ومىرىمەن دە, تاماشا ەڭبەك جولىمەن دە وزگەلەرگە ۇلگى بولا بىلگەن, جانى جايساڭ جان – ءبىزدىڭ قۋانىش الپىسبەكوۆ اعامىز. ول تۋرالى قانشاما تەبىرەنە ايتىپ, تولقىپ جازساق تا, ونىڭ بۇكىل بولمىسىن ءدوپ باسىپ بەرە الماسپىز. قۋانىش اعا جايلى اقتارىلار سىر مەن ايتار اڭگىمەمىز تاۋسىلماق ەمەس.
مەن الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامەن 2009 جىلدارى استانا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىندە قوعامدىق جۇمىستارمەن اينالىسىپ جۇرگەندە تانىسقان ەدىم. سول جىلدارى ول ەلورداداعى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىندە بولاتىن.
2010 جىلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 65 جىلدىعىن اتاپ وتەر الدىندا الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىز ۇلى جەڭىسكە ۇلەس قوسقان استانالىق جانە اقمولا وبلىسىنان شىققان مايدانگەرلەردى ەسكە الۋ ماقساتىندا كىتاپ شىعارساق دەپ, سول كەزدەگى استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە بارىپ وسى ويىن ايتادى. اكىم بىردەن قۇپتاپ, قاراجات جاعىنان كومەك بەرۋگە كەلىسىمىن بەرەدى.
مىنە, وسى ساتتە قۋانىش اعامىز كىتاپ شىعارۋ تاپسىرماسىن ماعان جۇكتەگەن ەدى. العاشقى تانىستىعىم سول كۇننەن باستالدى. ول كىسىگە مەنىڭ قاسىمدا ورىس تىلىنە اۋداراتىن تاعى ءبىر ارىپتەسىم بار ەكەنىن ايتىپ, جۇمىسقا كىرىسىپ تە كەتتىك, ول بەلگىلى جۋرناليست-اۋدارماشى رايسا اگيباەۆا بولاتىن.
قۋانىش اعامىزدىڭ كىشىپەيىلدىگى مەن مادەنيەتتىلىگى شىنىندا دا وزگەلەردەن ەرەكشە. ءاربىر ايتقان ءسوزى جۇرەگىڭدە ۇيالاپ تۇرادى. جانى ەرەكشە تازا.
ادام مادەنيەتى جوعارى بولعان سايىن, ونىڭ اينالاسىنداعى ادامدارمەن قارىم-قاتىناسى دا سىپايى بولادى ەكەن. ادەپتىلىگىنىڭ ەرەكشەلىگى سول ول ءوزىنىڭ باسقا ادامدى ۇناتپايتىنىن نەمەسە ونى وتە جاقسى سىيلايتىنىن كوپشىلىكتىڭ الدىندا بىلدىرتپەيتىن. جۇمىس بابىندا قانداي كەلەڭسىز جايلار بولىپ قالسا دا سونى ەلەمەگەندەي, وزگەلەرگە سەزدىرتپەيتىن.
ءوز ىسىنە ادال, جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى بولعاندىقتان, ول ۇجىمعا دا سىيلى بولدى. باسشى رەتىندە ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى جوعارى, كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشۋ بارىسىندا ءادىل, بولاتتاي بەرىك مىنەزى مەن پرينتسيپشىلدىگى اركەز ۇجىمدى العا جەتەلەپ وتىردى. ءارى قۋانىش اعامىز ادامنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە باعالايتىن.
قانداي جاعدايدا, قانداي ورتادا بولسىن, ول كىسىنىڭ تابيعي بولمىس-ءبىتىمى, مىنەز-قۇلقى ادامدارمەن ارا قاتىناسى بىزگە ەرەكشە ۇلگى بولدى.
قاشاندا ەلمەن, جۇرتپەن بىرگە ءجۇرىپ ۇيرەنگەن جان كەز كەلگەن ورتانى باۋراپ الادى ەكەن-اۋ! سونىڭ وزىندە سوزگە كەلەڭسىز كيلىكپەي, ەرەكشە سىربازدىعىمەن, مادەنيەتتىلىگىمەن, ورىندى اڭگىمەسىمەن, ايتار ويىنىڭ ناقتىلىعىمەن ءبىزدى وزىنە باۋراپ الاتىن.
الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىز ەڭبەك جولىندا كوپتەگەن جاۋاپتى ءارى لاۋازىمدى قىزمەتتەردە بولعان. قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. قايدا ەڭبەك ەتسە دە, بارلىق قىزمەتتىك مىندەتتەرىن مۇلتىكسىز, ابىرويلى اتقارعان پاراساتتى جان. جوعارى لاۋازىمدى باسشىلىقتى سەنىممەن قالاي اتقارسا, قاراپايىم جانداردىڭ دا ۇمىتتەرىن اقتاۋعا تىرىسقان. العىستى كوپ العان ارداقتى ازامات.
ەڭبەك جولىنا قىسقاشا توقتالا كەتسەك. تەمىرجول ينستيتۋتىن بىتىرىسىمەن, 24 جاسىندا سول كەزدەگى تسەلينوگراد, قازىرگى اقمولا وبلىسىنىڭ ەسىل ستانساسىنا جولداما الادى. تومەننەن باستالعان قىزمەتى, بىلىكتىلىگىنە وراي بىردەن جوعارى قىزمەتكە كوتەرىلەدى. ەرەيمەنتاۋ تەمىرجول ستانساسىنىڭ باستىعى بولادى. اقمولا وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا ۇسىنىلادى.
ال 1978 جىلى كوكپ ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنا وقۋعا جىبەرىلەدى دە, تسەلينوگرادتاعى (قازىرگى نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى) سوۆەت اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى, قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى, اقمولا وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى. شىنىن ايتۋ كەرەك, ول كەزدە ءبىرىنشى باسشىلىققا قازاق ازاماتتارى الىنبايتىن دا, سايلانبايتىن دا. وسى قىزمەتتەرگە الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىزدىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتىن باعالاي بىلگەن, سول كەزدەگى تسەلينوگراد (اقمولا) وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكولاي ەفيموۆيچ كرۋچينانىڭ ۇسىنىسى بولاتىن. اعامىزدىڭ وسى قاسيەتىن سول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىسى دا بىلگەن ەكەن.
ءوزىنىڭ ءبىر جازعان ەستەلىگىندە دىنمۇحامەد قوناەۆ ورنىنان الىنار الدىندا ونىمەن كەزدەسكەنى, ول سول كەزدەسۋدە وعان قوستاناي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا ۇسىنىس جاساپ, بۇيرىققا قول قويعانى جايىندا جازادى. مەن سول كەزدەسۋدە ديمەكەڭنىڭ اقجول تىلەگىن ەستىگەن سوڭعى كادرلارىنىڭ ءبىرى بولدىم دەپ ماقتانىشپەن ەسكە الادى. شىنىندا دا, دىنمۇحامەد قوناەۆ باسىنا قيىندىق ءتۇسىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە قۋانىش اعامىزعا جاڭا قىزمەتكە ءسات-ساپار تىلەپ, باتاسىن بەرگەن ەدى.
ءيا, قاراپايىم اۋىل بالاسى الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىز – قازاقستاننىڭ ءىرى استىقتى ايماقتارىنىڭ ءبىرى قوستاناي وبلىسىنىڭ ەكىنشى حاتشىلىعىنا تاعايىندالادى. ول وبلىستىڭ ونەركاسىپ قۇرىلىس جانە بايلانىس سالاسىن باسقارادى. وعان قوسا اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋمەن بىرگە ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرىپ, وبلىس ديحانشىلارىنىڭ قازاقستاننىڭ قامباسىنا ميلليارد پۇت استىق تاپسىرۋ جوسپارىن ارتىعىمەن ورىنداۋعا جانە قوستاناي وبلىسىنىڭ ەڭبەككەرلەرىن ۇلكەن جەتىستىككە الىپ كەلۋىنە سول كەزدە ونىڭ دا ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مۇرىندىق بولعان ەدى.
1994 جىل الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىز ءۇشىن ەستە قالارلىق جىل بولدى. ەرەيمەنتاۋ, ۆيشنەۆ جانە سىلەتى اۋداندارى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنە دەپۋتاتتىققا كانديدات بولىپ تىركەلدى. سايلاۋ كەزىندە ەكى اۋدان بويىنشا ۇتىلسا دا, ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ سايلاۋشىلارىنىڭ تولىق داۋىس بەرۋى ارقاسىندا ول باسەكەلەستەرىنەن وزىپ شىعىپ, رەسپۋبليكانىڭ ەڭ جوعارى زاڭ شىعارۋشى جانە وكىلەتتى ورگانى پارلامەنتتىڭ مۇشەسى بولدى.
حالقىنىڭ مۇددەسىن ءوز مۇددەسىنەن ارتىق قوياتىن, ادالدىق, باۋىرمالدىق, ادامگەرشىلىك سىندى اسىل قاسيەتتەردى بويىنا جيناي بىلگەن ول, حالىق قالاۋلىلارىمەن بىرگە تالاي ءىستى اتقاردى. دەپۋتاتتارمەن بىرگە قىزمەت اتقارۋ الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىزعا ۇلكەن مىندەت جۇكتەدى. سول ۇردىستەن شىعۋعا تىرىستى ءارى ناتيجەسى بولدى دا.
ونىڭ باستاماسى بويىنشا تۋعان اۋىلىندا توعىز جىلدىق وقۋ ورنى بار زاماناۋي ساۋلەتتى مەكتەپ سالىندى. بۇعان دەيىن اۋىلدا ءتورت جىلدىق قانا مەكتەپ بولعان. بۇل جايلى ءوزىنىڭ ەستەلىگىن قۋانىش اعامىز: – سول كەزدەگى وبلىستىڭ اكىمى سەرگەي كۋلاگين ەكەۋمىز مەكتەپ اشىلعاندا, سالتاناتتى لەنتانى قيىپ تۇرعانىمىزدا, مەكتەپ وقۋشىلارى مەن اۋىلداستارىمنىڭ جۇزىنەن قۋانىشتى كورگەنىم مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت بولعان ەدى, – دەيدى.
دەگەنمەن, قۋانىش اعامىز وسى قۋانىشقا جەتۋ ءۇشىن ەكى جىل بويى تالاي كابينەتتىڭ ەسىگىن توزدىرىپ, تالاي باسشىلاردىڭ الدىنا بارعان ەدى. تۋعان جەرىڭە كومەك كورسەتۋ, ارينە, ول – اركىمنىڭ پارىزى. سونىڭ ءبىرى اۋىلعا سۋ تارتۋ بولاتىن, ول شارۋانى دا كەزىندە قۋانىش اعامىز ارالاسىپ شەشىپ بەرگەن.
ەرەيمەنتاۋلىقتاردىڭ دا ساۋالىن ورىنداپ, بوگەنباي باتىر اتىنداعى مەكتەپتىڭ وقۋ كورپۋسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاجەتتى قارجىنىڭ بولىنۋىنە ىقپال ەتكەن.
وعان قوسا اقمولا وبلىسىنىڭ كوپتەگەن اۋىلدى مەكەندەرىنە اۋىزسۋدىڭ جەتكىزىلۋىنە دە اتسالىسقان. ول ول ما, رەسپۋبليكانىڭ بيۋدجەتىنەن ەلىمىزدىڭ اۆتوكولىك جولدارىن جاڭادان سالۋعا جانە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋگە قارجى بولگىزۋگە, ينۆەستيتسيا تارتۋ جولىندا كوپ جۇمىس اتقارعان.
الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىز وتباسىنا ياعني تاربيەلى ۇرپاق تاربيەلەۋ ماسەلەسىنە دە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. بولاشاق ۇرپاعىمىزعا تەك تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋمەن شەكتەلىپ قانا قويمايدى, ومىردە ادال بولىپ, بالالاردى ەڭبەكقورلىققا دا ۇيرەتۋىمىز كەرەك, – دەيدى ول.
سونىڭ ءبىر دالەلى – «نەمەرەم ەلنۇرعا 7 حات» دەپ جازعان كىتابى. ول جەتى بولىمنەن تۇرادى. نەمەرەسىنە ارنالعان كىتاپ تا ول ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرى مەن ەڭبەك جولى ارقىلى, ەرنۇرعا باستان وتكەرگەنىن ايتا وتىرىپ, ءوزىنىڭ ۇرپاعىن ەڭبەككە باۋلي وتىرىپ, ولاردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىن قويادى.
ءبىر ءسات كىتاپ جولىنا ۇڭىلسەك: – ەلىمنىڭ, ءتىپتى قوعام ومىرىندەگى ءبىر داۋىرگە جۇك بولاتىنداي تاريحي وقيعالاردى باستان كەشىرە وتىرىپ, ءارتۇرلى قىزمەتتەردە ءجۇرىپ, تالاي ورىندارعا قونىس اۋدارعانىمىزعا قاراماستان جان جارىم تىنىشتىق ەكەۋمىز ءتۇرلى قيىندىقتار مەن قىزىقتاردى, ساتتىلىك پەن ساتسىزدىكتەردى باستان كەشىرسەك تە, ەكەۋمىز باقىتتى ءومىر كەشتىك.
ءومىر جولىمىزدا وزىمىزبەن ارالاسقان ادامدارمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدىق. حالقىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعالارمەن, ەلگە سىيلى ادامدارمەن جۇزدەسكەنىمىزگە وسى كۇنى وتە ريزامىز. قۇدايعا شۇكىر, بالالارىمىزدىڭ قيىندىقتارىن كورگەن ەمەسپىز, – دەيدى.
قازاق «وتان – وتباسىنان باستالادى» دەپ تەگىن ايتپاعان عوي. وتباسى – ادامزات قوعامىنىڭ ەڭ شاعىن وتانى. بىزدە وتباسى ەكى ءتۇرلى قىزمەت اتقارادى, ونىڭ ءبىرى – دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋ, ەكىنشىسى – دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدى جەتىلدىرىپ, ونى تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋ, – دەيدى ءوز اڭگىمەسىندە الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىز.
شىنىندا دا, دۇنيەگە كەلگەن ءسابي جاڭا وركەن جايعان جاس اعاش ءتارىزدى ەمەس پە؟ جەرگە وتىرعىزعان جاس كوشەت تە قاشان تامىرى تەرەڭدەپ, جاپىراعى جايقالىپ, سايالى اعاش بولىپ وسكەنشە ماپەلەپ كۇتۋدى, وعان ۇزبەي قاراۋدى كەرەك ەتەدى.
وسى ماسەلەمەن نەگىزىنەن الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىزدىڭ جان جارى تىنىشتىق تاتەمىز ارالاسقان ەكەن. ولار – ءبىر ۇل, ءبىر قىز تاربيەلەپ, بەس نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان باقىتتى وتباسى. ءيا, وتباسى وشاعى ءاردايىم تىنىشتىقتىڭ قولىندا بولدى. جالپى بارلىق ۇيدەگى شارۋانى دوڭگەلەتۋ دە ونىڭ موينىندا ەدى. ءتىپتى وتباسىنىڭ ۇلكەندەرىن قۇرمەتتەۋ, جان جارى قۋانىش اعانى كۇتىپ-باپتاۋ, قالا بەردى بالالارىنا دەگەن انالىق قامقورلىق كورسەتۋ, ولاردىڭ ساباعىن قاداعالاۋ, ءوز جۇمىسىمەن قاتار ونىڭ مەكتەپتەگى ۇستازدىق قىزمەتى, ءتىپتى كەلگەن قوناقتاردى قارسى الىپ, كۇتۋ سياقتى بارلىق جاۋاپتى شارۋا تىنىشتىق تاتەيدىڭ قۇزىرىندا بولدى.
قازاق عۇرپىنداعى اتا-انانىڭ العان ەرەكشە بيىك ورنى, ونىڭ ەلى مەن بالالارى الدىندا العان قادىر-قاسيەتى! انانىڭ اق ءسۇتىن, اكەنىڭ ادال بورىشىن اقتاۋ – سەنىڭ تاربيەلەگەن بالالارىڭنىڭ مىندەت, پارىزى.
وسى قاسيەتتەر ارقىلى اركىم ءوز وتباسىن ساقتاپ قالادى. بۇل جەردە «نەمەرەم ەلنۇرعا 7 حات» دەپ جازعان كىتابىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتسەك: – ءبىزدىڭ بالالارىمىز – جانار مەن تالعات ونەگەلى بولىپ ءوستى. ولاردى ءبىز تىنىشتىق ەكەۋمىز ماقتان تۇتامىز. سولاردىڭ ارقاسىندا كۇيەۋ بالامىز ءراشيدتى جانە اياۋلى كەلىنىمىز باياندى قۇشاعىمىزعا الىپ, ماپەلەپ وتىرمىز.
ولاردىڭ مىقتى وتباسى, ءوزارا سىيلاستىق پەن كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارىنا ءتاۋبا دەپ, قۋانامىز. اللانىڭ بەرگەنى بولار, ءبىزدىڭ وتباسىندا بالالارىمىزعا قاتىستى قيىنشىلىقتار بولعان جوق, – دەپ جازىپتى قۋانىش اعامىز.
التىن اسىقتاي بالالارى تالعات پەن جاناردان: فاتيما, مارجان, ماعجان, اجار, گاۋھار جانە ەلنۇر دەگەن نەمەرە كورىپ وتىر. ۇلدارى تالعات بۇگىندە جەكە كاسىپپەن اينالىسادى. ال قىزدارى جاناردىڭ ماماندىعى – دارىگەر.
ءيا, بالا ءۇشىن دە اكەنىڭ ورنى بولەك. سوندىقتان دا قۋانىش اعامىز بەن تىنىشتىق تاتەمىز ءوز بالالارىنا ەرەكشە قىمبات. بالالارى تالعات پەن جانار اكە-شەشەلەرىن ەرەكشە ارداقتايدى. اكەسى – وتباسىنىڭ ەڭ باستى مۇشەسى, وتاعاسى ءارى اقىلشىسى بولسا, وتباسىنىڭ وشاعى ولاردىڭ انالارى – تىنىشتىقتىڭ قولىندا, وسىنى بالالارى مەن نەمەرەلەرى ەرەكشە باعالاۋدا.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز, بۇگىنگى ماقالانىڭ كەيىپكەرى حالقى الدىندا ابىروي مەن بەدەلگە يە بولىپ, سانالى عۇمىرىن ەل بولاشاعى ءۇشىن سارپ ەتكەن الپىسبەكوۆ قۋانىش اعامىز بيىل مەرەيلى 75 جاسقا تولىپ وتىر.
ادامنىڭ كىم ەكەنىن تانىتاتىن – ءومىر جولىنداعى ەڭبەگى.
عاليا بالتاباي,
جۋرناليست,
«قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى
