قازىر قازاقشا بىلگەنىڭمەن ەشكىمدى تاڭ قالدىرا المايسىڭ

دارىندى اقىن, قارىمدى جۋرناليست ءامىرحان بالقىبەك گەرولد بەلگەردەن سۇحبات الىپ وتىرعاندا جازۋشى: «مەن نەمىسپىن عوي, ۋاقىتىندا جۇرگەندى جاقسى كورەمىن» دەپ قالادى. سوندا اقىن اعامىز: «انشەيىندە «قازاقپىن, قازاقپىن» دەيتىن ەدىڭىز…» دەيدى كەيىپكەرىنىڭ «نەمىسپىن» دەگەنىن جاقتىرماي. گەرولد بەلگەر دە تاپقىر عوي: «ماعان «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز» دەپ ۇيرەتكەن دە قازاق» دەپتى…

قازاق جۋرناليستيكاسىندا جۇيرىكتىگىمەن تانىلعان, ءتۇرى باسقا بولسا دا, ءتىلى – قازاق ماكسيم روجينمەن اڭگىمەلەسەردە نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن سول اڭگىمە ەسىمە ءتۇستى. كەيىپكەرىمە باياندادىم دا: «ماكسيم, ءسىز كىمسىز؟» دەپ سۇرادىم.
«بۇل ءوزى كۇردەلى سۇراق ەكەن. وسى سۇراق مەنىڭ الدىمنان كوپ شىعاتىنى وتىرىك ەمەس. سىرت كەلبەتىمە كەلەتىن بولسام, جاسىراتىن تۇگى دە جوق, ۇلتىم – ورىس. بىراق ادامنىڭ مەنتاليتەتى كىم بولسا, ادام سول شىعار. مەن مەنتاليتەتىم بويىنشا قازاقپىن. ىشكى سانام دا, تۇسىنىگىم دە قازاقىلانىپ كەتكەنى شىن. ويتكەنى قازاقي ورتادا تۋىپ-ءوستىم, سول ورتادا تاربيەلەندىم. سوندىقتان مەنى كەيبىر اعالارىمنىڭ ورىس تەگىنەن شىققان قازاق دەۋى – زاڭدى. ال گەرولد اعامىزبەن كوزى تىرىسىندە كەزدەسكەنمىن. وتە قۇرمەتتەيمىن, تەگى نەمىس بولسا دا, ايتار دۇنيەسى قازاققا تىم جاقىن ەدى» دەپ جاۋاپ بەردى ول.
ماكسيم دە جەتى اتاسىن ءبىل­گەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. ال قازاق ءتىلىن قالاي مەڭگەرگەنىن سۇراعانىمىزدا ءوزىنىڭ ءۇش اتاسى وسى ورتالىق ازيادا ءومىر سۇرگەنىن, سوندىقتان, ءوزى شىققان بۇكىل اۋلەت قا­زاق مەنتاليتەتىن بويىنا سىڭىرگەنىن ايتتى.
1989 جىلى ماكسيمنىڭ وتباسى الماتى وبلىسى, قاسكەلەڭ اۋدانىنان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى, ارىس قالاسىنا قونىس اۋدارعان ەكەن. ول تۇستا ءبىز­دىڭ كەيىپكەرىمىز التى جاس­تا عانا. ءتۇر-تۇرپاتى بىردەن ەرەكشەلەنەتىن كىشكەنتاي سارى بالا سول جەردە كوشەگە شىعىپ, بالالارمەن ويناپ ءجۇرىپ ءبىر جىل ىشىندە قازاق اۋىزەكى ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ الادى. الايدا بۇعان اناسىنىڭ كومەگى تيگەنىن دە جاسىرعان جوق. «انام نۇكىستە تۋعان كىسى. سونداعى قازاقتار اراسىندا وسكەندىكتەن, قازاقشاسى اجەپتەۋىر بولاتىن. مەن ارىس­تا بالالارمەن ويناپ ءجۇرىپ, كەي ءسوزدى تۇسىنبەي قالىپ جاتسام, ۇيگە كەلىپ, انامنان سۇرايتىن ەدىم, ول ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن» دەدى ول.

«قازىر مەنىڭ قۇرداستارىم­نىڭ كوبى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن ارنايى كۋرستارعا بارىپ, كىتاپتار ساتىپ الىپ وقىپ, سوزدىك جاتتاپ ءجۇر. سولارعا قاراپ «ەگەر قازاقي ورتادا وسپەگەنىمدە, مەن دە قازىر ءدال سولار سەكىلدى قينالىپ ۇيرەنەر ەدىم» دەپ ويلايمىن. بۇل جاعىنان كەلگەندە, ءوزىمنىڭ جولىم بولعانىنا قۋانام. ماعان قازاق ءتىلىن كوشە ۇيرەتتى»

دەگەن ماكسيم قازاقستاندا بۇگىندە وزگە ۇلتتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە ىقىلاسى جامان ەمەسىن ايتادى. ول عالىمداردىڭ «كەز كەلگەن ءتىل بيزنەس تىلىنە اينالعاندا, قۇلاشىن كەڭگە جايادى» دەيتىن تۇجىرىمىنا دا سەنەدى. قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلى بيزنەس سالاسىنا دا ەنە باستاعانىنا قۋانادى.
جالپى, تىلگە سۇرانىس ارتقان سايىن ونى ۇيرەنۋشىلەر كوبەيەدى. قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اۋقىمىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءالى دە بۇل تىلگە سۇرانىستى ارتتىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيتىن كەيىپكەرىمىز جۋرناليستەردىڭ كەيبىر مە­رەكەلەر قارساڭىندا قازاق­شا سويلەيتىن وزگە ۇلت وكىل­دەرىن ىزدەپ كەتەتىنىن دە باي­قايدى ەكەن. «مەن ءوزىم دە جۋر­ناليستپىن عوي, سودان بىلەتىنىم, مەنىڭ ارىپتەستەرىم بەلگىلى ءبىر مەرەكە كۇندەرى قازاقشا سويلەيتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى تۋرالى جازىپ, ەلگە كورسەتۋگە قۇمار. ال سولتۇستىك وڭىرلەردە مۇنداي ادامداردى كۇندە ىزدەيدى… بۇل, بالكىم, بىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنىڭ ءالى دە تومەن ەكەنىن, مەملە­كەتتىك تىلدە سويلەيتىن وزگە ۇلتتاردىڭ ءالى دە تاپشى ەكەنىن كورسەتەتىن شىعار. بىراق, بۇل ماعان تاڭ­سىق ەمەس. ويتكەنى ءدال مەنىڭ اينالامدا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى وتە كوپ. قازىر قازاقشا ءسوي­لەگەنىڭمەن ەلدى تاڭ قالدىرا المايسىڭ. وسى ەلدە تۋىپ-وسكەن ءبىز تۇگىلى وزگە ەلدەن كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى, شەتەل ازاماتتارى دا قازاقشا ءسوي­لەپ, وزدەرىنە قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتىلۋىن تالاپ ەتىپ ءجۇر» دەيدى ول.
وسىلايشا, كوگىلدىر ەكران ارقىلى جالپاق جۇرتقا كەڭ تانىلعان ماكسيم روجين­مەن اڭگىمەلەسىپ, ونىڭ شىنايى­لىعىنا, وتان الدىن­داعى ادالدىعىنا, قازاق حال­قى­نا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ىشكى مادەنيەتىنە رازى بول­دىق. ول شىنىندا دا قا­زاق­شا بىلگەنى ءۇشىن عانا وزگە ۇلت وكىلىن ماقتاپ, ونى كوككە كو­تەرەتىن ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن دەپ ەسەپتەيدى. قازاقستاندا تۋىپ-وسكەن سوڭ كەز كەلگەن ازامات مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن بىلۋگە ءتيىس.
الايدا, ماكسيمنىڭ پىكىرىن­شە, ءتىل – قارىم-قاتىناس قۇ­رالى. ادام قانشا ءتىل بىلسە, ونىڭ سونشا قۇرالى بار.
ەندەشە, قاي جاعىنان الساق تا, ءوز انا ءتىلىن بىلمەي, ورىسشا شۇلدىرلەپ جۇرگەن كەي وتانداستارىمىزعا قارا­عاندا ماكسيم ءروجيننىڭ ءمۇم­كىندىگى كوبىرەك. ويتكەنى ول مەملەكەتتىك تىلمەن قارۋ­لانعان.

ءنازيرا بايىربەك