڭ ۇرپاقتارى جاتقان بولۋ كەرەك» دەگەن وي كەلەدى.
مالايسارى دەپ نەگە اتالعان؟
ءتۇس اۋا جۋساندى دالانى كەسىپ ءوتىپ, «ءدارى» قاۋىمىنا دا جەتتىك. «ءدارى» قاۋىمى بيىك توبەدە ورنالاسقان ەكەن. اۋماعى شامامەن 1000 شارشى مەتردەي. قاۋىم وتە ەسكى, بەيىتتەردىڭ بارلىعى ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرە الماي جەرمەن-جەكسەن بولعان. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا, بۇل قاۋىمدا ورنالاسقان بەيىتتەردىڭ سالىنعانىنا 250-300 جىل ۋاقىت وتكەن. قاۋىم ورنالاسقان جەر «مالايسارى» دەپ اتالادى ەكەن.
«ءدارى» قاۋىمىنىڭ ەرەكشەلىگى – بىرىنشىدەن, مۇندا ەسەت بي, ءدارى, جاپاربەردى باتىرلار سىندى تاريحي تۇلعالاردىڭ جەرلەنگەنى, ەكىنشىدەن, قاۋىمدا قۇلپىتاستاردىڭ وتە كوپ شوعىرلانۋى مەن ولاردىڭ الابوتەن كولەمى (2,5-3 مەترلىك قۇلپىتاستار بار), ءارى ساپالى دا, ادەمى دايىندالۋى. بۇل قۇلپىتاستاردى كەشەندى تۇردە ارنايى زەرتتەۋ قاجەت. زەرتتەۋمەن ونەرتانۋشى عالىمدار, اراب ءتىلىنىڭ ماماندارى, تاريحشىلار اتسالىسۋى كەرەك دەپ سانايمىز. سەبەبى قۇلپىتاستاردا قازاقى ويۋ-ورنەكتەردىڭ بارلىق زوومورفتىق كوسمونوگيالىق, گەومەتريالىق تۇرلەرى كەزدەسەدى. وتە ادەمى دايىندالعان. «ءدارى» قاۋىمىنداعى جاقسى ساقتالعان قۇلپىتاستاردى ويلانباستان قازاق ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى.
ۇرپاققا جەتكەن ۇلاعات
ەندى وسى «ءدارى» قاۋىمىنا جەرلەنگەن بيلەر مەن باتىرلارعا توقتالايىق:
قاۋىم قاراۇلى ءدارىنىڭ ەسىمىمەن اتالعان. اكەسى قارا – اتاقتى يتەمگەن باتىردىڭ ۇلى. مۇرات موڭكەۇلىنىڭ جىرلارىندا:
يتەمگەننەن تۋعان بەس ءبورى,
قارا مەنەن تابىلدى.
قالدىباي, ماتەن, قابىلدى.
سول ەرلەرىم بارىندا.
دۇشپاننان كەگىم الىندى.
ءسويتىپ جۇرگەن ەرلەردى,
الىپ كەتىپ قارا جەر,
بەرىپ كەتتى-اۋ ءجابىردى, –
دەگەن جولدار بار. مۇمكىن, سول قارا باتىردىڭ ءوزى دە وسى قاۋىمدا جەرلەنگەن بولار. شەجىرەشى ءماجيت مۇحتاروۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ءدارى قاراۇلى دا باتىر ادام بولعان. ول تۋرالى مۇرات موڭكەۇلىنىڭ مىناداي ولەڭ جولدارى بار:
ارتىندا قابىل قالدى
قارا ولگەندە,
بەرىشتى جەتى باۋلى
ءبىر كۇيزەلتتى.
كەشەگى وجىرايدان
ءدارى ولگەندە…
شاماسى, جەر داۋى, جەسىر داۋىنىڭ بىرىندە قاراۇلى ءدارى وجىرايلاردىڭ قولىنان قازا تاپقانعا ۇقسايدى. شەجىرەگە سۇيەنەتىن بولساق, ءدارى قاراۇلى 27 جاسىندا مەرت بولعان. ءدارىنىڭ ءىنىسى ەسەت قاراۇلى (1779-1869) – باتىر, ءارى جىراۋ. ەسەت بي اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا اۋدانىنداعى قاراباۋ جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. قازاق تاريحىن, شەجىرەسىن تاماشا يگەرگەن ەسەت قاراۇلى ءوزىنىڭ شالقار ءبىلىمىن تۋىسى مۇرات موڭكەۇلىنا جالىقپاي ۇيرەتكەن. مۇرات اقىن دالا اكادەميگىنەن ۇيرەنگەندەرىن ءوزىنىڭ تەڭدەسى جوق جىرلارى مەن ايتىستارىنا پايدالانعان.
زامانا زارى
ەسەت ءومىر سۇرگەن ۋاقىت الاساپىران شاپقىنشىلىقتار مەن سوعىستارعا تولى كەزەڭ ەدى. حيۋا حانى اللاقۇل ەل-جۇرتىنا شامادان تىس سالىق سالىپ وتىرسا, اسكەري بەكىنىستەر تۇرعىزىپ, جايىق بويىن يەلەنگەن كازاك-ورىستاردىڭ وزبىرلىعى ەلدىڭ تىنىش ومىرىنە مۇمكىنشىلىك بەرمەگەن.
ەسەتتىڭ اكەسى قارا, ونىڭ ءىنىلەرى تابىلدى, قابىل ماتەن, قالدىباي, ولاردىڭ بالالارى قۇلباراق, ءدارى, ەسەت, جاپاربەردىلەر حيۋالىقتارمەن رەسەي وتارشىلارىنا قارسى بىرنەشە رەت جورىقتارعا شىعىپ, ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن ەدى. ەسەت كەيىن جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان حان ساياساتىنا قارسى يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان حالىق كوتەرىلىسىنە قاتىسادى. تاستوبە شايقاسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعان باتىرلاردىڭ كۇرەسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ولارعا مىڭداعان قارۋلى قول جيناپ بەرەدى.
وسى قاۋىمدا قابىلدىڭ ۇلى جاپاربەردى باتىر دا جەرلەنگەن. ول 1831 جىلعى قۇلباراقتىڭ اللاقۇل اسكەرىمەن بولعان شايقاسىنا قاتىسىپ, ءتىرى قالعان. 1833 جىلى اكەسى قابىلدىڭ, اعالارى قۇلباراق پەن باتىربەكتىڭ, تۋعان حالقىنىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن حيۋاعا بارىپ, جاۋىن جەڭىپ, مال-مۇلىكتى, جەتىم-جەسىرلەردى ەلىنە قايتارادى.
جاپاربەردى اتقا مىنگەن سوڭ,
كوك نايزاعا جالىندى…, –
دەگەن جولدار ول تۇلعانىڭ قانداي ادام بولعاندىعىن دالەلدەسە كەرەك-ءتى.
قورىتا ايتقاندا, «ءدارى» قاۋىمىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن تولىقتاي زەرتتەۋ بىزگە كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردى, بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان مالىمەتتەردى اشاتىنى ءسوزسىز. ول ءبىزدىڭ جاس ۇرپاعىمىزعا وتكەن تاريحي جولىمىزدى كەڭىرەك بىلۋگە جول اشپاق. ول ءۇشىن قاۋىمدى مەملەكەتىمىز تولىقتاي ءوز قامقورلىعىنا الۋى كەرەك.
قاۋىمدى تەمىر شارباقپەن قورشاپ, قاسىنا ءۇي تۇرعىزىپ, شىراقشى تاعايىنداسا دۇرىس بولار ەدى. ونىڭ تاماشا ەسكەرتكىشتەرىندەگى بارلىق جازۋلاردى وقىپ, قازاقشاعا اۋدارىپ, مازمۇنىن جازىپ قويۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. سوندا بۇل قاۋىم جۇرتشىلىقتى قىزىقتىراتىن ماڭىزدى تۋريستىك مارشرۋتتاردىڭ بىرىنە اينالار ەدى.
شاحمان ناعىمۇلى,
ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى
اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى,
پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
