قاسقىردىڭ كەيبىر قاسيەتتەرى

تابيعات تامىرشىسى, قانجىعاسى مايلى ءابيبۋللا قاقپانشىنىڭ ايتقاندارىنان

ب

بۇرىن اۋىل ۇستاسى بولعان قىزىلقۇمداعى ءابيبۋللا ەندى قاسقىرشى, قاقپانشى, ساياتشى اتاندى. قاسقىرلار – ونىڭ باعىمىنداعى مالىنداي. قاسقىردىڭ يەسى, قوجاسى ىسپەتتەس, «قاسقىرقوجا» دەپ قالجىڭدايدى ەل. جەتپىستەن اسقان قۇلىمبەتوۆتىڭ اكەسى ءبىلال اقساقال قاسقىردان گورى قاراسوز بەن قاعيدانى جاقىن كورگەن باتاگوي جان ەدى. ەندى ءابيبۋللا قارت بولسا: «تاستوبە, ورازباي جاققا ونشاقتى قاقپان قويدىم. كەلە جاتقانىمىزدا قاقپان سۇيرەتىپ ءبىر ءىز كەتىپتى… انا بالە شىعار» دەپ قاسەكەڭنىڭ اتىن ايتپاي اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزا, باردى بارداي, جوقتى جوقتاي باياندايدى.

ەندى سول قاقپانشى ءابيبۋللا قارتتىڭ وزىنە ءسوز بەرەيىك.

…ارلانىن دا, قانشىعىن دا ىزالاندىرىپ بىردە جەتى كۇشىگىن الدىم. مەن قايدا بارسام – سوندا بارادى. قورقىپ, ساقتانىپ, يىعىمنان قوساۋىزىمدى تاستامادىم. مەن بارعان جەردە ءبىرلى-جارىم قويدى, مالدى جارالايدى. مەن ءبىر ۇيگە كىرسەم, سول ۇيدەن كەتكەنىمشە قۇمنىڭ ار جاعىندا جاتادى. جاۋىن جاۋىپ تۇرعاندا ىزىنە ءتۇستىم دە, قاقپان قويدىم. قولعا تۇسىرە المادىم. سانام سانعا, ويىم ونعا ءبولىنىپ اقىل سۇراپ ەدىم, قىرقىمباي قاريا جاقسى كەڭەس بەردى:

– بەتىنشە كەتكەن قاسقىردىڭ سوڭىنان ءجۇرۋ – بىلمەستىك, – دەدى ول, – قاسقىردىڭ جاسىرىندى جەرى بولادى. سونى تابۋ كەرەك. ءوز جولىنىڭ شەتىنە بوعىن تاستايدى نەمەسە سارىعان جەرىن تاپقان دۇرىس. ەسكى اقىر, كونە قۇدىق, سارىعان جەرىنە قاقپان قويعان ءجون بولادى. سونى تابۋ كەرەك. قاسقىر اككى عوي. ول جەرگە ءۇش, جەتى, ون ءتورت كۇندە ءبىر سوعادى. جالپىلاما, ايتەۋىر, قاقپان قويۋعا بولمايدى. وعان تۇسپەيدى دە. «مەنىڭ سوڭىما تۇسەدى» دەپ, ءبىراز قاشىپ ءجۇرىپ, ۇمىتتىرىپ, ەسكەرۋسىز كەلەدى.

ءسويتىپ, قىرقىمباي قاريانىڭ اقىلىن الىپ, جىلقى باعىلاتىن جوشى قۇدىق ماڭىنان سارىعان جەرىن تاۋىپ, قاقپان سالدىم. ساناپ ءجۇردىم. ءۇش كۇن ءوتتى. ورالىپ سوقپادى. جەتى كۇن ءوتتى.  كەلمەدى. ون ءتورت كۇن ءوتتى. بۇگىن قالاي بولماسىن كەلۋى كەرەك دەگەن ويمەن بارسام, قاقپاندى تىشقان اشىپ تاستاپتى. ونى كورە سالا, قاسەكەڭ سەكەم الىپ, سۋ ىشىسىمەن تۇرا جونەلگەن ەكەن. قاپ دەدىم. بىراق, قايتار جولىنا دا سالىپ ەم – سوعان ءتۇسىپتى. بۇلاردىڭ بىرەۋى قاقپانعا تۇسسە, ەكىنشىسى ءبىر اپتا سول ماڭنان سەرىگىن ىزدەيتىن, ءسويتىپ ءجۇرىپ ەكىنشىسى دە ءتۇسىپ قالاتىن «اڭقاۋلىعى» تاعى بار.

– قاقپان قالاي سالىنادى؟

– ماسەلەن, سارىعان بۇتا تۇبىندەگى ورنىن دومالاق ەتىپ قازىپ, بەتىنىڭ توپىراعىن بىلاي قويىپ, قاقپاندى جاسىرا كومىپ, شوپپەن جاۋىپ, جىلقىنىڭ قۋراپ  قالعان تەزەگىن سەۋىپ, ەسكى توپىراقپەن قايتا جابامىن. مەندە قاسقىردىڭ كەسىندى سيراعى بار, سونىمەن ءىز سالىپ, بەتىن شىبىقپەن تىرنايمىن. ءيىس, ءىز قالماۋ ءۇشىن اياعىمدى شوپپەن وراپ بايلاپ جۇرەمىن. ءىز-تاڭبا سالماي, قاقپاندى قويا سالساڭ ونى باسپايدى دا, جولامايدى. قاقپان بەتىندە تۇڭلىك كيىز بار. تۇڭلىك استى – شۇڭقىر. قاسقىردىڭ اياعى كيىزدى باسىپ قالعاندا تيەك-سەرىپپە اعىتىلىپ كەتەدى دە, قاندىاۋىز تەمىر سيراقتى قابادى.

– قاسقىردىڭ ءوزىڭىز بايقاعان ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟

– قاسقىردىڭ ەرەكشەلىگى كوپ قوي. ول اپانىن سۋعا ەكى-ءۇش شاقىرىم جەردەن قازادى. ماڭايىنداعى ونشاقتى شاقىرىم كولەمىندەگى وتارعا تيمەيدى. قوزداپ, دالادا قالىپ قويعان كەيبىر ساۋلىققا تيمەگەنىن كوزىممەن  كوردىم. ال اپانى ماڭايىنان ادامدى كورسە بولدى – بولتىرىكتەرىن الىپ اۋىپ كەتەدى.

ءبىر كۇنى اۋىلدىڭ ءبىر بالاسى موتوتسيكلىن دىرىلداتىپ جەتىپ كەلدى: «اتا, اتا! قاسقىر كوردىم. كۇشىكتەرى دە بار» دەپ ەنتىگىپ تۇر. قازىرگى بالالار بولتىرىكتى كۇشىك دەيدى. «قايدان كوردىڭ؟» دەدىم. ول كورگەن جەرىن ايتتى. «موتوتسيكلمەن تۋرا اپانىنىڭ ۇستىنەن شىقتىم. كۇشىكتەرىن دە كوردىم» دەپ ىرجالاڭ-ىرجالاڭ ەتىپ, دەگبىرسىزدەنىپ, بول-بولدىڭ, ءجۇر-ءجۇردىڭ استىنا الىپ بارادى.

«ەندىگى جەردە ول قاسقىر كەتىپ قالعان شىعار.  ادامدى كورسە – قۇرىپ جوعالادى عوي» دەدىم. بالا بولمادى. ءجۇر-جۇرلەپ اقىرى اپاردى.

كۇدىگىم ءدال شىقتى. اپان بوس جاتىر. بولتىرىكتەرىن الىپ, تايىپ تۇرعان. الگى بالا: «جاڭا عانا كورىپ ەم عوي» دەپ تاڭدانۋمەن اۋرە. ءىزىن بارلاي باستادىم. تاپتىم دا. كوپ بولتىرىگىن ۇزاققا اكەتە الماسى ءمالىم, اسىعىستا بورسىقتى ءولتىرىپ, سونىڭ ىنىنە بولتىرىكتەرىن تىعىپ قالقالاپتى. سول جەردەن بولتىرىكتەرىن الدىق.

قاقپانىما قاسقىر تۇسسە, قۋانىپ, شارشاعانىمدى ۇمىتىپ كەتەمىن. نەگىزىنەن جاياۋ جۇرەمىن. «بوراندا ءبىر شوفەردى قاسقىر جەپ كەتىپتى. الاقانى مەن اياعى قالىپتى» دەگەن الىپقاشتى, سۋىق اڭگىمەنى كوپ ەستيمىز. مۇنىڭ شىندىققا جاناسىمى دا بار. جۋساندى جەردە سۇر قاسقىر كورىنبەيدى. جەكە كەزدەستىرمەسىن دەڭىز! وندا ول ادامدى وپ-وڭاي الادى. مىلتىقسىز ادام تۇك تە ىستەي المايدى. قاسقىرلار ءبىر-ءبىرىنىڭ جەرىنە جۇرمەيدى, شەكاراسىن بۇزبايدى, بۇزسا – ۇرىسادى. تىكۇشاقپەن اڭدىعاندار جۋسان اراسىنا جاسىرىنىپ قالىپ كەتكەن قاسقىردى بايقامايدى. ول تىكۇشاق كورسە, جاتا قالادى. بىردە جىڭعىلدى توعايدى قاماپ, ون ءتورت اتتىلى ادام ءبىر قاسقىردى الا المادىق. ماسەلەن, توبەقۇم مەن قۇلشوقىنىڭ اراسى ەلۋ شاقىرىمداي. ءبىر تۇندە سونداي جەرگە كەتىپ قالادى. جاياۋ نە اتتىلى تۇگىلى, ماشينالى ادامدى اداس­تىرىپ كەتەدى.

تالاي-تالاي قاسقىر كورىپ ءجۇرمىز عوي. ءبىر ارلان مەنى قاتتى تاڭقالدىردى: تۇمسىعى قايقى, ۇزىن, قۇيرىعى كەلتە. تۇرىنەن قورىقتىم. بولەكشە, ارتى كوتەرىڭكى, الدى تومەن. قاقپانعا ءتۇسىپ, جىڭعىلعا ورالىپ قالعان ەكەن. اتتىم. شام جارىعى تۇسسە, قاسقىردىڭ كوزى – قىزىل, ال كيىكتىڭ  كوزى – كوك بولىپ كورىنەدى عوي. مۇنىڭ كوزى شامسىز-اق  جانىپ تۇردى. ادامنىڭ زارەسىن ءزار تۇبىنە كەتىرەدى. ءيتتىڭ ءتىسى – تىكە, تۋرا, قاسقىردىكى قارماق سەكىلدى بولادى. ءتىسى ءبىر-بىرىنە ايقاسىپ تۇرادى. مىنا ارلاننىڭ ىرىلداعانىن دا كوردىم – ازۋ تىستەرى تۋرا قانجارداي-اۋ, قانجارداي.

سەكسەۋىلى قالىڭ, قۇمى مايدا جەر – قاسقىرلار مەكەنى. كۇشىكتەيتىن جەرى دە سول. قاسقىر جەگەنىنە, تويعانىنا ەمەس, قىرعانىنا ءماز. قامسىز قويشىنى قاپىدا قالدىرىپ, زار قاقساتىپ كەتەتىن قاسقىردى مالشى قازاق, ارينە, ۇناتا قويمايدى. ايتسە دە, قاسقىردىڭ دا پايدالى جاعى بار. تابيعاتتا ونىڭ سانيتار مىندەتىن اتقاراتىنى تۋرالى جازىلىپ ءجۇر. مەن ەمگە قاجەت تۇسىن ايتايىن. اققۋ, قاسقىر, جىلان ءوتىنىڭ ەمدىك قاسيەتى كۇشتى, قاسقىردىڭ ءوتى, باۋىرى, ءتىسىنىڭ دە قاسيەتى مول.

جاس بوسانعان ايەلدەردىڭ ەمشەگى ءىسىپ كەتۋى – كۇتىمسىزدىكتەن بولاتىن كوپ تاراعان اۋرۋدىڭ ءبىرى. قاسقىردىڭ باۋىرىن كەسىپ, كەسەگە كىشكەنە ەزىپ, ەكى رەت جاققاندا, ىسىك ساپ باسىلادى.

«قاسقىردىڭ ءىش مايى كەرەك» دەدى ءبىر تانىسىم.

«قاسقىردىڭ ءىش مايىن العاندى كىم كورىپتى. ول نەنىڭ ەمى؟» دەدىم. سويىپ جاتقان قاسقىردان بولار-بولماس ءبىر شيشا عانا بۇيرەك ماي, ءىش ماي شىقتى. ون ءبىر جىل بالا كوتەرمەگەن ايەل سۇراعان ەكەن. الگى تانىسىم اپارىپ بەرىپتى.

سۋىق تيگەن, سالقىن شالعان نەسەپ جولىنا ءىش ماي جاعىلادى دەيدى. «كورەي حالقى يت ەتىن جەيدى, تۋبەركۋلەز بولمايدى. ءيتتىڭ ءىش مايى دا اۋىرتپايدى. ساقتاندىرعىش قاسيەتى كوپ» دەگەن ءسوز بار. تاعى بىردە قاسقىر سويىپ جاتىر ەم, ءبىر ايەل:

«قاسقىردىڭ بۇيرەگىن بەرىڭىزشى, اتا» دەدى. ەكى بۇيرەگىن بەردىم. شوققا اۋناتىپ-اۋناتىپ جەي سالدى. «مىنا جەسىڭنەن قاراداي قاشتىم عوي, قاراعىم» دەدىم.

«وكپە اۋرۋىم بار, اتا» دەدى ول مۇڭايىپ. «ماقۇل, شىراعىم. شيپاسىن بەرسىن» دەدىم. كەيىن سول ايەل جازىلىپ, بالالى بولدى دەپ ەسىتتىم.

قاسقىردىڭ ءتىسى جاعىمەن بىرگە, جەكە سۋىرۋعا بولمايدى, سىنىپ كەتەدى. «يت تيگەن بالاعا قاسقىر ءتىسى – جاقسى ەم» دەپ قازاق ءتىستى سۋعا سالىپ, بالانى شومىلدىرىپ جاتادى. شىنىندا, ءوز كوزىممەن كوردىم: سۋعا ءتىستى سالىپ, بالانى شومىلدىرسا بولدى, قۇلان-تازا ايىعىپ كەتەدى.

ەم ەمەس جەرى جوق قاسقىردىڭ. ازەلدە, مال دارىگەرلەرى ات بەلىنەن شويىرىلعاندا توتيايىن قويادى. ونىڭ كەرەگى دە جوق  ەكەنىنە كوزىم جەتتى. اتىمنىڭ بەلى شويىرىلىپ, بىرەۋدىڭ ايتۋىمەن قاسقىر وتىمەن ەمدەدىم. تەرىسىن ءتىلىپ, اتتىڭ ارقاسىنا بيدايداي ءوت سالىپ, تىكتىم, ءبىر ساعاتتان كەيىن تۇرىپ كەتتى. ەكى بيدايداي بولسا – اۋىر سوعادى ەكەن. ال, توتيايىن كەيدە تۇرعىزادى, كەيدە تۇرعىزبايدى.

قاسقىردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ءبىر ءىزى ءبىر ءىزىن باسادى. بەس قاسقىر ءبىر ىزبەن جۇرەدى. بىلمەيتىن ادامعا ءبىر قاسقىر ءجۇرىپ وتكەندەي كورىنەدى. يت ءىزى تىرناعىمەن تىكە تۇسەدى. قاسقىر ءىزى – سۇيىرلەۋ كەلەدى. ءيتتىڭ الدىڭعى ءىزىنىڭ قاسىنا كەيىنگىسى تيە-ميە قيسىق تۇسەدى. «ءيتتىڭ ارتقى اياعىنداي قيسىق» دەگەن كەلىسىمسىزدەۋ تىركەس مىنەزى قىرسىق ادامعا سودان ايتىلادى. ادام ادامعا ۇقسامايدى عوي. بەس قاسقىر شەڭگەل تۇبىندە – بەسەۋ بولسا, دارياعا تۇسەردە – بىرەۋ. شىلدەدە – سۋدان, كوكتەم شىعا – اپاننان ۇزامايدى. ارينە, قىستا ءىز كەسۋ وڭاي, قاقپاندى دا بايقاۋسىز ەتىپ جاسىرۋ جەڭىل.

 ەندى اڭىز ايتايىن

… ءبىر بايدىڭ ءيتى قاسقىرعا قوي الدىرمايدى ەكەن. ماقتاۋلى توبەت – اۋىل ماڭىنا قاسقىر جولاتپاس ءبورىباسار بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى كوكجال – ەرەكشە بىتكەن ءبىر قاسقىر توبەدەن اۋىلعا قاراپ تۇرىپتى. سوندا باي ءيتىن شاقىرسا,  شىقپايدى. ءتىپتى, شەگىنە-شەگىنە كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى جۇكاياق استىنا ۇمتىلىپ, كىرمەك تە بولادى. مۇنىسى نەسى دەپ باي تاڭىرقايدى. شاقىرادى – شىقپايدى. سويتسە, قاسقىردىڭ كوكجالىنىڭ مىسى باسىپ تۇرعان ەكەن. ول كوكجال دا ۇيگە تاقاپ كەلە جاتادى. وسى توبەتپەن الىسپاق-جۇلىسپاق نيەتتە. باي ءبارىن ءتۇسىنىپ, ايبالتاسىن الىپ, بوساعادا تۇرا قالادى دا, كىرە بەرگەن كوكجالدى قاق ماڭدايدان سالىپ قالىپ, ۇرىپ جىعادى. سوندا  عانا يت جۇك استىنان شىعىپ, ولگەن قاسقىردى تالاي باستاعان ەكەن.

مۇنى ايتقانىم: قاسقىر, كوكجال, ءبورى دەگەن سوزدەر قازاقتا جىگىتكە ماقتاۋ رەتىندە دە ايتىلادى. ول بەكەردەن-بەكەر ەمەس.

مىلتىقباي ەرىمبەتوۆ,

       قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى