قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى, جازۋشى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى: نە جازساق تا, ءبىلىپ جازايىق…

قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرى قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى
75 جاسقا تولدى. سىرباز سۋرەتكەر تىرناقالدى تۋىندىلارىمەن اۋزى دۋالى اعالارىن ەلەڭ ەتكىزىپ, ادەبيەت ەسىگىن ەركىن اتتادى. پروزاشىنىڭ قارىمدى قالامىنان تۋعان اڭگىمە-حيكاياتتارى – ەشقانداي شاشاۋى جوق, باس-اياعى جيناقى, جاراۋ اتتاي جۇتىنىپ تۇرعان كوركەم دۇنيەلەر. ۇزاق جىل ءيىن قاندىرىپ جازعان «تار كەزەڭ» رومانى دا قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلعان سۇبەلى ەڭبەك. جەتپىس بەس دەگەن بەلەسكە كەلىپ وتىرعان اسىل اعانى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاي بارىپ, شاعىن سۇحبات ءوربىتىپ ەدىك…

– اعا, بالا جاسىنان ادەبيەتكە, كىتاپ وقۋعا قۇشتار بولماعان جاننىڭ جازۋشى بولۋى – ەكىتالاي دۇنيە. ولاي بولسا, ءسىزدىڭ قالامگەر بولۋىڭىزعا اسەر ەتكەن ورتاڭىز قانداي بولدى, كىمدى ۇلگى تۇتىپ, كىمنەن ءتالىم الدىڭىز؟
– ءيا, ءبىزدى بالا جاستان ادەبيەتكە قۇمار قىلعان – كىتاپ. كادىمگى كوركەم ادەبي شىعارمالار. قازاق ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرگەن, اۋدانىمىزداعى جوعارى ءبىلىمدى العاشقى مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى ىبىراەۆ ارىستانعالي دەگەن ۇستازىمىزدىڭ دا ەڭبەگى زور. مەن وسى كىسىدەن ءتالىم الدىم.
– ءسىز ءاپ دەگەننەن ادەبيەتتىڭ شاعىن جانرىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتتىڭىز. اڭگىمە, پوۆەستەرىڭىزدى وقىرماندار جوعارى باعالاپ, ىزدەپ ءجۇرىپ وقىدى. بىراق كەيىنگى جىلدارى وسى جانرعا قالام تارتپاي كەتكەن سەكىلدىسىز, الدە جازىپ ءجۇرسىز بە؟
– ءا دەگەننەن قالامگەرلىكتى ادەبيەتتىڭ اۋىر جانرى – روماننان باستاعان كىسىلەر سيرەك تە بولسا, بار. بىراق… سولاي ەتۋ جۇرتتىڭ بارىنە قويىلار شارت ەمەس.
ادەتتە, بولاشاق جازۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى تىرناقالدى شىعارماسىن ادەبيەتتىڭ شاعىن جانرى – اڭگىمەدەن نەمەسە حيكاياتتان باستايدى. ءبىز دە سويتتىك. ەگەر جازعان-سىز­عانىمدى ءسىز ايتقانداي:
«…وقىرماندار جوعارى باعالاپ جاتسا, ىزدەپ ءجۇرىپ وقىسا…» بارىنە دە مىڭ دا ءبىر راقمەت! ال ەندى… وسى جانرعا كەيىنگى جىلدارى قالام تارتپاعان بولسام, ونىڭ بەلگىلى
سەبەپتەرى بار. ءوزىڭىز بىلەتىن «تار كەزەڭ» اتتى تاريحي روماندى جازۋ بارىسىندا باسقا شارۋا­لارعا مويىن بۇرۋعا ەش مۇمكىندىگىم بولمادى. (بالكىم, مەنىڭ جۇمىس ىستەۋ داعدىما ءبىر مەزگىلدە ەكى شىعارمانى قاتار جازۋ سايكەس كەلمەگەن شىعار…)
ارينە, «وسىنى اڭگىمە ەتىپ جازسام…» دەگەن ويتۇرتكى بولعان (كۇندەلىك داپتەرىمە بەلگىلەپ قويعاندارىم دا بار). الايدا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپ كەتكەندە, ولاردىڭ كوبىنەن سۋىنىپ
قالىپپىن جانە سولاردى
جازۋعا قىزىقتىرعان سەبەپ­تەر دە ۇمىت بولىپتى. «تە­مىردى قىزعان كەزدە سوق­پاعان سوڭ», وكىنگەننەن پايدا جوق. ەسەسىنە, جاڭا سيۋجەتتەر, جاڭا يدەيا­لار مازالاپ ءجۇر. سولاردى قولعا الۋ كەرەك دەگەن
ويدامىن.
– مارحابات بايعۇت اعامىز ءسىز تۋرالى «جيىرما جىل جوعالعان جازۋشى» دەپ «تار كەزەڭ» رومانى جارىق كورگەندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە كولدەي ماقالا جازدى. راسىندا, ءسىز سىرىم داتۇلىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى كوتەرىلىسىن ىندەتە زەرتتەپ, ايتۋلى ەڭبەگىڭىزدى ۇزاق جىل تولعاتىپ جازدىڭىز. ونى جۇرتشىلىق جىلى قابىلداپ, مەملەكەت تاراپىنان دا جوعارى باعالاندى. وسى سۇيەكتى شىعارمانى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى, ءالى دە الىپ تۇلعا جايىندا ايتىلماعان تاريحي دەرەكتەر بار ما؟
– مارحابات باۋىرىم دا, باسقا قالامداستارىم دا «جيىرما جىلدان استام ۋا­قىت جوعالتىپ العاندارى» راس. سەبەبىن جوعارىدا ايتتىم. «وسى سۇيەكتى شىعارمانى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى؟» دەگەن ساۋالىڭىزعا توقتار بولسام, «ەل قامىن جەگەن ەرلەردىڭ, ءسوز بىلگەن جاندا قاقى بار…» (ىعىلمان شورەكۇلىنىڭ يساتاي-ماحامبەت داستانىنىڭ ەپيگرافى!) دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز سەبەپ بولدى.
حالىق تاعدىرى تار كەزەڭگە تاپ كەلگەندە, تىعىرىقتان شىعار جول تاپقان ەلدىڭ ەستى ازاماتتارى تۋرالى جازبا­عاندا جازۋشى نەنى جازۋى كەرەك؟!
ال ولار تۋرالى ءالى دە ايتىلماعان تاريحي دەرەكتەر, ارينە, وتە كوپ. تەك ءبىر ەسكەرەر نارسە – مەن تاريحي دەرەكتەردىڭ جيناۋشىسى ەمەسپىن, مەن كوركەم تاريحي رومان جازىپ وتىرعان اداممىن. سوندىقتان كىتاپتىڭ كوركەمدىك تىنىنە سىڭىسپەيتىن كوپتەگەن وقيعالار رومانعا ەنبەي قالۋى – تابيعي جاعداي.
– كەيبىر وقىرماندار قالامگەرلەر بۇگىنگى كۇندى ەمەس, وتكەندى جازۋعا قۇشتار دەپ سىن تاعىپ جاتادى. شىندىعىندا, جىل ساناپ ەمەس, اي ساناپ ەمەس, كۇن ساناپ قۇبىلىپ تۇرعان قازىرگى قوعامداعى كورىنىستەر ءسوز زەرگەرلەرى نازارىنان تىس قالىپ جاتقان جوق پا؟
– «قالامگەرلەر بۇگىنگى كۇندى ەمەس, وتكەندى جازۋعا قۇشتار» دەپ سىن ايتىپ جۇرگەندەر – باياعى سوتسرەاليزم ادىسىمەن سىناۋدان ءالى دە اجىراي الماي جۇرگەن بايعۇستار عوي. ايتپەسە نەنى جازىپ, نەنى جازباۋ تۋرالى قالامگەرگە تالاپ قويۋعا نەمەسە كىنا ارتۋعا كىمنىڭ قانداي قاقى بار؟! نەمەنە جازۋشى بىرەۋدىڭ (ياكي قوعامنىڭ) جالداپ العان مالايى ما؟!
ال ەندى… بۇگىنگى تىرلىك تۋرالى شىعارمالار كەرەك بولسا, قازىرگى قوعامداعى نەبىر جەكسۇرىندار جايلى جازىلىپ جاتقان دۇنيەلەر بار عوي… كەرەك ەتكەن كىسى تاۋىپ السىن دا, وقىسىن! تەك ولار جايلى تەرەڭ پايىمدى, كوپ پلاندى شىعارمالار تۋدىرۋعا تاريحي سيتۋاتسيالار ءالى ءپىسىپ-جەتىلە الماي جاتىر. ايتسە دە, ونداي شىعارمالار دۇنيەگە ءالى كەلەدى دەپ بەك سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
– ارا-تۇرا سىن ماقالالار جازاسىز, مۇنداعى ماقساتىڭىز نە؟
– مەن تەك قانا جازۋشى ەمەسپىن. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن قىزىل ديپلوممەن ۇزدىك بىتىرگەن كادىمگى فيلولوگپىن! فيلولوگ بولعان سوڭ, ەڭ قاراپا­يىم ۇعىمدار تۋرالى تۇسىنىگىنىڭ ءوزى قاتە قالامگەرلەردىڭ جازعان-سىزعاندارى جايلى لاجسىزدان سىني پىكىرلەر ايتاتىن كەزدەرىم بار. كەرەك دەسەڭىز, سولاردىڭ باسىن قۇراپ, «توعىسار ارنامىز ءبىر تولعانعاندا…» دەگەن ادەبي-سىن ما­قالالارىم توپتاس­تىرىلعان كىتاپ تا شىعاردىم. باستى ۇستانىمىم – «نە جازساق تا, ءبىلىپ جازايىق, اعايىن» دەگەن پرينتسيپ.
– توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا «تۇركىستان» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە ساياسي تاقىرىپ­تارعا ءبىراز قالام سىلتەدى­ڭىز. قوعامداعى كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەردى اشىنىپ جازدىڭىز. قازىر دە ساياسي بەلسەندىلىگىڭىز, ازاماتتىق كوزقاراسىڭىز قالاي, ءالى دە قانداي ماسەلەلەرگە الاڭداپ جۇرەسىز؟
– جالپى, مەن ساياسي بەلسەندى ادام ەمەسپىن. بىراق ول مەنىڭ وزىمدىك ازاماتتىق كوزقاراسىم جوق دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى. مۇنىڭ ايعاعى – ارا-تۇرا بولسا دا, مەر­زىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانعان وي-پىكىرلەرىم. وقىپ كورىڭىزدەر… ءالى دە الاڭداتار جايتتار جەتەرلىك. كەزى كەلگەندە, ولار دا جازىلار.
– ءبىر ماقالاڭىزدا «كەنەتتەن قولىمنان جازۋ كەلمەي قالسا, «ادام اياعى باسپاعان» قالىڭ توعايلاردىڭ بىرىندەگى جالعىز ءۇي قورىقشىنىڭ كومەكشىسى بولىپ كەتەر ەدىم» دەپ ايتىپسىز. وسى ويدان اينىعان جوقسىز با؟
– بۇل ساۋالىڭىزدا بايانداپ وتىرعان ويدى ەرتەرەكتە… تىم ەرتەرەكتە… قولعا قالام العان العاشقى جىلداردا ايتقانىم راس. بىراق ودان بەرى سان جىلدار ءوتتى عوي. قالامگەر رەتىندە قالىپتاس­تىق… مىنەكي, «وقىرماندار جوعالتىپ الىپ, قايتا تاپقان جازۋشى» دەپ ءوزىڭىز كەلىپ وتىرسىز… جۇرت ىزدەيتىندەي بولساق, ەندى بەلگىسىزدىكتىڭ
تۇمانىنا ءسىڭىپ, جوعالىپ
كەتۋدىڭ رەتى جوق شىعار.
– جەتپىس بەستىڭ بەلەسىنە كوتەرىلدىڭىز. وسىعان دەيىن­گى ومىردەن نە ءتۇيدىڭىز, نە ءبىلدىڭىز؟
– ومىردەن تۇيگەنىم: قولىڭنان كەلگەنىنشە ەڭبەك ەت; قولىڭنان كەلگەنىنشە توڭىرەگىڭدەگىلەرگە جاقسىلىق جاسا; ال جاقسىلىق جاساۋ قولىڭنان كەلمەسە, ەڭ بولماعاندا جاماندىق جاساما. بىلگەنىم: بۇل دۇنيەدە تازالىققا ەشتەڭە دە جەتپەيدى. ءبىر ءۇزىم نانىڭدى ادالىنان جە! شىرىلداساڭ, شىندىق ءۇشىن عانا شىرىلدا!
– اسەرلى اڭگىمەڭىزگە راق­مەت, اعا!
سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول