قورقىت اتا – سىرداريا ولكەسىن قونىس ەتكەن, وعىز-قىپشاق تايپالارىنىڭ ورتاسىنان شىققان دانىشپان, ويشىل, جىراۋ, قوبىزشى. بىزگە جەتكەن اڭىزداردىڭ بىرىندە قورقىتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى ايتىلادى. قورقىتتى قۇرساعىندا ءۇش جىل بويى كوتەرگەن اناسىن جىلىنا ءبىر رەت تولعاق قىسىپ وتىرىپتى. سودان توعىز كۇن تولعاتىپ, جەر دۇنيەنى ءۇش كۇن, ءۇش ءتۇن نوسەرلەتىپ, سۇراپىل قارا داۋىل سوعىپتى. سىر بويى مەن قاراتاۋدى قاراڭعىلىق باسقاننان ول تاۋدى «قاراسپان» دەپ اتاعان.
قورقىت تۋار كەزىندە,
قاراسپاندى سۋ العان,
قارا جەردى قۇم العان,
ول تۋاردا ەل قورقىپ,
ول تۋعان سوڭ قۋانعان.
بۇل شۋماق ءالى كۇنگە دەيىن اتاقتى قوبىزشىلار مەن باقسى, جىراۋلاردىڭ قوبىزعا قوسىپ ايتاتىن سارىندارىنىڭ باستاماسى بولعان.
قورقىت اتا مازارى 1925 جىلدان وپىرىلا باستاپ, 1952 جىلى سىرداريا وزەنى شايىپ كەتكەن. مازار 19 عاسىردىڭ سوڭىندا ءا.ديۆاەۆ, ي.كاستانە, پ.لەرح زەرتتەۋلەرىنە نەگىز بولعان. بىزگە «تۇركىستان البومى» جيناعىندا جاريالانعان فوتوسۋرەتتەر ارقىلى جەتكەن. ديۆاەۆ پەن كاستانەنىڭ جازۋى بويىنشا قۇرىلىمى شيكى كىرپىشتەن قالانعان دوڭگەلەك ءپىشىندى 6-8 قىرلى كۇمبەزدى قۇرىلىس. ىشكى كورىنىسى بيىك, قابىرعالارى كەرەگە ورنەگىمەن ناقىشتالعان. يسلامعا دەيىنگى تۇرىك ساۋلەت قۇرىلىسى ۇلگىسىمەن سالىنعان.
سول كەزدەگى جۇرتتىڭ حابارسىزدىعى بولار, كەيىن بۇل زيراتتى قايتا جەرلەۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايتىنىن ويلاماعان. ويتكەنى فيزيكادا كوريوليس كۇشى دەگەن زاڭدىلىق بار. بۇل زاڭ بويىنشا جەر شارىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى وزەندەر وڭ جاق بەتكەيىنىڭ, وڭتۇستىك بولىگىندەگى وزەندەر سول جاق بەتكەيىنىڭ ارناسىن شايىپ وتىرادى. وسى زاڭدىلىق نەگىزىندە سىردىڭ قورقىت اتا جاتقان جەرى كەمىرىلىپ, قوبىزشىنىڭ قابىرىنە جاقىنداعان. ءسويتىپ, قايتا جەرلەۋ ءراسىمى 1968 جىلى قولعا الىنعان بولاتىن. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ «قورقىت اتا قابىرىنىڭ باسىنا كەسەنە ورناتىلسىن» دەگەن قاۋلىسى شىعادى. بۇل مىندەت ءمۇسىنشى بەك ىبىراەۆقا جۇكتەلەدى.
كۇي توگىلگەن كەشەن
قايتا بوي كوتەرگەن قورقىت اتا مەموريالدى كەشەنى قىزىلوردا وبلىسى قارماقشى اۋدانى جوسالى كەنتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى 18 شاقىرىم جەردە قورقىت ستانساسىنا جاقىن توبە ءۇستىندە ورنالاسقان. ساۋلەتشى ب.يبراەۆ پەن فيزيك-اكۋستيك س.يساتاەۆتىڭ جوباسىمەن تۇرعىزىلىپ, 1997 جىلى ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرۋ, ءجوندەۋ جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا امفيتەاتر, قىلۋەت, قوشقار مۇسىنىنەن تۇراتىن تۇتاس ساۋلەتتىك انسامبل جاسالعان. قورقىت اتا مۇراسىنان 2 مىڭنان استام جادىگەر قويىلعان مۇراجايى بار. رەكونسترۋكتسيالاۋدىڭ ناتيجەسىندە كەشەندەگى باستى ەسكەرتكىش قوبىز 8 مەتردەن 12,1 مەترگە بيىكتەتكەن. بۇل قورقىت اتا كەشەنىنىڭ بۇگىنگى ارحيتەكتۋرالىق كەسەنەسىن الەمگە تانىتۋ, ونى دۇنيەجۇزىلىك تۋريستىك ورتالىققا اينالدىرا وتىرىپ, تۇركى وركەنيەتىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن جاسالعان وزگەرىستەر بولاتىن.
ەل اراسىندا كەڭ تاراعان قورقىت پەن قىرىق قىز اڭىزى بار. «قورقىت قاشان دۇنيەدەن كوشكەنشە اجالعا مويىنسۇنباعان. ولىمنەن قۇتىلۋدىڭ ەمىن ىزدەپ, دۇنيە كەزىپ جۇرگەن ەكەن. بىراق قايدا بارسا دا الدىنان «قورقىتتىڭ كورi» شىعا بەرگەن. قارا جەردە تۇرۋ قورقىنىش بولا بەرگەن سوڭ, قورقىت سۋ ۇستىندە تۇرىپ كورەيىن دەپ, كىلەمىن سىر سۋىنىڭ بەتىنە توسەپ, مۇڭلى كۇيلەرىن تارتىپتى. سارناپ شىققان قورقىتتىڭ قوبىزىنىڭ داۋىسى ەستىلگەندە, وزەن بويىنداعى ەلدەر ۇيىندە شىداپ وتىرا المايدى ەكەن. ولار توبىمەن وزەننىڭ جاعالاۋىنا جينالىپ كۇي تىڭدايدى. قوبىزدىڭ ءۇنى سىرداريادان الىس جاتقان ارقاداعى ەلدەرگە دە جەتەدى. ارقانىڭ قىرىق قىزى قورقىتتىڭ كۇيىن تىڭداۋعا قۇمارتىپ, ءۇن شىققان جاققا بەتتەپ جونەلگەن ەكەن. قىزدار كۇندىز-ءتۇنى ءجۇرىپ, بەتپاقتىڭ شولىنە كەزدەسەدى. جول-جونەكەي الىس ساپاردىڭ قيىندىعىنان 39 قىز دۇنيەدەن ءوتىپ, سىر بويىنا تەك قىرقىنشى اقساق قىز عانا جەتىپ, كۇيشىنى كورىپ ولەدى. اڭىز بويىنشا «اقساق قىزدىڭ كۇمبەزى» قورقىت اتا كۇمبەزىنىڭ سولتۇستىك تاراپىندا (ارقا جاعىندا) ءبىر شاقىرىمداي جەردە بيىك بەلەستىڭ ۇستىندە دەسەدى. ونى «اقساق قىزدىڭ مۇناراسى» دەيدى.
اڭىزدىڭ جالعاسى
– جەتپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭى كوممۋنيستەردىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ, حالىقتىڭ دا ۇلتتىق سانادان الشاقتاپ, ءوز بولمىسىنا جاتىرقاي قاراعان كەزدەرى ەدى عوي. كەسەنەنى سالۋ كەزىندە دە جەرگىلىكتى قىزىل كوميسسارلاردىڭ تۇرتپەكتەۋىنەن تالاي تۇسىنبەۋشىلىكتەر تۋىندادى. ولاردىڭ قاۋپى دە ورىندى, حالىقتىڭ تاعزىم ەتىپ كۇش الاتىن, كوسموستىق قۋاتى بار ورىننىڭ اينالاسىندا كۇماندى الىپ-قاشپا ءسوز تۋىنداتىپ, قاراپايىم حالىقتى ءدۇدامال حالگە جەتكىزۋ – ولارعا ۇلكەن پايدا. قۇرىلىسقا كىرىسكەن بىزدەردى ءبىر قىرسىق اينالدىرعان سياقتى. شىعارماشىلىق توبىمىزدىڭ اراسىندا شي جۇگىرتكەن ورگانداردىڭ ارەكەتى, ەرەكشە تىلسىم كۇشتىڭ كولەڭكەسىندە, ايدالادا قالدى. قۇراستىرۋشى, سالۋشى, تەمىرشى, تاس قاشاۋشى سياقتى ءارتۇرلى مامانداردان تۇراتىن ۇلكەن ۇجىمنىڭ كەيبىر مۇشەسىنىڭ وتباسىندا قاتارىنان قايعىلى وقيعالار بولا باستايدى. ساپ-ساۋ جۇرگەن جۇرگىزۋشى ءبىر كۇندە جىندانىپ كەتەدى. ەكى قالادا ءبىر كۇندە, ءبىر ساعاتتا ەكى بىردەي ازاماتتىڭ ايەل, بالاسىنىڭ توسىننان قازاعا ۇشىراعانى تۋرالى سۋىق حابار مۇلدەم ەسەڭگىرەتىپ جىبەردى, – دەپ وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ساۋلەتشى بەك يبراەۆ ەسكە الىپ ەدى.
سودان بەك باستاعان ءبىرسىپىرا ازامات ەل اراسىندا اتى شىعىپ جۇرگەن جەتى جاسار كورىپكەل قىزدى تاۋىپ الىپ, جولىعىپ, سەبەبىن بىلمەك بولادى. جاس بالا: «ءبىر اپانى كورىپ تۇرمىن» دەگەن سوزدەن باسقا ماڭدىتىپ ەشتەڭە ايت-
پايدى. جەرگىلىكتى اقساقالداردىڭ كەڭەسىمەن مۇسىنشىلەر قورقىت قابىرىنەن قاشىقتاۋ جەردە جاتقان اقساق قىزدىڭ جارتىلاي بۇزىلعان مولاسىن تاۋىپ الادى. اڭعارعان ادام بۇل قابىردىڭ تابيعي قۇبىلىستىڭ سالدارىنان ەمەس, ادەيىلەپ تەحنيكامەن بۇزىلعانىن بىلە قويار ەدى. وسىدان كەيىن قابىردى تۇزەتىپ, باستاپقىدا جوبادا ەسكەرىلمەگەن بولسا دا, اقساق قىزعا دا ارناپ بەلگى قويۋعا شەشىم جاسايدى. ءبىر قىزىعى, وسى ساتتەن باستاپ ەلدىڭ ۇرەيىن العان وقيعالار ساپ تىيىلادى.
بۇل كۇندە سوققان جەلمەن بىرگە كۇڭىرەنىپ كۇي شەرتەتىن قورقىت قوبىزى وتكەن-كەتكەن جولاۋشىلار مەن حالىقتىڭ زيارات ەتەتىن قاسيەتتى جەرىنە اينالعان. كورمەگەن, بىلمەگەن سەنبەس بولار, بىراق بار قاسيەتىن ىشىنە بۇككەن ەسكەرتكىشتىڭ بىزگە بەلگىلى تۇستارى وسى ەدى.
ايگۇل ۋايسوۆا
