XX عاسىردىڭ سوڭى مەن XXI عاسىردىڭ باسىندا الەمدىك قاۋىمداستىقتا تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ كورىنىسى ارتىپ, الەمدىك قاقتىعىستار مەن باقتالاستىقتا جاڭاشا قايشىلىق ءتۇرى پايدا بولعانداي. ونىڭ ۇستىنە اسىرەدىني راديكالدىتوپتار دا وسى قايشىلىقتاردىڭ اراسىنان ورىن الىپ جاتقانىن كورىپ جاتامىز.
جالپى تۇپكى ماقساتىندا ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي مۇددەلەر جاتقانمەن, قاراپايىم ازاماتتار وسىنداي لاڭكەس توپتاردىڭ قاتارىنا ءدىني ماقساتتا كىرىپ كەتىپ جاتىر. وسى ورايدا حالىقتىڭ ءدىني-ساياسي ساۋاتى اسا ماڭىزدى. ءدىن جۇمىر باستى پەندەنىڭ جان دۇنيەسىنە رۋحاني تۇرعىدا تىرەك بولادى. بىراق سەنىم بار كەزدە اداسۋ دا بار. مەملەكەتتەن ارنايى بولىنگەن تەولوگتار مەن پسيحولوگ ماماندار وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيدى. ءبىز بۇگىن استانا قالاسىنداعى ءدىن سالاسىنداعى ساراپشى, تەولوگ جانداۋلەت سۇلەيمەنوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– جانداۋلەت وتاربايۇلى, كەز كەلگەن مۇددەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءدىني موتيۆاتسيالانعان ەكسترەميزمدى قۇرال رەتىندە پايدالانۋ قوعامعا قانشالىقتى قاۋىپتى؟
– كونستيتۋتسيامىزدا «مەملەكەتتىڭ باستى قازىناسى – ادام جانە ونىڭ ءومىرى» دەپ ايقىندالعانداي, كەز كەلگەن جاعدايدا ادامي قۇندىلىق الدىڭعى ورىندا بولۋى كەرەك. دەمەك, قوعامعا زارار بەرەتىن كەز كەلگەن مۇددە زياندى بولماق. سونىڭ ىشىندەگى ءدىني ەكسترەميزم اۋادا تۇرعان ۆيرۋس ىسپەتتەس. ول قاي جەردە تارالسا, سول ايماققا زارار بەرەدى. ال سالدارىمەن مەملەكەت كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولادى. الەمدە دالەلدەنگەن تۇجىرىم – ماقساتتى توپتاردىڭ مەملەكەتتىك مۇددەگە ەمەس, كەرىسىنشە, جەكە مۇددەنى ماقسات ەتىپ, ءدىني موتيۆاتسيالانعان ەكسترەميزمدى پروتەكتوراتتىقپەن پايدالانۋ جاعدايلارى وراسان قاۋىپتى. سالدارىنان قوعامدا ەكستسەستىك تۇلعالار پايدا بولادى.
بۇل توپتى پايدالانۋشىلار تۇسىنگەن ءبىر قاعيدا بار. وسى قاعيدانى ەسكەرۋمەن ويىن شارتىن قۇرادى. ول ءدىني تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ مىندەتتى تۇردە قايتارىمدى سوققىسى بولادى, ياعني كەرى رەاكتسيا بەرەدى. ول قانداي پروتسەسس دەسەڭىز, تۇسىندىرەيىن. ءوزىنىڭ بارلىق بولمىسىن دىننەن ىزدەپ, ءوزىن تۇسىنگىسى كەلگەن ادام نەشە ءتۇرلى ءدىني اقپاراتپەن تانىسادى. وعان تۋرا ءدىني تۇسىنىكتى تۋرا جولداعى مامان تۇسىندىرمەسە, تەرەڭ ءدىني وي-قوزعاۋلاردى ەشكىم ۇيرەتپەسە, العاشقى قاتەلىك ءوزىم وقىپ, ءتۇسىنىپ الامىن دەگەن ماتەريالىق پىكىرمەن ويلاپ, ارەكەت ەتكەن كەزدە شىعادى. بۇل – اداسۋدىڭ باستاۋى, ياعني ءدىني تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ العاشقى سوققىسى. كەيىن بۇل ادام قوعامنان ءبولىنىپ, ىمىراشىل ەمەس كەيىپكە ەنگەن ديسسيدەنتكە اينالادى. ونداي توپتاردى قوعامدا بۇلىك تۋدىرۋعا باعىتتاۋ ىڭعايلى بولماق.
– قاڭتار وقيعاسى ورىن العان ۋاقىتتا «بۇلىكشىلەر اراسىندا دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتار دا بوي كورسەتتى» دەگەن اقپارات تارالدى. جالپى وسى وقيعادان كەيىن مۇنداي توپتارعا قارسى يدەولوگيالىق جۇمىستار قانشالىقتى جاڭاشا قىرىنان قارقىن الدى دەپ ويلايسىز؟
– قازاقستان – ءوز بولاشاعىنا ۇمىتپەن قاراعان مەملەكەت. ونىڭ ءبىرتۇتاستىعىنا قارسى كەلەتىن كەز كەلگەن قۇبىلىس قاۋىپتى. جالپى قاڭتارعا دەيىن جانە قاڭتاردان كەيىن الدىن الۋعا قاتىستى جەرگىلىكتى جەرلەردەگى يدەولوگيا جۇمىسى ءبىر دەڭگەيدە جۇرۋدە, ازىرگە وزگەرىس جوق. بۇل ءبىر جاعىنان الدىن الۋعا باعىتتالعان جۇمىستىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن بىلدىرمەيدى. ول جۇمىس توقتاتىلماۋى كەرەك. ال ەكىنشى راكۋرستان قاراعاندا, جاسالىپ وتىرعان جۇمىستى باسقا قىرىنان قاراۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەر دە جوق ەمەس. مەنىڭشە, ەلىمىزدەگى بۇل ماسەلەنى ساياسي-قۇقىقتىق تۇرعىدا عىلىمي زەرتتەپ, شىنايى تالداۋ جاساپ, ناقتى ەسەپ بولۋى كەرەك. كەيىن تالداۋلاردان تۋىنداعان ماسەلەلەر مەن تۇجىرىمدامالاردى عانا ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان جۇمىس باعدارلامالارىن ءتۇزۋ قاجەت. الەكساندر گەرتسەن: «عىلىم – كۇش, ول زاتتاردىڭ بايلانىسىن, ولاردىڭ زاڭدىلىقتارىن, ءوزارا ارەكەتىن اشادى» دەگەن. ال ماسەلەنى قاشاندا عىلىمي پايىمدى نەگىزگە الا وتىرا شەشپەسە, ودان بەتەر ۋشىعۋى مۇمكىن. دەسترۋكتيۆتى كوزقاراستاعى ءدىني يدەيالاردى ەڭسەرۋگە قاتىستى تاجىريبەلىك ءىس-شارالار جۇرگىزگەندە عىلىمي نەگىزگە جۇگىنۋ تۋىنداعان ماسەلەنى جەڭىلدەتەدى. ونى ەندى الداعى ۋاقىت ەنشىسىنەن كۇتەمىز.
– ەلىمىزدە ايماقتارداعى ءدىني ماسەلەنى رەتتەۋگە اتسالىساتىن زەرتتەۋ ورتالىقتارى بار ەمەس پە, ولاردىڭ ءسىز جوعارىدا كەلتىرگەن عىلىمي جۇمىستاردى ەڭسەرۋگە الەۋەتى قانداي؟
– ءيا, 2014 جىلدان باستاپ ەلىمىزدە ءار وڭىردە ورتالىقتار اشىلا باستادى. بۇل ورتالىقتار جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان تاراپىنان قۇرىلعان. جەرگىلىكتى اكىمدىك تاراپىنان قارجىلاندىرىلادى. سونىمەن قاتار, كوپشىلىك ورتالىقتاردىڭ اتاۋى دا «دىندەردى زەرتتەۋ» دەگەن سوزبەن بايلانىسادى, جارعىلارى مەن ەرەجەلەرىندە دە ءدىني ىستەر بويىنشا زەرتتەۋ, تالداۋ جۇرگىزەتىنىن كورسەتكەن. بىراق ول ورتالىقتاردىڭ قىزمەتى ءبىر باعىتقا ويىسىپ كەتىپ جاتىر. ياعني پراكتيكالىق ءىس-شارالارعا جانە شارالاردى ورىنداۋعا باعىتتالۋدا. اتالعان ورتالىقتاردا جالپىلاما الەۋمەتتىك زەرتتەۋ قاراستىرىلعانمەن, دەراديكالداندىرۋ ىسىنە ناقتى عىلىمي باعىت بەرىپ, زەرتتەۋ ناتيجەسىندەگى پراكتيكالىق جۇمىستار كورىنبەۋدە. ول جەردەگى الدىن الۋعا تارتىلعان مامانداردىڭ قىزمەتى عىلىمي قۇزىرەتتەن گورى جەدەل ارەكەت ەتۋ ماماندارىنىڭ قىزمەتىنە ۇقسايدى. ءيا, بۇل سالاداعى مامان ءۇشىن ول دا كەرەك تاجىريبە, بىراق ەكىنشى جاعىنان عىلىمي تالداۋلاردى دا ۇمىتپاۋ كەرەك. سونداي-اق, بۇل ورتالىقتارداعى قىزمەتكەرلەر تەك قانا جەدەل ارەكەت ەتۋ جاعدايىنداعى سۋبەكتىلەرمەن باسقارىلماۋى كەرەك. سونىمەن قوسا, تەندەنتسيالاردى قاراپ, تالدامالى باعا بەرە الاتىن باسقارۋ بولعانى دۇرىس. قوسىمشا وڭالتۋ ءىسىن جۇرگىزۋشى ماماندارعا تالىمگەر ينستيتۋتىن قالىپتاستىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ويتكەنى كەي جاعدايدا ماماننىڭ ماسەلەگە ءبىلىمى جەتسە دە, بىلىكتىلىگى جەتىسپەي, پسيحولوگيالىق تۇرعىدا دايىن ەمەستىگى بايقالىپ جاتادى. ال قارسى ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىندا ماماننىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىنىڭ بولۋى, ءتيىمدى قورىتىندى جاساي الۋى ماسەلەگە وڭ ىقپال ەتەدى.
– قازىرگى تاڭدا ءدىني ەكسترەميزم دەسە قوعام سالافيزم ۇعىمىن ەسكە الاتىن جاعدايعا جەتتى. ودان باسقا ەلىمىزدە قاۋىپتى بولعان نەمەسە بولاشاقتا قاۋىپ تۋدىرۋى مۇمكىن بولعان ءدىني توپتار, اعىمدار بار ما؟
– وكىنىشكە قاراي, بار. قازىرگى مەن كورىپ وتىرعان تەندەنتسيا بۇرىنعىداي ەمەس. بۇرىن دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتار اتويلاپ, مەنمۇندالاپ ءوز اتىن تانىتىپ جۇرەتىن ەدى. ال قازىرگى جاعدايدا يدەياسى سىرتقى ەلدەردەن كەلگەن كەيبىر ءدىني جاماعاتتار «ساۋاتتى» جۇمىس ىستەي باستادى. مەيلىنشە ءوزىن جاسىرىن ۇستاپ, ميسسياسىن ورىنداپ ءجۇر. مۇنداي توپتىڭ ءىىى كەزەڭمەن جۇمىس ىستەيتىن ستراتەگيالىق جوسپارى بار دەگەن بولجام بار:
ءى كەزەڭ. ەرۋشىلەر جيناۋ. وزىنە ەرۋشى, يدەياسىن دۇرىس دەپ قولداۋشى توپ جيناۋ ءۇشىن جاسىرىن ۇگىتتەۋ جۇرگىزەدى. سونىمەن قاتار, قوعام ىشىندە بەدەلگە يە, الەۋمەتتىك ستاتۋسى بار سۋبەكتىلەردى ارباۋدى جولعا قويادى.
ءىى كەزەڭ. بەدەلگە يە بولۋ. مەملەكەت ساناساتىنداي دەڭگەيگە جەتۋ. بۇل جاماعات اشىق وزبىرلىعىمەن, قياناتتى ىسپەن كوزگە كورىنبەۋگە تىرىسادى. كەرىسىنشە, ءوزىن وڭ جاعىنان كورسەتۋ ءۇشىن, مۇمكىندىك بولسا, قوعامدىق مۇددەگە ارنالعان «جاريا ساداقالى» امالمەن كورىنەدى. وسىلايشا, تۇراقتى جاماعات رەتىندە قالىپتاسىپ العاننان كەيىن ءوز قاعيدالارىن 50/50 جاريا-جاسىرىن جۇرگىزە باستايدى.
ءىىى كەزەڭ. اسەر ەتۋ. بۇل كەزەڭدە جاماعات ساياسي ىقپالداستىققا ارالاسا باستايدى. ياعني مەملەكەتتىك ورگاندارعا, دىنگە نەگىزدەلمەگەن ساياسي پارتيالارعا مۇشە بولۋ ارقىلى ءتۇرلى ىقپالدى جۇمىستى كۇشەيتۋگە دەيىن بارادى. ءيا, كونستيتۋتسيانىڭ 5-بابىندا ەلىمىزدە ءدىني نەگىزدەگى پارتياعا جول بەرىلمەيدى دەپ جازىلعان. اتالعان «ليفتىگە» قول جەتكەننەن كەيىن يدەولوگياعا قامقورشىلىق جاسايتىن گيپەرجاۋاپتى سۋبەكتىلەر پايدا بولادى. بۇل – ەڭ قاۋىپتى كەزەڭ. ءوز جابىق تۇجىرىمدامالارىندا بەكىتىلگەن قاعيدالار مەن ەرەجەلەردىڭ قوعامدا قالىپتاسۋىنا, ورىندالۋىنا ساياسي بيلىك ارقىلى اسەر ەتۋگە ارەكەت جاسايدى. بۇل دەگەنىڭىز مەملەكەتتىڭ بىرتۇتاستىعىنا قاۋىپتى.
مۇنداي وقيعالار الەمدىك تاجىريبەدە دە كوپتەپ ورىن الىپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان ەلىمىزدەگى سىرتتان باسقارىلاتىن جاماعاتتاردى ناقتى سارالاپ جانە ولارعا ستراتەگيالىق تۇرعىدا تويتارىس بەرۋ قاجەت. ويتكەنى سىرتقى يدەولوگيامەن قۇرىلعان ءدىني توپقا ەرگەندەردە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن بىرتۇتاستىعىنان بۇرىن ۇيىم ميسسياسىنىڭ قاعيدالارى ارقاشان جوعارى تۇرادى. قىسقاسى, «ءامىرشى» نە ايتسا, سونى ورىندايتىن دەڭگەيگە جەتەدى.
ۇلى اباي قارا ءسوزىنىڭ بىرىندە «ءدال وسى كۇندە قازاقتىڭ ىشىندە كىمدى جاقسى كورىپ, كىمدى قادىرلەيمىن دەپ ويلادىم» دەيدى. سول سەبەپتى ەلدىك پەن ەرلىك ەل ازاماتىنىڭ بويىندا بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
