وتكەن ايدان باستاپ ەلىمىزدە كيىكتەردىڭ سانىن رەتتەۋ ماقساتىندا 337 مىڭ كيىكتى اۋلاۋعا رۇقسات بەرىلدى. وعان باستىسى, كيىك سانى كۇرت ءوسىپ, اۋىل شارۋاشىلىعىنا وراسان زور شىعىن اكەلگەنى سەبەپ بولعان.
ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ەرلان نىسانباەۆتىڭ ايتۋىنشا, 2003 جىلى قازاقستاندا بار-جوعى 21 مىڭ كيىك بار بولسا, بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ سانى 2 ملن 600 مىڭعا جەتىپ, اۋىل شارۋاشىلىعىنا 12 ملرد تەڭگە شىعىن اكەلگەن. بىراق بىزدە بۇل شىعىن قالاي ەسەپتەلدى؟ 20 جىلدا 20 مىڭ كيىك 2,5 ميلليونعا قالاي جەتتى دەگەن سۇراق تۋدى. ءتىپتى جىل سايىن ەگىز تاپتى دەگەن كۇننىڭ وزىندە ەركەك ءتولى مەن تابيعي سۇرىپتالۋىن (قارتايىپ ءولۋى, ىندەتتەن قىرىلۋ) ەسكەرسەك, كيىك سانىنىڭ 20 جىلدا 2,6 ميلليونعا جەتتى دەگەن قيسىنعا سىيمايدى. ونى قاسقىر جەمەي مە؟! ارىقتاپ ولمەي مە؟
2015 جىلى امەريكانىڭ NBC News سايتى قازاقستانداعى كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋى جايلى جاريالاعان ماقالادا «ءتورت كۇندە 60 مىڭ اقبوكەن قىرىلىپ قالدى, بىراق مۇنىڭ سەبەبىن ءالى ەشكىم بىلمەيدى» دەپ جازسا, ۇلىبريتانيانىڭ Express گازەتى قازاق دالاسىنداعى 140 مىڭ باس كيىك ەكى اپتاعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندە بەلگىسىز سەبەپتەن قىرىلعاننان كەيىن الەمدەگى كيىك سانى ەكى ەسەگە ازايعان دەپ كورسەتىپتى. دەمەك, ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترىنىڭ كيىكتىڭ سانى جونىندەگى مالىمەتىندە ۇلكەن اعاتتىق بار نەمەسە اتۋعا سىلتاۋ تابۋ ءۇشىن وسىلاي كوبەيتىپ كورسەتكەن بولۋى مۇمكىن.
كيىكتى اتاۋعا رۇقسات بەرگەننەن كەيىن قازاقتىڭ دالاسى عانا ەمەس, الەۋمەتتىك جەلىسى دە قان ساسىپ كەتتى. اتاپ ايتقاندا, بەيبەرەكەت قىرىلعان كيىكتەردىڭ ىشەك-قارنى, تەرى-تەرسەگى كورىنگەن جەردە شاشىلىپ جاتقانى جايلى اقپاراتتار جەلىدە جەلدەي ەسىپ, كيىكتىڭ وبالىنان قورىققان جۇرت بۇل شاراعا نارازىلىقتارىن بىلدىرگەنىمەن, قۇلاق اسقان ەشكىم بولعان جوق. كەرىسىنشە, كيىك ەتتەرى بازاردا 1500, 1700 تەڭگەدەن ساۋدالانىپ جاتقانى ءمالىم بولدى. ارينە, كيىكتى اتۋعا رۇقسات بەرىلگەنىمەن, ونى كىم كورىنگەننىڭ اتىپ جەۋىنە رۇقسات جوق. ياعني «وحوتزووپروم» سياقتى بەلگىلەنگەن مەكەمەلەر عانا اتۋىنا قۇقىلى. قازاقستاندا كيىكتەردى زاڭسىز اتۋ نەمەسە زيان كەلتىرگەنى ءۇشىن, جانۋاردىڭ ەركەگىن اتقاندارعا – 500 اەك, ال انالىق كيىك پەن ءتولىن اتقاندارعا 350 اەك كولەمىندە ايىپپۇل سالىنادى. تۇرمەگە توعىتىلۋى دا مۇمكىن. ءتۇز تاعىسىن اتۋ, اۋلاۋ ءۇشىن ەشبىر اڭشىعا كۆوتا بەرىلمەيدى. نەگە ولاي؟ كيىك ەتىن ساتۋدان تۇسكەن اقشا قايدا جۇمسالادى؟ ونى قانداي مەكەمە قاداعالاپ وتىر؟ اتىلعان بوكەننىڭ ءمۇيىزى قايدا؟
ءمۇيىز دەمەكشى, ەمدىك قاسيەتكە يە بوكەن مۇيىزىنە قازىر سۇرانىس وتە كۇشتى. كورشى قىتاي ەلىندە بوكەننىڭ ءبىر جۇپ ءمۇيىزىنىڭ ءوزى نەشە مىڭ يۋانعا (مولشەرمەن 100-300 مىڭ تەڭگە ارالىعى) ساۋدالانادى. براكونەرلەردىڭ كوبىندە اقبوكەن اتۋعا اۋەس بولاتىنىنىڭ سەبەبى – وسىندا. دەمەك, كيىكتىڭ سانىن ازايتۋ جوسپارىنىڭ استىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قامىن جەۋ ەمەس, كيىك ءمۇيىزىن ساۋدالاپ اقشا تابۋ دا جاتقان بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان, بۇل ماسەلەگە زاڭ ورىندارى باسا نازار اۋدارۋ كەرەك دەپ سانايمىز.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قوڭىر اڭدى قورعاۋعا قىرۋار قارجى جۇمسادىق. كيىكتى قورعاۋ جولىندا كوز جۇمعان قورىق قورعاۋشىلارى دا از ەمەس. ءبىر كيىك اتقانى ءۇشىن ايىپ تولەپ, سوتتالىپ جاتقاندار دا بار. بىلايشا ايتقاندا, ۇكىمەت مەملەكەتتىڭ اقشاسىمەن كيىكتى قورعاپ, مەملەكەتتىڭ اقشاسىن جۇمساپ قىرىپ جاتىر. ەگەر كيىك راسىندا تەز ءوسىپ جاتقان بولسا, ماماندار ەرتەرەك جوسپارلاۋى كەرەك ەدى عوي. ياعني, ءار جىلى كۇزدە كيىك اتۋعا كۆوتا ءبولىپ, اڭشىلارعا رۇقسات ەتسە, ولار اتقان اڭى ءۇشىن مەملەكەتكە اقشا تولەپ وتىرسا, زاڭسىز اۋلايتىن براكونەرلەر بولماس ەدى, قورىق قورعاۋشىلار ولاردىڭ وعىنان ولمەس ەدى.
قىسقاسى, «اۋىل شارۋاشىلىعىنا زيان اكەلدى» دەگەن جەلەۋمەن كيىكتى جاپپاي قىرۋ – ۇيلەسىمىز شەشىم. مۇنىڭ استارىندا جوعارىدا ايتقانىمىزداي, الدەكىمدەردىڭ اقشا تابۋ سىندى ارام ويى جاتقان بولۋى مۇمكىن.
