كەزىندە كەڭەس وداعى اتالعان الىپ يمپەريانىڭ ءبىر بولشەگى سانالاتىن قازاقستان مەن بەلارۋس اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىس ءوزارا سەنىم مەن ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن. قوس ەل اراسىنداعى رەسمي بايلانىس 1992 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە ورنادى. ءوز جۇمىسىن 1997 جىلدان باستاعان بەلارۋستىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى ەكى ەل اراسىنداعى كوپ جىلعى ارىپتەستىك بايلانىستى نىعايتۋعا كۇش جۇمساپ كەلەدى. قر تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا قولعا الىنعان «ەلوردادا – ەلشىلەر» جوباسى اياسىندا بەلارۋستىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى پاۆەل ۋتيۋپينمەن بولعان سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
– قۇرمەتتى ەلشى مىرزا, بيىل قازاقستان مەن بەلارۋس ەلدەرى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاۋدا. وسى جىلدار ارالىعىندا ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس جولعا قويىلىپ, دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستى. ءسىز قازاق-بەلارۋس اراسىنداعى قازىرگى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى قالاي باعالايسىز؟
– وتكەن 30 جىل ىشىندە ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ مەن دامىتۋ, تۇراقتى ەكونوميكالىق بازا قالىپتاستىرۋ جولىنان ءوتتى. ءبىز ءوزارا بايلانىستى تۇزۋدە ءبارىن باسىنان باستاماي, كەڭەس وداعى كەزىنەن كەلە جاتقان ارىپتەستىككە يەك ارتتىق. ۇلتارالىق دوستىق پەن مادەنيەتىمىزدىڭ جاقىندىعى دا بۇل ۇردىسكە جاقسى اسەر ەتتى. بەلارۋس-قازاق اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناس 1992 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىنەن ورنادى. ەكى ەل اراسىنداعى 80 حالىقارالىق كەلىسىمنەن تۇراتىن ديپلوماتيالىق كەلىسىمنىڭ قۇقىقتىق بازاسى وتە مىقتى بولدى. ونىڭ ىشىندە 2026 جىلعا دەيىنگى مەملەكەتارالىق الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ارىپتەستىك تۋرالى كەلىسىمشارتتى ايرىقشا اتاپ وتۋگە بولادى.
ەكى ەل باسشىلارىنىڭ اراسىندا دا سەنىمگە نەگىزدەلگەن كونسترۋكتيۆتى بايلانىس تۇزىلگەن. قوعامدى ترانسفورماتسيالاۋ باعىتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇسىنعان ساياسي رەفورمالار پاكەتىن بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو دا قولدايدى. ءوز كەزەگىندە بەلارۋس باسشىسى دا حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ, ۇلتتىق ەكونوميكانى باسقارۋدى وڭتايلاندىرۋ سالالارىنا باسىمدىق بەرەدى.
ەل باسشىلارىمەن بەلارۋس پەن قازاقستان اراسىندا پارلامەنتارالىق بايلانىس تا جولعا قويىلعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. بەلارۋستىڭ رەسپۋبليكا كەڭەسى مەن بەلارۋس ۇلتتىق جينالىسى پالاتاسىنىڭ توراعالارى مەن قازاقستان پارلامەنتى سەناتى مەن ءماجىلىسىنىڭ باسشىلىعىمەن كەزدەسىپ, وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلاپ تۇرادى.
ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ پارلامەنتارالىق اسسامبلەياسىندا, ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمىنىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىندا بىرگە جۇمىس ىستەيدى.
حالىقارالىق ساياسي ارەنادا دا ءبىزدىڭ ەلدەردىڭ كوزقاراسى ۇقساس. ءبىز دە كۇللى الەمدەگى تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىقتى, تەڭقۇقىلى جانە ءوزارا ءتيىمدى ەكونوميكالىق بايلانىس قۇرۋدى, جاھاندىق جانە وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ سىندى ۇستانىمداردى ۇستانامىز.
بيىل بەلارۋس ەلى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ۇيىمىنا, ال قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا توراعالىق ەتۋدە. وسىلايشا باۋىرلاس ەلدەر ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردى دامىتۋ, كوپجاقتى ارىپتەستىك بايلانىستى تەرەڭدەتۋ باعىتىندا قاتار جۇمىس ىستەۋدە. مۇنان وزگە, بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى, ەۋروپالىق قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى, شانحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى سىندى حالىقارالىق الاڭداردا بەلارۋس پەن قازاقستان ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى.
– ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بولاشاقتا قاي باعىتتا دامۋى مۇمكىن؟
– مەنىڭشە, بەلارۋس-قازاق بايلانىسىن ءارى قاراي دامىتۋدا بۇرىن كەڭەستىك ەلدەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ينتەگراتسيالىق قۇرىلىمدار اياسىندا ارىپتەستىگىمىزدى تەرەڭدەتۋ باستى باعىت بولىپ قالا بەرمەك. جاھاندىق ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى, حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى جاڭا سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋدە ۇجىمدىق بايلانىستىڭ تيىمدىلىگىن ءومىردىڭ ءوزى ءسات سايىن دالەلدەپ جاتىر. ءبىز بىرلەسكەن كاسىپورىندار اشىپ, تەحنولوگيا الماسىپ, تاۋار اينالىمى مەن كورسەتىلەتىن قىزمەت كولەمىن ۇلعايتۋداعى ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە قارسى تۇرىپ كەلەمىز. ناتيجەسىندە قوس ەلدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى نىعايىپ, قاراپايىم ازاماتتاردىڭ جاعدايى جاقسارا تۇسەدى.
ەلارالىق بايلانىستىڭ جۇيەلى جولعا قويىلۋى ۇلتتىق جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ سالالارىندا دا سەنىمدى سەرىكتەستىككە جول اشتى. ءبىز اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنداعى تاجىكستان, قىرعىزستان, قازاقستان سىندى سەرىكتەس ەلدەردەگى ساياسي احۋال مەن قاۋىپسىزدىككە اسەر ەتۋىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن دە زەردەلەيمىز.
قازىر جاھاندىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنە تەرىس اسەر ەتەتىن فاكتورلار بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. اسىرەسە «بۇلىكشى» ەلدەردى سانكتسيالىق جازالاۋ تاجىريبەسى كەڭ ەتەك جايۋدا. بەلارۋس سىرتتان ەنگىزىلگەن «جاڭا الەمدىك ءتارتىپتىڭ» تەرىس سالدارىن تولىق سەزىنەدى. وتكەن جىلى سىرتقى كۇشتەر «ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى» ۇرانىن جامىلىپ, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وزدەرىنىڭ گەوساياسي جوبالارىن ىسكە اسىرا وتىرىپ, تۇراقسىزدىق وشاعىن قۇرۋعا تىرىستى. الايدا بەلارۋس حالقى وزىندىك ۇلتتىق سانا-سەزىمگە, مەنتاليتەتكە جانە كوپ جىلعى تاريحي تاجىريبەگە نەگىزدەلگەن وزىندىك دامۋ جولىن تاڭدادى. ساياسات پەن ەكونوميكادان وزگە بەلارۋس تاراپى قازاقستانمەن سەنىمدى مادەني بايلانىستى نىعايتا بەرۋگە نيەتتى.
مەن بولاشاققا زور سەنىممەن قارايمىن. جالپى حالىقارالىق ساياسات كوبىنە ەكونوميكالىق نەگىزگە بايلانىستى. بۇل تۇرعىدان الىپ قاراعاندا, ءبىزدىڭ دوستىعىمىز سان قىرلى سيپاتقا يە.
ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋدا دەپۋتاتتارىمىزدىڭ دا ءوز قولتاڭباسىن قالدىرا الاتىندىعىنا سەنىمىم مول.
بەلارۋس پەن قازاقستان اراسىنداعى ەكونوميكالىق قاتىناس تابىستى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. تمد ەلدەرى اراسىندا ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى ۇزدىك ۇشتىكتىڭ قاتارىندا.
2021 جىلدىڭ قاڭتار-تامىز ايلارىندا قازاقستان-بەلارۋس اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى ەداۋىر ۇلعايدى. ءدال وسى قارقىندى ساقتاي وتىرىپ, جىل سوڭىنا دەيىن ءبىز تاۋار اينالىمىنىڭ جالپى كولەمىن 1 ميلليارد اقش دوللارعا جەتكىزەمىز. ەكى ەل اراسىندا, نەگىزىنەن, ماشينا جاساۋ, اۋىل شارۋاشىلىعى سالالارىندا تىعىز ارىپتەستىك ورنادى.
وتكەن ايدا قازاقستاندا بەلارۋس مادەنيەتىنىڭ كۇندەرى ءوتتى. مادەنيەت كۇندەرى اياسىندا زاماناۋي كينوفيلمدەر كورسەتىلىپ, بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ جەتەكشى سوليستەرى مەن شىعارماشىلىق ۇجىمدارىنىڭ قاتىسۋىمەن گالا-كونتسەرت ۇيىمداستىرىلدى.
قازىر ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس شەڭبەرىندە قوس ەل اراسىنداعى اۋە قاتىناسىن تولىق قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالىپ جاتىرمىز. پاندەمياعا دەيىن ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىندا اپتا سايىن 20 باعىتتا اۋە رەيسى بولسا, قازىر ولاردىڭ سانى 8 باعىتقا دەيىن ازايىپ قالدى.
– الگىندە ءسوز اراسىندا ەلدەر اراسىنداعى مادەني بايلانىس جايىن دا تىلگە تيەك ەتتىڭىز. ەلوردادا بەلارۋس ەتنومادەني بىرلەستىگى جۇمىس ىستەيدى. ءبىزدىڭ ارتىستەر مەن شىعارماشىلىق ۇجىمدار سىزدەردە وتەتىن بايقاۋلار مەن فەستيۆالدەرگە ءجيى قاتىسادى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, ەكىجاقتى قاتىناستاردى نىعايتۋدا مادەنيەتتىڭ ءرولى قانداي؟
– ەڭ الدىمەن ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا مادەني قارىم-قاتىناستاردى قولداپ, دامىتۋدا قوس مەملەكەت باسشىلارى زور ۇلەس قوستى. ناتيجەسىندە ءبىز ۇلكەن مادەني سەرپىلىس جاسادىق دەپ ايتسام قاتەلەسە قويمايمىن. اسىرەسە كينەماتوگرافيادا, تەاتر, مۇراجاي قىزمەتى, شىعارماشىلىق ءبىلىم بەرۋدەگى بايلانىس جولعا قويىلدى. 2013 جىلدان بەرى ەكى مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا مادەنيەت كۇندەرىن وتكىزۋ يگى داستۇرگە اينالدى. سىزدەردىڭ ونەرپازدارىڭىز ءبىزدىڭ كورەرمەندەردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ ءجۇر. اسىرەسە «سلاۆيان بازارى» فەستيۆالىنە قاتىسقان قازاق انشىلەرىنىڭ جارقىن جەڭىسى بۇگىنگە دەيىن كوپشىلىك جادىندا. سول سەكىلدى نۇر-سۇلتانداعى مادەنيەت كۇندەرىندە بەلارۋس كينوسى, بەينەلەۋ ونەرى شەبەرلەرىنىڭ كورمەسى, ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ كونتسەرتى ەلوردالىق كورەرمەندەردىڭ كوڭىلىنەن شىققانىن كوردىك.
ءوزىڭىز ايتقان بەلارۋس ەتنومادەني بىرلەستىگى دە مادەني بايلانىستاردى ساقتاۋعا, دامىتۋعا قوماقتى ۇلەس قوسۋدا. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا وسىنداي 15 ۇيىم تىركەلگەن.
– بيىل قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولادى. ەلىمىزدىڭ وسى جىلدارداعى دامۋىن قالاي باعالايسىز؟ ءبىزدىڭ استانامىز تۋرالى قانداي ويداسىز؟ بەلارۋس پەن قازاقستان استانالارىنىڭ ۇقساستىقتارى بار ما؟
– تاريحي ولشەممەن الىپ قاراساق, قازاقستان سالىستىرمالى تۇردە قىسقا مەرزىم ىشىندە مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرىپ, ەكونوميكالىق الەۋەتتى ارتتىرىپ, حالىقارالىق ارەنادا لايىقتى ورىن تابا الدى. مۇنىڭ ءبارى ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك-ساياسي, مادەني سالاداعى جەتىستىكتەرگە جول اشتى. ارينە, بۇل – ەل تىزگىنىن اسا كۇردەلى كەزەڭدە قولعا الىپ, ونى اسقان بىلىكتىلىكپەن باسقارا العان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى.
مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋداعى قازاقستاننىڭ جەتىستىكتەرى الەم ەلدەرىنىڭ كوز الدىندا. سوڭعى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى بويىنشا تۇراقتى دامۋ ماقساتىنا قول جەتكىزۋ بويىنشا 2021 جىلى قازاقستان وتكەن جىلعى پوزيتسياسىن 6 تارماققا جاقسارتىپ, الەمنىڭ 165 ەلىنىڭ ىشىنەن 59-ورىنعا تابان تىرەدى. حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان مويىندالعان بۇل كورسەتكىش ەلدىڭ دامىپ جانە ۇزدىكسىز العا جىلجىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. بۇگىندە قازاقستان يادرولىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى كوشباسشى ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى. وعان 1991 جىلعى 29 تامىزدا سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلۋى ىقپال ەتتى. چەرنوبىل اپاتىنىڭ قاسىرەتىن باسىنان وتكىزگەن بەلارۋس حالقى ادامداردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن ساقتاۋداعى بۇل شەشىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن وتە جاقسى تۇسىنەدى.
ال نۇر-سۇلتان – قازاقستاننىڭ جۇرەگى. ول ەكونوميكالىق دامۋ مەن ەلدىڭ مادەني كەلبەتىنە اينالدى. استانانىڭ دامۋ قارقىنى بارلىق جەردە بايقالادى. بۇل قالادا ەڭ جوعارى الەمدىك ستاندارتتارعا ساي عيماراتتار سالىنىپ, حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى ءوستى. قالادا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاسالىپ كەلەدى.
البەتتە, جاڭا استانا سالۋ كەزىندە سىزدەردىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتتەرىڭىز جاستارعا ارنالعان قالا يدەياسىن تابىستى ىسكە اسىرا الدى. ەلوردانىڭ بۇگىنگى كەلبەتىنەن قازاقستاننىڭ بولاشاعى جارقىن, قۋاتتى, باي مەملەكەت ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. قالاداعى باتىس پەن شىعىس ستيلدەرىنىڭ ارالاسۋى وعان ەرەكشە رەڭك بەرىپ, قايتالانباس ساۋلەت نىساندارى ومىرگە كەلدى.
قىسقاشا ومىردەرەك:
پاۆەل ۋتيۋپين 1976 جىلى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پريمورسكي ولكەسى حورولسكي اۋدانىندا ومىرگە كەلگەن. 1998 جىلى بەلارۋس مەملەكەتتىك ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن «حالىقارالىق ەكونوميكالىق بايلانىستار» ماماندىعى بويىنشا تامامداعان. 1999 جىلى ءدال وسى وقۋ ورنىندا ماگيستراتۋرانى, 2002 جىلى اسپيرانتۋرانى اياقتاپ شىققان. ەڭبەك جولىن 1994 جىلى «دۋبل ۆ» شاعىن كاسىپكەرلىگى ديرەكتورىنىڭ ىشكى ەكونوميكالىق بايلانىستار جونىندەگى ورىنباسارى بولىپ باستاعان. 1995-1999 جىلدار ارالىعىندا «ۋتۆ» وندىرىستىك-كوممەرتسيالىق فيرماسى4 ىشكى ەكونوميكالىق بايلانىستار ءبولىمىنىڭ باسشىسى. 1999 جىلى «فرەبور» كاسىپورنىندا جوسپارلاۋ-ەكونوميكالىق ءبولىمىنىڭ ەكونوميسى. 2002-2004 جىلدارى موگيلەۆ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى. 2004-2006 جىلدارى موگيلەۆ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ باس كەڭەسشىسى. 2006-2011 جىلدارى «بەلشينا» اشىق اكتسيونەرلىك قوعامى باس ديرەكتورىنىڭ ەكونوميكا جانە قارجى جونىندەگى ورىنباسارى. 2011-2017 جىلدارى بەلارۋس رەسپۋبليكاسى ونەركاسىپ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى. 2017-2018 جىلدارى بەلارۋس رەسپۋبليكاسى ەكونوميكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى. 2018-2020 جىلدار ارالىعىندا بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ ونەركاسىپ ءمينيسترى. 2020 جىلدىڭ شىلدەسىنەن بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ تاعايىندالعان.
