كەڭەس وداعى تاريحىنداعى قانقىزىل كەزەڭ – قانقۇيلى ۇلكەن قىزىل تەررور بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1937 جىلدىڭ 23 اقپانى مەن 5 ناۋرىزىنا دەيىنگى ارالىقتا وتكەن ايگىلى پلەنۋمىنان باستاۋ الدى. وندا حاتشى يوسيف ستالين «پارتيا جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەردى, تروتسكيشىلەر مەن باسقا دا ەكىجۇزدىلەردى جويۋ شارالارى تۋرالى» دەپ اتالاتىن, ءوزىنىڭ تاپتىق كۇرەستىڭ كۇشەيە تۇسەتىنى تۋرالى بەلگىلى تۇجىرىمىن قايتالايتىن بايانداماسىن جاسادى. مۇرتتى كوسەم ءوز سوزىندە: «ء…بىز نەعۇرلىم العا قادام باسقان سايىن, تابىسقا كوبىرەك جەتكەن سايىن قاناۋشى تاپتىڭ قيراعان قالدىقتارى ىزالانا تۇسەدى, ولار كۇرەستىڭ وتكىرىرەك تۇرىنە بارىنەن بۇرىن باراتىن بولادى, وسى ارقىلى كەڭەس مەملەكەتىنە زالالدارىن كوبىرەك تيگىزەدى, كۇيرەپ بارا جاتقانداردىڭ سوڭعى قارۋلارى رەتىندە كۇرەستىڭ بارىنشا تاۋەكەل تۇرلەرىنە كوشەدى» دەدى.
پلەنۋم بىتكەننەن كەيىن ەلدىڭ اۋماعىنان كوپتەگەن «تروتسكيشىلەر», «زينوۆەۆشىلەر», «وڭشىلدار» ۇستالدى. مامىردىڭ 14-29-ى كۇندەرى جوعارى اسكەري باسشىلىقتاعى م.تۋحاچەۆسكي, ي.ياكير, ي.ۋبورەۆيچ جانە باسقالار اسكەري-فاشيستىك بۇلىك دەپ اتالاتىن ءىس بويىنشا قاماۋعا الىندى. ال 23 مامىردا ورتالىق كوميتەتتىڭ «نكۆد ماسەلەسى تۋرالى» دەگەن قاۋلىسى قابىلدانىپ, بكپ (ب) قاتارىنان شىعارىلعانداردىڭ بارلىعى ماسكەۋدەگى, لەنينگرادتاعى, كيەۆتەگى انتيكەڭەستىك قۇرىلىمداردىڭ قۇرامدارىنا جاتاتىندارى اتاپ كورسەتىلدى. پارتيانىڭ 8 ماۋسىمداعى كەلەسى قاۋلىسى تروتسكيشىلەر مەن وڭشىلداردى ازوۆ-قارا تەڭىز شەكتەرى اۋماعىنان قازاقستاننىڭ الىستاعى اۋداندارىنا جەر اۋدارۋدى نكۆد-عا مىندەتتەدى. ارادا ءتورت اي وتكەننەن كەيىن, 2 شىلدەدە ورتالىق كوميتەتتىڭ «انتيكەڭەستىك ەلەمەنتتەر تۋرالى» دەپ اتالاتىن № پ51/94 شەشىمى شىقتى. سول بويدا ءستاليننىڭ قولىمەن جازىلىپ, ۇلتتىق ورتالىق, ولكەلىك جانە وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ حاتشىلارىنا جولدانعان قاراردا كۋلاكتار ىشىندەگى بەلسەندىلەرىن قاماۋعا الىپ, اتىپ تاستاۋ ءۇشىن بارلىعىن دەرەۋ باقىلاۋعا الۋ تاپسىرىلدى. وسىعان وراي بەس كۇن ىشىندە ورتالىق كوميتەتكە اتۋ جونىندەگى ۇكىمدى شىعاراتىن جەرگىلىكتى جەرلەر ۇشتىگىنىڭ قۇرامى مەن قاماۋعا الىناتىن (سوسىن اتىلاتىن), سونداي-اق, جەر اۋدارىلۋعا كەسىلەتىن ادامداردىڭ سانى تۋرالى ەسەپ بەرۋ جۇكتەلدى.
اتالمىش شەشىم ارسىزدىعى مەن ايارلىعى جاعىنان ادامزات تاريحىندا ەشقانداي قۋعىن-سۇرگىندى وزىنە تەڭ كەلتىرمەيتىن عالامات رەپرەسسيانىڭ ىلە-شالا باستالىپ كەتۋىنە بەرىلگەن «بەلگى» سەكىلدى ەدى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا نكۆد وسىدان تۋرا 80 جىل بۇرىن 30 شىلدەدە «بۇرىنعى كۋلاكتاردى, قىلمىسكەرلەردى جانە باسقا دا انتيكەڭەستىك ەلەمەنتتەردى رەپرەسسيالاۋ جونىندەگى وپەراتسيا تۋرالى» دەپ اتالاتىن № 00447 ساندى بۇيرىق شىعاردى. رەپرەسسيا جونىندەگى بىردەن-ءبىر رەسمي قۇجات – وسى. قانقىزىل كەزەڭ, قانقۇيلى زامان ناق وسى بۇيرىقتان باستاۋ العان. وسى پارمەن ارقىلى 1937 جىلعى تامىزدان 1938 جىلعى قاراشاعا دەيىن وداق بويىنشا 1,5 ميلليونعا جۋىق ادام تۇتقىنعا الىنىپ, ولاردىڭ 390 مىڭى اتىلدى, 380 مىڭى گۋلاگ لاگەرلەرىنە جونەلتىلدى. وسىلايشا باستاپقىدا ءۇش ايعا عانا سوزىلىپ, 268 مىڭنان استام ادامدى قۋعىنعا ۇشىراتىپ, 75,95 مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن قيۋ جوبالانعان ءىس-جوسپار الدەنەشە ەسەگە ارتىعىمەن ورىندالىپ, مەرزىمى دە سوزىلىپ, ول جاپپاي قىرعىنعا الىپ بارعان ۇلكەن قانقىزىل تەررورعا ۇلاسىپ كەتتى. بۇعان وسى قاساپتىڭ باسى-قاسىندا وتىرعان جەر-جەردەگى ۇشتىك مۇشەلەرىنىڭ اتۋعا جوعارىدان قوسىمشا ليميت بەرۋ جونىندە ءبىر-بىرىمەن جارىسا سۇراعان وتىنىشتەرى جول اشتى. ونى ۇيىمداستىرعاننىڭ ءبىرى نكۆد باسشىسىنىڭ ءوزى ەكەنى دە كوپ ۇزاماي انىقتالدى.
بويى بار-جوعى 1 مەتر 51 سانتيمەتر عانا بولعان وعان ەل سىرتىنان بىردەن «ەرگەجەيلى قانىشەر» دەگەن ات قويىپ الدى. سول جىلدارى حالىق اراسىنا «ەجوۆتىڭ قولعابى» دەگەن ۇعىم دا كەڭىنەن تارادى.
ءوزىنىڭ قامتۋى جاعىنان وراسان زور اۋقىمعا ۇلاسقان وسىناۋ وپەراتسيانىڭ باستى ورىنداۋشىسى كسرو-نىڭ سول كەزدەگى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى نيكولاي ەجوۆ بولدى. ءدال وسى قاندى قاساپ باستالعانعا دەيىن ونى بىلەتىندەر ونشالىقتى كوپ ەمەس-ءتىن. بىلەتىندەردىڭ ءوزىنىڭ ول جونىندەگى دەرەكتەرى شامالى ەدى. ال رەپرەسسيا باستالا سالىسىمەن ونىڭ اتى اۋىزدان تۇسپەۋگە اينالدى. بويى بار-جوعى 1 مەتر 51 سانتيمەتر عانا بولعان وعان ەل سىرتىنان بىردەن «ەرگەجەيلى قانىشەر» دەگەن ات قويىپ الدى. سول جىلدارى حالىق اراسىنا «ەجوۆتىڭ قولعابى» دەگەن ۇعىم دا كەڭىنەن تارادى. بۇل قاندىقول كوميسساردىڭ شەڭگەلىنە ءبىر تۇسكەن ادامنىڭ ودان وڭايلىقپەن قۇتىلا المايتىنىن بىلدىرەتىن-ءدى. وكىنىشكە قاراي, ارنايى تاپسىرمامەن گازەتتەر ونى وكىرتە ماقتاسا, ەل اقىندارى تامسانا ولەڭ ارنادى.
ءوزىنىڭ الدىنداعى ۆياچەسلاۆ مەنجينسكي مەن گەنريح ياگوداعا, وزىنەن كەيىنگى لاۆرەنتي بەرياعا قاراعاندا, ەجوۆتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى, ول بۇلار سياقتى كاسىبي چەكيست ەمەس, سالاعا پارتيا ورگاندارىنان كەلگەن قىزمەتكەر ەدى. ستالين ونى بوسبەلبەۋ ياگودانىڭ ورنىنا اكەلىپ قويعاندا-اق ويىندا وسى تەررور تۇرعان سياقتى. ەجوۆ چەكيستەر ورتاسىنا 1934 جىلى كەلدى. بۇل كەزدە ول ورتالىق كوميتەتتەگى ازىق-تۇلىك ءبولۋ ءبولىمىن باسقارىپ ءجۇردى. وسىمەن بىرگە بكپ (ب)-نىڭ پارتيا قاتارىن «تازالاۋمەن» اينالىساتىن كوميسسياسىنا ەنگىزىلدى. سول جىلى XVII سەزد ءوتىپ جاتقان كەزدە ياگودا مەن ەجوۆقا دەلەگاتتاردىڭ كوڭىل-كۇيلەرىن باقىلاۋ تاپسىرىلدى. ولار جاسىرىن داۋىس بەرۋ كەزىندە كىمنىڭ كىمگە بۇيرەگى بۇراتىنىن مۇقيات قاداعالاپ تۇردى. سول ارقىلى ەجوۆ ەرەكشە ءبىر بەرىلگەندىك كەيپىمەن «سەنىمسىز ادامدار» مەن «حالىق جاۋلارىنىڭ», ياعني يوسيف ستالينگە ەمەس, سەرگەي كيروۆقا داۋىس بەرگەندەردىڭ ءتىزىمىن جاسادى.
پارتيا فورۋمىنان كەيىن كوپ ۇزاماي كيروۆتىڭ اتىپ ولتىرىلگەنى بەلگىلى. ستالين وسى ءىستى تەكسەرۋدى ەجوۆقا مىندەتتەدى. وزىنە بەرىلگەن مۇنداي سەنىمگە ماساتتانعان ەجوۆ مۇرتتى كوسەمنىڭ ءۇمىتىن اقتاۋ ءۇشىن بارىن سالدى. ءسويتىپ, بۇلىكتىڭ باستاۋىندا زينوۆەۆ پەن كامەنەۆ تۇرعان ەتىلىپ قۇرىلعان «كيروۆ تاسقىنىنىڭ» قاھارىنا مىڭداعان ادام ۇشىرادى. مۇنىڭ سوڭى لەنينگراد قالاسى مەن وبلىسى اۋماعىنان 39 660 ادامنىڭ جەر اۋدارىلۋىنا اپارىپ سوقتىردى, 24 374 ادام ءارتۇرلى جازالارعا تارتىلدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى ەندى بولاتىن ۇلكەن تەرروردىڭ الدىنداعى دايىندىق جاتتىعۋى, رەپەتيتسيا سەكىلدى عانا نارسە ەدى.
وسىنداي بەلسەندىلىگى ارقاسىندا نيكولاي ەجوۆ 1935 جىلعى اقپاندا ورتالىق كوميتەتتىڭ پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى جانە ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى بولىپ سايلاندى. ال 1936 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ونى تاعدىر كۇللى الەمگە قانىشەر رەتىندە تانىتاتىن قىزمەتىنە الىپ كەلدى. سول كۇندەرى كاۆكازدا دەمالىپ جاتقان ي.ستالين مەن ا.جدانوۆ ماسكەۋگە شۇعىل جەدەلحات جىبەرىپ, وندا مولوتوۆ, كاگانوۆيچ باستاعان ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلەرىنە ەجوۆتى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ەتىپ, وعان ورىنباسار رەتىندە اگرانوۆتى بەكىتىپ بەرۋدى تاپسىردى. بۇيرىق سول بويدا ورىندالىپ, ەجوۆ قازان ايىندا ءوزىنىڭ جاڭا ۆەدوموستۆوداعى لاۋازىمىن اتقارۋعا كىرىسكەنى تۋرالى بۇيرىق شىعاردى. قازاننىڭ 27-سىندە ول ساياسي بيۋرو قۇرامىنا كانديدات رەتىندە ەنگىزىلدى. 1937 جىلدىڭ 27 قاڭتارىندا كوك پەتليتساعا مارشال جۇلدىزدارى قادالعان پوگونى بار مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باس كوميسسارى دەگەن جاڭا لاۋازىمعا يە بولدى. سول جىلى 17 شىلدەدە بايىرعى بولشەۆيكتەردى قۋعىنعا سالعان «ەرلىگى» ءۇشىن لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالىپ, سولتۇستىك كاۆكازداعى سۋليموۆ قالاسىنا ەجوۆو-چەركەسسك دەگەن جاڭا ات بەرىلدى.
بۇل كەزدە ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك پەن ميليتسيا ورگاندارى, بۇعان قوسا, ءورت جانە تاسجولدار كۇزەتى سەكىلدى قوسىمشا قىزمەتتەر باعىناتىن ەدى. ول بۇكىل ەلدى ۋىسىندا ۇستايتىن الىپ تا ۇلكەن قۇرىلىم بولاتىن. ەجوۆ ءوز ورىنتاعىنا وتىرىسىمەن انتيكەڭەستىك كوزقاراستا سانالعان, تىڭشىلىق جاسايدى دەپ كۇدىك كەلتىرىلگەن ادامداردى قۋعىن-سۇرگىنگە سالىپ, پارتيا قاتارىن «تازالاۋدى», جۇرتتى جاپپاي قاماۋدى, ولاردى الەۋمەتتىك احۋالىنا, ۇلتى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنە قاراي جەر اۋدارۋدى بىلەك سىبانا باستاپ كەتتى. بۇعان ورتالىق كوميتەتتىڭ 1937 جىلى ناۋرىزداعى پلەنۋمىندا بەرىلگەن نكۆد ورگاندارىن تارتىپكە كەلتىرۋ جونىندەگى تاپسىرما جەلەۋ بولدى. سونىڭ دۇمپۋىمەن ۆەدومستۆونىڭ 2 273 قىزمەتكەرى قامالدى. بۇدان بولەك, ەجوۆتىڭ تۇسىندا نكۆد-نىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارىنا قانشا ادامنىڭ قاماۋعا الىنىپ, تەرگەۋ كەزىندە ازاپتالۋى قانشا ادامنىڭ اتىلۋى, جەر اۋدارىلۋى نەمەسە تۇرمەلەر مەن لاگەرلەرگە جىبەرىلۋى ءتيىس ەكەنى جونىندە ناقتى نۇسقاما كەلە باستادى.
نيكولاي يۆانوۆيچ ەجوۆ, رەسمي دەرەككە ساي, 1895 جىلى پەتەربۋرگتە جۇمىسشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كەيىنىرەك ەجوۆتار وتباسى سۋۆالك گۋبەرنياسىنا كوشىپ بارىپ, اكەسى يۆان پوليتسياعا جۇمىسقا كىرەدى. 1906 جىلى ولار باستاۋىش مەكتەپتەن سوڭ ۇلدارىن تىگىنشىلىككە ۇيرەنۋ ءۇشىن سانكت-پەتەربۋرگتەگى تۋىستارىنا جىبەرەدى.
1915 جىلدىڭ جازىندا نيكولاي ءوز ەركىمەن ارمياعا الىنادى. ول 76-شى جاياۋ اسكەرلەر پولكىندە جاتتىعۋدان وتكەننەن كەيىن سولتۇستىك-باتىس مايدانعا جونەلتىلەدى. بىراق ەكى ايدان كەيىن جاراقات الىپ قالعان سولدات تىلعا قايتارىلادى. 1916 جىلعى جازدىڭ باسىندا ول بويىنىڭ تىم قىسقالىعىنا بايلانىستى ساپ قىزمەتىنە دە جاراماي, ۆيتەبسكىدە ورنالاسقان تىل شەبەرحاناسىن كۇزەتۋگە قويىلادى. تاعى ءبىر دەرەكتە ونىڭ وسى كەزدە شتابقا پيسار بولىپ الىنعانى ءسوز ەتىلەدى. ول 1919 جىلعى ساۋىردە قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ, ساراتوۆتاعى اسكەري راديستەر دايارلايتىن مەكتەپتە پيسار بولادى. سوسىن جارتى جىلدان كەيىن مەكتەپتىڭ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالادى. ەجوۆتىڭ پارتيا ورگاندارىنداعى مانسابى 1921 جىلى ماسكەۋگە قونىس اۋدارعاننان كەيىن باستالدى. مۇندا كەلگەسىن بەس ايدان سوڭ ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى ونى ماري وبلىسى گۋبكومىنا حاتشى ەتىپ جىبەرەدى. قانىپەزەردىڭ مۇنان كەيىنگى ءىزى قازاقستان جەرىندە سايراپ جاتىر.
ەجوۆ بۇدان ءارى سەمەي گۋبكومىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى, قىرعىز وبكومى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, قازاق ولكەلىك كوميتەتى جاۋاپتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارىپ, ماسكەۋگە ورتالىق كوميتەتتىڭ ازىق-تۇلىك تاراتۋ ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولىپ ورالادى. ونى بۇل قىزمەتكە شاقىرعان 1925 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وتكەن بكپ (ب) XIV سەزى كەزىندە تانىسقان يۆان موسكۆين ەدى. ول ەكى ايدان كەيىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ازىق-تۇلىك تاراتۋ بولىمىنە مەڭگەرۋشى بولىپ تاعايىندالادى دا, نيكولايدى وزىنە نۇسقاۋشى ەتىپ قىزمەتكە الادى.
ستالين مەن ەجوۆ قولعا العان ناۋقان بارىسىندا وداق بويىنشا 3,5-4 ميلليونعا جۋىق تۇرعىن رەپرەسسياعا ۇشىراپ, 650 مىڭداي ادام اتىلعان دەگەن دەرەك بار.
1930 جىلعى قاراشادا ەجوۆ ءوزىنىڭ باستىعى موسكۆيننىڭ ورنىنا وتىرادى. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا, بۇل كەزدە ونىڭ ستالينمەن جەكە تانىستىعى ورناپ قويعان سەكىلدى.
«مەن ەجوۆتان ارتىق ۇلگىلى قىزمەتكەردى بىلمەيمىن, – دەدى موسكۆين 1936 جىلى گۋلاگ-تا وتىرعان ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى, جازۋشى لەۆ رازگونعا. – دالىرەگى, قىزمەتكەردى ەمەس, ورىنداۋشىنى. وعان ءبىر نارسەنى تاپسىرىپ قويىپ, تەكسەرمەسە دە بولادى, ول مۇنى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جاسايدى. ەجوۆتا ءبىر عانا كەمشىلىك بار: ول ءبىر باستاعان ءىسىن قايتىپ توقتاتا الماي قالادى. سوندىقتان كەيدە دەر كەزىندە توقتاتا قويۋعا تۋرا كەلەدى».
ەكەۋى بىرگە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزدەرىندە موسكۆين كۇن سايىن تۇستە ۇيىنە كەلىپ تاماقتاناتىن ەدى. كوپ رەتتە ەجوۆتى وزىمەن ەرتە كەلەتىن. باستىعىنىڭ ايەلى سوفيا مۇنى «تورايشا» دەپ ەركەلەتىپ اتاپ, جاقسىلاپ تويىندىرىپ جىبەرۋگە تىرىساتىن.
1937 جىلى موسكۆين اتاقتى 58-باپ بويىنشا «10 جىلعا حات جازىسۋ قۇقىنان» ايرىلعان سيپاتپەن سىبىرگە لاگەرگە ايدالدى. ەجوۆ ءوزىنىڭ الدىنا ول جونىندە «قامالسىن» دەگەن ستاندارتتى قارار كەلگەندە, ءمىز باقپاستان, قول قويىپ, جانىنا «ايەلى قوسا قامالسىن» دەپ جازىپ قويادى. وسىدان كەيىن سوفيا موسكۆيناعا اعىلشىن بارلاۋ قىزمەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەجوۆتى ۋ بەرىپ ولتىرمەكشى بولدى دەگەن ايىپ تاعىلىپ, اياق استىنان اتىلىپ كەتەدى. ەگەر بۇرىن وتباسىنىڭ «دوسى» بولعان كوميسسار ارالاسپاعاندا, بايعۇس ايەل لاگەرگە ايدالۋ سەكىلدى «جەڭىل-جەلپى» جازامەن قۇتىلىپ كەتەتىن بە ەدى…
1937-1938 جىلدارى وداق اۋماعىن الا قۇيىنداي شايقالتىپ وتكەن رەپرەسسيانىڭ بار زاردابى مەن زالالىن قازاقستانداعى زيالى قاۋىم دا از تارتقان جوق. سول ەكى جىلعا تولار-تولماس ۋاقىتتا «ۇلتشىل-فاشيست» جانە تىڭشىلىق جاسادى دەگەن ايىپپەن قازاقتىڭ كوپتەگەن قايراتكەرلەرى قۋعىن-سۇرگىننىڭ جازىقسىز قۇربانى بولدى. مادەنيەت پەن ونەردىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ, جاقىپ اقباەۆ, حالەل دوسمۇحامەدوۆ, مۇحامەدجان تىنىشباەۆ, ماعجان جۇماباەۆ, عابباس توعجانوۆ, ساكەن سەيفۋللين, ءىلياس جانسۇگىروۆ, بەيىمبەت مايلين, سانجار اسفەندياروۆ, جۇمات شانين, قوشكە كەمەڭگەرۇلى سياقتى ۇلت مايتالماندارى سولاردىڭ جولىن قۇشتى. بۇلاردىڭ بارىنە تاعىلعان ايىپتار ەستى ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەدى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستاندا 20-30 جىلدارى ورىن العان كوتەرىلىستەردى قولداۋشى بولدى, اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى داعدارىستى ۇيىمداستىردى, جاپون بارلاۋ قىزمەتىنە جۇمىس جاسادى, رەسپۋبليكانىڭ وداقتان ءبولىنىپ شىعۋىنا ارەكەت ەتتى دەگەن سياقتى تىركەستەر كوبىرەك كەزدەستى. رەسپۋبليكادا 1937 جىلى وسى ءتارىزدى ايىپ بويىنشا 105 مىڭ ادام قامالسا, سولاردىڭ 22 مىڭى اتىلىپ كەتتى. ستالين مەن ونىڭ ەجوۆ سياقتى ەرگەجەيلى جاندايشابى جۇرگىزگەن قىزىل تەررور قازاق ۇلتىنىڭ قايماعىن سىلىپ ءتۇستى, ءتىپتى ولاردىڭ ايەلدەرى, وزگە دە وتباسى مۇشەلەرى قاندى شەڭگەلدەن قۇتىلمادى.
1937 جىلدىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ ورتالىق كوميتەتىندە 85 مۇشە مەن 35 كانديدات بولسا, جىل سوڭىندا سولاردىڭ 38-ءى عانا قالدى.
ەل ەسەڭگىرەپ قالدى, جۇرت ىشىندە ۇلكەن ۇرەي پايدا بولىپ, جاقىن ادامداردىڭ ءوزى ءبىر-بىرىنە سەنبەي سەكەمدەنەتىن, كۇدىكتەنەتىن, ءبىر-بىرىنە ارىز «دومولاتاتىن» زار زامان تۋدى.
ستالين مەن ەجوۆ قولعا العان ناۋقان بارىسىندا وداق بويىنشا 3,5-4 ميلليونعا جۋىق تۇرعىن رەپرەسسياعا ۇشىراپ, 650 مىڭداي ادام اتىلعان دەگەن دەرەك بار. كەشەگى كۇنى كوسەمنىڭ جانىندا بىرگە ءجۇرىپ, توڭكەرىس جاساعان تروتسكي, كامەنەۆ, زينوۆەۆ, رىكوۆ, بۋحارين سياقتى ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى مەن ولاردىڭ مۇددەلەستەرى تۇگەلدەي جويىلدى. بۇلار قۇرعان ەلدىڭ قىزىل جالاۋى قىزىل قان مەن قىزىل تەرروردىڭ سيمۆولىنا اينالدى.
1938 جىلدىڭ باسىندا ەجوۆ «قوجايىننىڭ» وزىنە سالقىن تارتا باستاعانىن بايقايدى. جوعارى لاۋازىمدى چەكيست ميحايل شرەيدەر كەيىن بايانداعانداي, حالىق كوميسسارى ءوز ساياجايىندا ابدەن اراق ىشىسكەننەن كەيىن قاراۋىنداعىلارعا: «بۇكىل بيلىك ءبىزدىڭ قولىمىزدا. كىمدى ولىمگە كەسۋدى, كىمگە اياۋگەرشىلىك جاساۋدى ءوزىمىز عانا شەشەمىز. ەندى وبكوم حاتشىلارىنان باستاپ بارلىعى ءبىزدىڭ اياعىمىزدىڭ استىندا جۇرۋلەرى كەرەك» دەيدى.
نيكولاي ەجوۆتىڭ «ۇلى كوسەم» ىقىلاسىنان قاعىس قالۋىنىڭ باستى سەبەبى ونىڭ وزىنە ءتيىستى مىندەتتى اتقارىپ بولعانىندا جاتسا كەرەك. ول بۇدان كەيىن دە جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوزىنىڭ ورىنتاعىندا وتىردى. الدىمەن 1938 جىلعى 8 ساۋىردە سۋ كولىگى ناركومى قىزمەتىن قوسا اتقاراتىن بولىپ بەلگىلەندى. 22 تامىزدا وعان لاۆرەنتي بەريا ورىنباسار بولىپ كەلدى دە, بيلىكتىڭ بيشىگىن وزىنە تارتىپ الا باستادى. ناركومات بويىنشا بۇيرىقتاردىڭ بارىنە ەكەۋىنىڭ قولدارى قاتار قويىلاتىن بولدى. قاراشا ايىندا يۆانوۆ وبلىستىق نكۆد باستىعى جۋراۆلەۆ ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋروسىنا ەجوۆتى ايىپتاعان حات جولدادى. قاراشانىڭ 17-سىندە سول حات بويىنشا قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ جۇمىسىنا قاتتى سوققى بەرىلگەن قاۋلى قابىلداندى. 23 قاراشادا ەجوۆ ءوز ەركىمەن قىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى ءوتىنىش بەردى. ەكى كۇننەن كەيىن ول ورنىن بوساتىپ شىقتى. بىراق سۋ كولىگى ناركومى بولىپ قالا بەردى. 1939 جىلعى 10 قاڭتاردا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆياچەسلاۆ مولوتوۆ جۇمىسقا كەشىگىپ كەلگەنى ءۇشىن ەجوۆقا سوگىس بەردى. ال 9 ساۋىردە سۋ كولىگى ناركومى قىزمەتىنەن دە كەتتى.
ەجوۆ كەلەسى كۇنى مالەنكوۆتىڭ كابينەتىندە تۇتقىنعا الىندى. ونىڭ ءىسىن بەريا مەن ونىڭ دوسى بوگدان كوبۋلوۆ جۇرگىزگەن. ەجوۆقا مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋعا ارەكەت ەتتى دەگەن ايىپ تاعىلدى. مۇنداي ايىپتاردىڭ قالاي تاعىلاتىنىن, ونى مويىنداماسا ءوزىنىڭ قانداي حالگە دۋشار بولاتىنىن وتە جاقسى بىلەتىن, وسى جۇيەنى ءوزى قالىپتاستىرعان ەجوۆ تەرگەۋ كەزىندە دە, سوتتا دا اقتالعان جوق, ءبارىن مويىنداي بەردى. «مەن سالانى 1400 چەكيستەن تازارتتىم, – دەدى ول. – بىراق مەنىڭ كىنام مۇندا ەمەس, مەن سولاردىڭ سانىن بۇدان دا ارتتىرا الماعانىم ءۇشىن وكىنەمىن. مەن ءوز قاناتىمنىڭ استىنا ديۆەرسانتتاردى, زيانكەستەردى, تىڭشىلاردى جانە حالىق جاۋلارىنىڭ باسقا دا تۇرلەرىن جاسىرىپ كەلىپپىن».
كەڭەس وداعى سەكىلدى وراسان زور كولەمدى الىپ جاتقان الىپ ەلدە ۇلكەن تەرروردىڭ باستى جۇرگىزۋشى-ورىنداۋشىسى بولعان كىشكەنتاي كىسىنىڭ سوڭعى ءسوزى وسى بولدى. سول زامانداعى قانشاما ءبىرتۋار, ۇلتجاندى, ۇلى تۇلعالاردىڭ تاعدىرى وسىنداي ەرگەجەيلى بويلى, ۇساق ويلى شابارمان جەندەتتەردىڭ قولىندا بولعانى وكىندىرەدى. توتاليتارلىق زامانداعى قىزىل تەرروردىڭ اۋىر ساباعى وسىنداي…
ەركىن قىدىر
