پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز جۇمىسىنىڭ باعىتىن اتاعاندا, ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋدى باسىمدىق ەتىپ, «ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتى ارتتىرىپ, ورتا تاپ قالىپتاستىرامىن» دەدى.
«10-15 پايىز بايلار, 10-15 پايىز كەدەيلەر جانە 60-70 پايىز ورتا تاپ بولاتىن قوعام قۇرعىمىز كەلەدى». كەزىندە ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وسىلاي ارمانداپ, «Financial Times» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە سۇحبات بەرگەن ەدى. وسى جەردە ەكى پرەزيدەنتتىڭ دە ورتا تاپقا ەكپىن بەرۋى بەكەر ەمەس. ويتكەنى قاي قوعامدا ورتا تاپ وكىلدەرى مىقتى بولسا, سول مەملەكەت باسەكەگە قابىلەتتى كەلەدى. ورتا تاپ دەگەنىمىز كىمدەر, ولار قانشا, قالاي تابىس تابادى؟ وسى باعىتتا ىزدەنگەن ەدىك.
ولار كىمدەر, ماڭىزى نەدە؟
اريستوتەلدىڭ ەڭبەگىندە «كەز كەلگەن مەملەكەتتە ءۇش تاپ بولادى. بىرەۋى – بايلار, ەكىنشىسى – كەدەيلەر جانە ءۇشىنشى تاپ. ەڭ ەرەكشەسى دە وسى» دەپ بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىكتى ساقتايتىن تاپقا ەرەكشە ماڭىز بەرەدى.
راسىندا, الەمنىڭ وزىق ەلدەرى – اقش, انگليا, گەرمانيا, جاپونيا, كورەيا, سينگاپۋردا ورتا تاپتىڭ ۇلەسى 50-70 پايىز ەكەنىن كورۋگە بولادى. ال سكانديناۆيا ەلدەرى – شۆەتسيا, دانيا, نورۆەگيا جانە فينليانديادا ورتا تاپتىڭ ۇلەسى 80 پايىزدان جوعارى. ءدال وسى تاپ ەلدەگى كەدەيلىك پەن الەۋمەتتىك قاراما-قايشىلىق دەڭگەيىن ازايتىپ, قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. گەرمانيادا ۇلتتىق بايلىقتىڭ 90 پايىزىن ورتا تاپ وكىلدەرى قۇراپ وتىر. سوندىقتان گەرمانيا – تۇراقتى مەملەكەت. قىتايدى ايماقتىق ەمەس, الەمدىك دەرجاۆا دەڭگەيىنە قوسقان – ءدال وسى ورتا تاپ وكىلدەرى. رەسمي پەكين ءوزىنىڭ ورتا تابىمەن ماقتانادى. ويتكەنى قىتاي ورتا تاپ بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىن الادى. وندا 400 ميلليوننان اسا ادام ورتا تاپقا جاتادى ەكەن.
XVIII عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ ساياسي پايىمداۋلار ناتيجەسىندە ورتا تاپ تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاسىپ, ماڭىزعا يە بولا باستادى. ورتا تاپ – جوعارعى جانە جۇمىسشى تاپتىڭ اراجىگىندە ورنالاسقان, قولمەن جاسامايتىن ەڭبەكتىڭ كاسىبي توبى. ولاردىڭ ەڭبەگى فيزيكالىق ەمەس, كوبىنە اقىل-وي سيپاتىندا باعالانادى. ياعني قولونەرشىلەر مەن شەبەرحانا يەلەرى, سونداي-اق ءتۇرلى سالاداعى بيزنەسمەندەر مەن مەنەدجەرلەردى جاتقىزۋعا بولادى.
وزىق ەلدەر ورتا تاپتىڭ قالىپتاسۋىنا مۇددەلىك تانىتىپ, ەرەكشە ءمان بەرەدى. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.
بىرىنشىدەن, مەملەكەتتىك جۇمىس ساپاسىنىڭ «كورسەتكىشى».
ەكىنشىدەن, بيزنەستى قوزعاۋشى كۇشكە يە.
ۇشىنشىدەن, قازىنانى تولتىراتىن نەگىزگى سالىق تولەۋشى.
تورتىنشىدەن, ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
بەسىنشىدەن, الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق, قوعامدىق تىنىشتىق قالقانى.
قىسقاسى, ورتا تاپ وكىلدەرى ەرتەڭگى كۇنىنە سەنىمدى بولىپ, قوعامدىق-
ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدا ەلدىڭ دامۋىندا بەلسەندى ءرول اتقارادى.
قالاي انىقتايمىز؟
بۇل سۇراقتى الەۋمەتتانۋشى عالىم ەلميرا وتاردان سۇرادىق.
– ورتا تاپتىڭ ۇلەسىن ەسەپتەۋ – كۇردەلى پروتسەسس. مۇنى انىقتاۋدا باتىستىڭ كاپيتاليستىك ءادىسى كەڭ تارادى. بۇل ەكونوميكالىق پارامەترلەر بويىنشا باعالانادى. ياعني وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى كريتەري بويىنشا قاراستىرىلادى. وبەكتيۆتى – تۇراقتى تابىس كوزى, جىلجىمايتىن مۇلكى, بوس ۋاقىتىن قالاي وتكىزەتىنى مەن ءبىلىم دەڭگەيى جانە تاعى باسقاسى سارالانادى. سۋبەكتيۆتى – قۇندىلىقتار باعدارى ارقىلى انىقتالادى.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ:
«KPMG قازاقستان بايلىعىنىڭ تەڭ جارتىسىنا بار-جوعى 162 ادام يەلىك ەتەدى دەپ مالىمدەدى. سونىمەن قاتار حالىقتىڭ جارتىسىنىڭ ايلىق تابىسى 50 مىڭ تەڭگەدەن اسپايدى نەمەسە جىلىنا 1300 دوللاردان ءسال عانا اسادى. مۇنداي اقشاعا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. تەز ارادا جاعدايدى وزگەرتۋ كەرەك جانە كوپ نارسە سىزدەرگە بايلانىستى, قۇرمەتتى كاسىپكەرلەر»
ەكىنشىسى بويىنشا قاراستىراتىن بولساق, ياعني ادامنىڭ ينتەللەكتىسى, ءبىلىمى, بىلىكتىلىگى, ياعني قۇندىلىقتار باعدارلارى ارقىلى, وندا قازاقستاندا ورتا تاپتىڭ ۇلەسى پوستكەڭەستىك ەلدەر اراسىندا جوعارى دەۋگە بولادى. ەگەر وبەكتيۆتى تۇرعىدا الاتىن بولساق, وندا ورتا تاپتىڭ ۇلەس سالماعى تومەن, – دەدى الەۋمەتتانۋشى.
جالپى الەۋمەتتىك زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن قورلاردىڭ مالىمەتىنشە, قازاقستاندا ورتا تاپتىڭ ۇلەسى – 30-40 پايىز. بۇل قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى. بۇگىندە ايلىعى شايلىعىنان اسپايتىن, تابىسىنىڭ 50 پايىزىن ازىق-تۇلىككە, ونىڭ ىشىندە 46 پايىزىن تاماق ساتىپ الۋعا جۇمسايدى كوپ وتباسى. ەلدەگى 6,2 ميلليون ادام ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن قارجى ۇيىمدارىنا قارىز, ونىڭ 1,5 ميلليونى – پروبلەمالىق كرەديت. بيلiكتىڭ تاماعى توق, كويلەگi كوك, باسپاناسى مەن كولiگi بار, بiلiمi جوعارى, مەديتسينالىق قىزمەتتi پايدالانا الاتىن ادامداردى ورتا تاپقا جاتقىزاتىنى قانشالىقتى دۇرىس؟
– ورتا تاپتىڭ تابىستىق-مۇلىكتىك سيپاتتاماسى, ستاندارتى بويىنشا بىرنەشە تاسىلمەن انىقتايدى. سونىڭ ىشىندە دەپوزيتتىك شوتتا جينايتىن قارجى ۇلەسىمەن قاراستىرعاندى قۇپتايمىن. قازاقستاندا دەپوزيتتىك شوتتا ساقتايتىن رەسپوندەنت ۇلەسى 15 پايىزعا جۋىق. مىنە, ەلدەگى ورتا تاپتىڭ ۇلەسى وسى تسيفرعا سايكەس دەپ ويلايمىن, – دەيدى عالىم ەلميرا وتار.
2019 جىلى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ (اەسي) دەرەگى بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ 14,7 پايىزى دەپوزيتتە جيناقتاۋعا مۇمكىندىگى بار دەسە, «ستراتەگيا «ءاسزو» قق الەۋمەتتىك ساۋالنامالار ناتيجەسىندە 12-14 پايىز ەكەنىن انىقتادى.
حالىقارالىق ورتاق كريتەري بويىنشا ورتا تاپقا جاتاتىن ادامنىڭ جىلدىق تابىسى 10-100 مىڭ دوللار بولۋى ءتيىس. قىتاي ورتا تاپ ۇلەسىنىڭ كوپتىگىمەن كوش باستايدى. 2019 جىلى قىتايدا 400 ميلليون ادامنىڭ, ياعني جالپى حالقىنىڭ 30 پايىزىنىڭ ءال-اۋقاتى ورتا دەڭگەيگە جەتتى.
اقش-تا ورتا تاپقا ايىنا 20-25 مىڭ دوللار تۇراقتى تابىسى بار, ءاربىر وتباسى مۇشەسىنە 40 شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي الاڭى تيەتىن, بىرنەشە اۆتوكولىگى بار ادامدار جاتادى. ەگەر وسى ولشەممەن قاراستىراتىن بولساق, ەلدە ورتا تاپ ءالى تولىق قالىپتاسىپ بولماعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.
ۇلەسى نەگە ارتپايدى؟
پرەزيدەنت ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا ۇلت تابىسىن ءادىل ءبولىپ, مونوپوليانى توقتاتاتىنىن اتادى. بۇل جەردە «مونوپوليانى توقتاتامىز» دەگەنىندە تەرەڭ ءمان بار. سەبەبى وليگوپوليستىك كاپيتاليزم الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن ىشكى نارىقتىڭ تەڭگەرىمسىزدىگىن تۋدىرىپ, مونوپوليستەردىڭ جوسىقسىز قىزمەتى ازاماتتاردىڭ ناقتى تابىسىنىڭ وسۋىنە كەدەرگى كەلتىردى, ولاردى «كەدەيلىك تۇزاعىنا» ءتۇسىردى جانە ورتا تاپتىڭ نىعايۋىنا كەدەرگى كەلتىردى. اسىرەسە كرەاتيۆتى يندۋستريالاردا جۇمىس ىستەۋگە باعدارلانعان كرەاتيۆتى بيزنەس پەن حابتار, بيزنەس-ينكۋباتورلاردىڭ دامۋىن تەجەپ وتىر. ماسەلەن, ەلەكتر جارىعى جانە جىلۋ ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى مونوپوليا بىرىڭعاي تاريفتىك-ينۆەستيتسيالىق ساياسات جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەي, سالادا شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ارالاستىرماي وتىر.
جالپى ەل نارىعىنىڭ تۇتىنۋ كولەمى مەن ساتىپ الۋ دەڭگەيى جوعارى ەمەس. اشىق باسەكەلەستىك جوق. مۇنىڭ ءبارى ەكونوميكانىڭ تىرەگى سانالاتىن ورتا تاپ وكىلدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا تەرىس اسەر ەتەدى.
«ءبىز ءالى دە كەدەيلىكتى جەڭە الماي كەلەمىز. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ باعالاۋىنشا, قازاقستان ازاماتتارىنىڭ 15 پايىزى – كەدەي ساناتىندا. وعان قوسا, رەسمي ستاتيستيكا حالىقتىڭ 5,1 پايىزى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن تابىسپەن ءومىر سۇرەتىنىن كورسەتەدى» دەدى ءجاميلا نۇرمانبەتوۆا ۇكىمەت ساعاتىندا. حالىق قالاۋلىسى دۇرىس ايتادى.
كەيىنگى جىلدارى مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ جالاقىسى بىرنەشە ەسەگە كوبەيگەنمەن, وزگە ماماندىق يەلەرى الەۋمەتتىك تۇرعىدا ءوز دەڭگەيىندە قورعالماي كەلەدى. تومەن جانە ورتاشا جالاقى الاتىن ادامدار قىمباتشىلىق پەن ينفلياتسيا سالدارىنان كۇنكورىس دەڭگەيى قيىندادى. جوعارى جالاقى الىپ, دەپوزيتتە قارجى ساقتاۋعا شاماسى كەلەتىنى 14-15 پايىز ەكەنىنە تاعى كوز جەتكىزەمىز.
الەۋمەتتانۋشى تيمۋر ايساۋىتوۆ: «قازاقستان حالقىنىڭ ساناسىنا جاڭا فورماتتى, ياعني ورتا تاپ تۋرالى باتىستىڭ تۇسىنىگىن چيپ رەتىندە ەنگىزەتىن بولساق, وندا بۇل جاعداي تۇرعىنداردىڭ توبەسىنە جاي تۇسكەندەي اسەر ەتەرى انىق: حالىقتىڭ 90 پايىزىنا «سەندەر كەدەيسىڭدەر» دەگەندى ەستۋ قايدان جاعىمدى بولا قويسىن؟! رەسمي بيلىك مۇنى ەشقاشان ايتپايتىنى تۇسىنىكتى» دەيدى.
دامىعان ەلدەردە ازاماتتىڭ جىلجىمايتىن مۇلىككە يەلىك ەتۋى, تابىس دەڭگەيى, تۇتىنۋ ستاندارتى ارقىلى قانداي الەۋمەتتىك توپقا كىرەتىنى انىقتالاتىن بولسا, ءبىزدىڭ ەلدە مۇنداي كلاسسيكالىق ولشەمدى قولدانۋ قيىن. ويتكەنى قازاقستاندا باسپانا ماسەلەسى شەشىلمەگەن ازاماتتىڭ قاراسى مول, اۋىلدى جەرلەردەگى تابىس كولەمى تومەن.
ورتا تاپتى قالىپتاستىرىپ, ۇلەسىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل سۇراققا ەلميرا وتار بىلاي جاۋاپ بەردى: «الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالار ءتيىمدى جۇرگىزىلىپ, پرەزيدەنت پەن ۇكىمەتتىڭ بيلىكتەگى ارالاسۋ مۇمكىندىگى تەپە-تەڭ بولۋى ءتيىس. زاڭ شىعارۋ جوعارىدان تومەن قاراي ەمەس, تومەننەن جوعارى قاراي جۇرگىزىلىپ, جەرگىلىكتى ءماسليحاتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ماڭىزدى. جەرگىلىكتى دەڭگەيدە ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم باسشىلارى جوعارىدان تاپسىرمانى كۇتپەي, ءوز مۇمكىندىگىنشە شەشىم شىعارا الۋى كەرەك. سول كەزدە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر دەر كەزىندە شەشىلىپ, ادىلدىك ءپرينتسيپى ىسكە اسادى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسىن قولداۋ تەتىگىن كەڭەيتىپ, كرەاتيۆتى جوبالاردىڭ كوبەيۋىنە ءمان بەرۋ ماڭىزدى».
راس, جاڭا قازاقستاننىڭ نەگىزگى مودەلى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا ادىلدىك ورناتىپ, الەۋمەتتىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ بولسا, وندا ورتا تاپتىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. سوندا قازاقستان باسەكەگە قابىلەتتى ەلگە اينالادى. رەسمي دەرەكتە كورسەتىلگەنىندەي, ورتا تاپ 30-40 پايىز قۇرايدى دەگەنى شىندىققا ساي كەلمەي تۇر…
P.S: قازىر ۇكىمەتتىڭ الدىندا ەكى ۇلكەن مىندەت تۇر. ءبىرىنشىسى – ەل تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋ, ەكىنشىسى – قوعامدى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋ جانە ساياسي جۇيەنى جەتىلدىرۋ. بۇل ەكەۋىن ىسكە اسىرۋدا ادىلدىككە سۇيەنۋ مىندەتى تۇر. ال ادىلدىكتى جۇزەگە اسىرۋدا ورتا تاپ وكىلدەرى مۇددەلىك تانىتادى دەسەك, وندا ورتا تاپتى قالىپتاستىرىپ, دامىتۋدىڭ ماڭىزى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى بولادى.
