قازاقستاندىقتار مەملەكەتكە 17 ملرد تەڭگە قارىز. ەلىمىزدە جەر جانە مۇلىك سالىعىن تولەۋ مەرزىمى 1 قازاندا اياقتالدى. وسى مەرزىمگە دەيىن سالىعىن تولەمەگەن ازاماتتاردىڭ نەگىزگى قارىزىنا ءوسىمپۇل (پەنيا) قوسىلۋدا. كولىك قۇرالدارىنا قاتىستى قارىز 13 ملرد 527 ميلليون تەڭگەنى قۇرايدى. اتىندا كولىگى بارلار كەلەر جىلدىڭ 1 ساۋىرىنە دەيىن سالىعىن تولەۋى ءتيىس. جالپى سالىق: قارىز با, پارىز با؟ سالىقتان ازاماتتار نەگە جالتارادى؟ قارجى مينيسترلىگى مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ وندىرىستىك ەمەس تولەمدەردى اكىمشىلەندىرۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ولجاس وتار جاۋاپ بەردى.
– ولجاس اسانگەلدىۇلى, مۇلىك, جەر, كولىك سالىعىنان قارىزدار سانى 17 ملرد تەڭگەنى قۇراپ وتىر. سالىق كولەمىنىڭ كوپتىگى مەن سالىق تولەنبەۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
– ءيا, 2020 جىل ءۇشىن مۇلىك سالىعى مەن جەر سالىعىن
1 قازانعا دەيىن تولەۋ كەرەك ەدى. قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكا بويىنشا مۇلىك, جەر, كولىك سالىعى بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ مەملەكەتكە 17 ملرد 822 ميلليون تەڭگە بەرەشەگى بار. ونىڭ ىشىندە 13 ملرد 527 ميلليون تەڭگە كولىك قۇرالدارىنا قاتىستى قارىز. 2020 جىل ءۇشىن بيىلعى جىلداعى وزگەرىس بويىنشا 1 ءساۋىردى قوسا العانعا دەيىن تولەپ ۇلگەرۋ كەرەك ەدى. بۇل سالىق تولەۋشىلەر اراسىندا سالىق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسپاعانىن كورسەتەدى. سەبەبى 2 جىلدان استى. بىزدە سالىق تولەۋشىلەرگە بەرەشەگى جايلى حابارلاما بانك قوسىمشالارىنان كەلەدى. سالىق تولەۋشىلەرىڭ جەكە كابينەتىنە تۇسەدى. سونىمەن قاتار قارىزى كوممۋنالدىق تولەمدەر تۇبىرتەگىمەن بىرگە سالىق تولەۋشىگە جەتكىزىلەدى. بىرىنشىدەن, ءبىز اقپاراتتانعان جوقپىز دەگەن ماسەلە تۋىنداماۋى كەرەك. ەكىنشىدەن, سالىق تولەۋ قارىز با, پارىز با دەپ ايتىپ جاتىرسىز عوي, ول – پارىز. ۇكىمەت «ۇيتپەي مە, بۇيتپەي مە» دەگەنشە ءار ادام وزىنە «مەن سالىعىمدى تولەدىم بە؟» دەپ سۇراق قويىپ, مىندەتىن ورىنداعان-ورىنداماعانىن ويلاۋى كەرەك. «مەن 2020 جىل ءۇشىن سالىعىمدى تولەدىم بە؟» دەگەن سۇراق قوياتىن بولسا, بەرەشەگىن وتەۋ ءۇشىن سالىق ورگاندارىنا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. ۇيدە وتىرىپ, بانك قوسىمشاسى ارقىلى تولەۋگە بولادى. سونىمەن قاتار 2020 جىلدان باستاپ ءبىز «E-salyq-Azamat» ءموبيلدى قوسىمشاسىن ىسكە قوستىق. ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن 750 مىڭ سالىق تولەۋشى تۇراقتى تۇردە پايدالانىپ كەلەدى. ازاماتتار «E-salyq-Azamat» ءموبيلدى قوسىمشاسىندا ءوزىنىڭ جانە باسقا دا تۋعان-تۋىس, جورا-جولداستارىنىڭ جسن ءنومىرىن ەنگىزۋ ارقىلى قانشا قارىزى بار ەكەنىن كورە الادى. سونداي-اق سول جەردە تولەي دە الادى.
– سالىقتان جالتارعان ازاماتتاردىڭ كوبى الماتى, الماتى وبلىسى جانە نۇر-سۇلتاندا تۇرادى ەكەن. سالىق تولەۋدەن نەگە جالتارادى؟ كولىك سالىعى بويىنشا بورىشكەرلەر كوپ, مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
– ءبىز ءوز تاراپىمىزدان بار مۇمكىندىگىمىزدى, ءتۇرلى تەتىكتەردى قولدانساق دا, حالىق سالىق تولەۋگە سالعىرت قارايدى. سالىققا سالعىرت قاراساڭ, زيانى ونىڭ وراسان دەگىم كەلەدى. 17 ملرد 822 ميلليون تەڭگە مەملەكەتتىڭ قازىناسىنا تۇسكەن جاعدايدا قانشاما تىرلىك اتقارىلاتىن ەدى. بۇل قاراجات ءتورتىنشى بيۋدجەتكە تۇسەدى. مىسالى, تۇرعىن سانى 2 مىڭنان اساتىن قالا, اۋىل بيۋدجەتىنە تۇسەدى. قانشاما مەكتەپ, قانشاما اۋرۋحانا, قانشاما بالاباقشا سالۋعا بولاتىن ەدى. قانشاما جولدى جوندەۋگە قوسىمشا قاراجات تابىلار ەدى. دەگەنمەن, بۇل وتە ۇلكەن قاراجات ەمەس. سالىق تولەۋشىلەر قيىن جاعدايلارعا تاپ بولماس ءۇشىن كەزىندە سالىقتىق راقىمشىلىق تا بولدى. بىزدەن بارلىق مۇمكىندىك جاسالىپ وتىر. بىراق سالىق تولەۋشىلەردە ءالى كۇنگە دەيىن «مەنىڭ 1000 تەڭگەمە قاراپ قالدى ما؟» دەگەن تۇسىنىك بار. سالىقتىق راقىمشىلىققا 1 ملن 400 مىڭ ادام ىلىككەن, ونىڭ 800 مىڭى تولەگەن. قالعان شامامەن 600 مىڭ ادامنىڭ 500-مىڭنان استامى 1000 تەڭگەگە دەيىن قارىز. «تەڭىز تامشىدان قۇرالادى» دەگەندەي, ول كىسىلەردىڭ ماردىمسىز قارىزى قوماقتى سوماعا اينالىپ كەتەدى. كەيبىر كىسىلەردە تولەۋ مۇمكىندىگى راسىمەن بولماۋى مۇمكىن. بىراق باسىم كوپشىلىگى 1000 تەڭگەگە دەيىنگى قارىزىن قايتارماعان بولىپ وتىر.
سالىقتىق مادەنيەتى نەگە قالىپتاسپايدى؟
– سالىق – مەملەكەت دامۋىنىڭ ماڭىزدى بولىگى. بىلتىردان بەرى وسى سالادا وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتار كوپ بولدى. اسىرەسە پاندەمياعا بايلانىستى سالىق تولەۋ مەرزىمى وزگەرىپ, كولىك جانە مۇلىك, جەر سالىعى كەيىنگە شەگەرىلدى. جاقىندا بارلىق قازاقستاندىققا جەر جانە يەلىگىندە تۇرعان مۇلىگىنىڭ سالىعى كەلە باستاعانى بەلگىلى. ال كەلەر جىلدان باستاپ تاعى قانداي وزگەرىستەر بولادى؟
– كولىك قۇرالدارى سالىعى ترانسپورت كولەمىنە قاراي ەسەپتەلەدى. بۇرىن 2020 جىلدىڭ سالىعىن سول جىلدىڭ 1 قازانىنا دەيىن تولەۋ كەرەك بولعان. كەيىن ءتۇرلى ۇسىنىس-پىكىرلەردى ەسكەرىپ, 2021 جىلدىڭ قازانىنا دەيىن دەپ وزگەرتتىك. كولىك قۇرالدارى سالىعى 2021 جىلدىڭ ساۋىرىنە اۋىستىرىلدى. وعان دەيىن 31 جەلتوقسان ەدى عوي. مۇلىك يەلەرى سالىقتى جىلدىڭ سوڭىندا تولەيدى, ول اۋداندىق بيۋدجەتكە تۇسكەننەن كەيىن ونى يگەرىپ ۇلگەرە الماي قالادى. سونداي قيىندىقتار تۋىنداماس ءۇشىن ءبىز مۇلىك, جەر سالىعىن 2021 جىلدىڭ 1 قازانىنا, 2020 جىلدىڭ كولىك قۇرالدارى سالىعىن 2021 جىلدىڭ 1 ءساۋىرىن قوسا العاندا تولەۋى كەرەك دەپ اۋىستىردىق. وسىنداي مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعان. مەملەكەت ەلگە جاعداي جاساپ جاتىر. 2019 جىلى بىزدە سالىقتىق راقىمشىلىق بولدى. ول 2020 جىلى ەلدەگى پاندەمياعا بايلانىستى مەرزىمى تاعى دا ۇزارتىلدى. مىسالى, 2019 جىلى ءوسىمپۇلدارى كەشىرىمدە جاتقان 756 مىڭ ادام سالىعىن تولەگەن. جالپى العاندا, 16 ملرد نەگىزگى سالىعىن تولەپ, 3 ملرد 100 ميلليون تەڭگە ءوسىمپۇلى كەشىرىلدى. ال 2020 سالىقتىق راحىمشىلىق تاعى سوزىلىپ, 1 ميلليون 100 مىڭنان استام ادام وسى راقىمشىلىقتى پايدالاندى. بىلتىر سالىقتىق راقىمشىلىق باستالعاندا
1 ميلليون 400 مىڭ ادامنىڭ قارىزى بار ەدى. سونىڭ 1 ميلليون 100 مىڭى تولەدى, 300 مىڭى عانا قالدى. 70 پايىزى تولەپ ۇلگەردى. 15 ملرد سالىقتى تولەپ, 2 ملرد تەڭگەدەن استام ءوسىمپۇلدارى كەشىرىلدى. مەملەكەت 2 جىلداعى سالىقتىق راقىمشىلىق اياسىندا جەكە تۇلعالاردىڭ مۇلىك, كولىك, جەر سالىقتارىنداعى 5 ملرد-تان اسا ءوسىمپۇلدارىن كەشىرىمگە جاتقىزدى. بىراق بىزدە سالىقتىق مادەنيەت قالىپتاسپاي تۇر. سالىق تولەۋ مادەنيەتى قالىپتاسۋ ءۇشىن سانادا سىلكىنىس بولۋى قاجەت.
– كەلەر جىلدان باستاپ ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش 3063 تەڭگەگە كوتەرىلەدى. قازىر 2917 تەڭگەگە تەڭ, ال 5%-عا وسسە, سالىققا مولشەرىنە قالاي اسەر ەتەدى؟ جالپى سالىقتى ۋاعىندا تولەمەسە, قانداي ارەكەتكە كوشەسىزدەر؟
– ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ ءوسۋى كولىك, مۇلىك سالىقتارىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتپەيدى. مىسالى, ءۇيىڭىزدى 20 ميلليون تەڭگەگە ساتساڭىز, ونىڭ سالىعى 5 ميلليون بولۋى مۇمكىن. ال كولىك سالىعى ونىڭ قوزعالتقىش كولەمىنە بايلانىستى. سونىمەن قاتار جەكە تۇلعالارعا ەشقانداي ايىپپۇل قاراستىرىلماعان. ەگەر ءسىز سالىق تولەمەي جۇرسەڭىز, بەرەشەگىڭىز جايلى ەسكەرتەمىز. 30 كۇن وتكەننەن كەيىن قايتا حابارلاما جىبەرەمىز. ودان كەيىن تولەمەسە, سالىقتىق بۇيرىق شىعارامىز. ونى پوشتا ارقىلى سالىق تولەۋشىگە جىبەرەمىز. ودان كەيىن جاۋاپ بولماسا, 5 كۇننەن كەيىن بورىشكەردىڭ مالىمەتتەرىن سوت ورىنداۋشىلارعا تاپسىرامىز. سوت ورىنداۋشىلارى سىزبەن بايلانىسقا شىعىپ, ەسكەرتەدى. ودان كەيىن ءسىزدىڭ ەسەپتەرىڭىزدى بۇعاتتايدى. مۇلىك, جەر, كولىكتەرىڭىزدى ساتۋعا شەكتەۋ قويادى. سونىمەن قاتار قارىزىڭىز كەزىندە 20 اەك بولسا, قازىر 40 اەك-تەن اسقان جاعدايدا عانا شەتەلگە شىعۋىڭىزعا شەكتەۋ قويىلادى. حالىقتىڭ اراسىندا «5 تەڭگەم ءۇشىن شەتەلگە شىعۋعا شەكتەۋ قويادى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان, ونداي بولعان ەمەس.
بارلىعى ءموبيلدى قوسىمشادا تۇر
– ەگەر اۆتوكولىك بىرنەشە جىل بۇرىن ساتىلسا, سالىق وعان قازىر عانا پايدا بولسا نە ىستەۋ كەرەك؟ 10 جىل بۇرىن ساتىلعان كولىككە دە سالىق كەلەدى. بىلتىر, ءتىپتى كولىگى جوق ازاماتتاردىڭ ونداعان مىڭ تەڭگە كولەمىندە سالىق قارىزى تىركەلگەن جاعدايلار ورىن الدى. بۇعان نە سەبەپ؟
– ونداي جاعدايدا اتىندا كولىك بولماسا كولىك جوق دەگەن انىقتامانى تىركەۋدە تۇرعان اۋداندىق باسقارماعا وتكىزۋى كەرەك. كوپتەگەن ازاماتتار ءوزىنىڭ اتىنداعى 15-20 جىل بۇرىنعى كولىكتەرىن سەنىمحاتپەن ساتقان. ول كەزدە سالىقتى كولىك يەسى تولەيدى. ماسەلەن, ءسىز 15 جىل بۇرىن ءبىر اۆتوكولىك ساتساڭىز, ساتىپ العان ادام سالىقتى تولەيمىن دەسە, ءسىزدىڭ اتىڭىزدان تولەيدى. بىراق ءبىز ونداي مىندەتتەمە جاسامايمىز, سالىقتى مەنشىك يەسىنەن تالاپ ەتەمىز. «اتىمدا مۇلىك بولسا دا, بولماسا دا مەملەكەتتىك كىرىستار ورگاندارى ماعان سالىق ەسەپتەيدى» دەگەن تۇسىنىكتەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. ءبىز سوڭعى 3 جىلعا عانا سالىق ەسەپتەيمىز.
– كولىك جارامسىز بولسا, سالىق تولەۋ مىندەتتى مە؟ كولىكتى سەنىمحات بويىنشا ساتسا, سالىق تولەي مە؟
– كولىك سالىعىن تولەۋگە مىندەتتى. كولىگىڭىز جۇرۋگە جاراماي قالعان كۇننىڭ وزىندە كەزەكتەن شىعارماساڭىز, سالىق تولەۋگە مىندەتتىسىز. سالىق زاڭناماسىندا سولاي قاراستىرىلعان. جۇرۋگە جارامسىز بولىپ قالسا, تىركەۋدەن شىعارۋىڭىز كەرەك. سودان باستاپ سىزگە سالىق ەسەپتەلمەيدى. ءسىزدىڭ اتىڭىزدا 3 كولىك بولسا, سول ۇشەۋىنە سالىق ەسەپتەلەدى. ەگەر دە ول ۇشەۋى دە ءسىزدىڭ اتىڭىزدا بولماسا, ەشقانداي سالىق سالىنبايدى. «بىلتىر كولىگىنىڭ سالىعىن تولەپ ساتقان, بيىل ماعان تاعى سالىق كەلىپ وتىر» دەپ حابارلاساتىندار بار. ول كىسى بىلتىر كولىگىن 2020 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ساتتى دەلىك, ول كىسى كولىگىن ساتقاندا 2019 جىلدىڭ سالىعى ءموبيلدى قوسىمشادا كورىنىپ تۇرادى. ونى تولەسە, قارىزى بەت ەسەبىندە تۇرمايدى. ونى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىق ماماندارى كورەدى, بىراق ولار كولىگىڭىزدى ساتقان جىل, ياعني 2020 جىلدىڭ سالىعىن ەسەپتەمەيدى. ويتكەنى ءسىزدىڭ تولەۋ مەرزىمىڭىز ءالى اياقتالعان جوق. سول 9 ايعا تولەمەي ساتىپ جىبەرەدى. زاڭدا جازىلعان, بيىل كولىگىڭىزدى ساتساڭىز, بيىلعى جىلدىڭ سالىعىن سىزدەن تالاپ ەتپەيمىز. ويتكەنى مەرزىمى ءالى جەتكەن جوق. تولەۋ مەرزىمى – 2022 جىلدىڭ 1 ءساۋىرى.
– بالحيا ەسىمدى ەلوردا تۇرعىنى «1-توپ مۇگەدەكتەرىنىڭ اتىندا ءۇي بولسا, ول ۇيدە بىرنەشە ادام تۇرسا, سالىق قالاي تولەنەدى؟ الدە تولەمەي مە؟» دەپ ساۋال جولداعان ەدى. مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتارعا سالىق تولەۋ ماسەلەسىندە قانداي جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان؟
– مۇگەدەكتەردى باسقارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قوسىمشا قوندىرعىلارمەن جابدىقتالعان اۆتوكولىكتەرى بار زەينەتكەرلەر سالىق تولەۋدەن بوساتىلادى. كولىك قۇرالدارىنا سالىقتان بوساتۋ تەك ءبىر عانا كولىك قۇرالى ءۇشىن قاراستىرىلعان. بۇل رەتتە, ولار قوزعالتقىشىنىڭ سىيىمدىلىعى 4000 تەكشە سانتيمەتردەن جوعارى جەڭىل اۆتوكولىكتەر بويىنشا كولىك سالىعىنان بوساتىلمايدى. ەگەر دە قوزعالتقىشىنىڭ سىيىمدىلىعى 4000 تەكشە سانتيمەتردەن جوعارى جەڭىل اۆتوكولىك 2013 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاندا تىركەلسە جانە سول تىركەلگەن ۋاقىتتان باستاپ كولىك قۇرالىنىڭ يەسى وزگەرمەسە, وندا كولىك قۇرالىنىڭ يەسى سالىق تولەۋدەن بوساتىلادى.
«E-salyq-Azamat» ءموبيلدى قوسىمشاسىندا جەكە تۇلعالاردى ءجيى مازالايتىن سۇراقتارعا بارلىق جاۋاپتى كورسەتتىك. ءبىز شايناپ بەردىك, تەك قانا جۇتۋ عانا قالىپ وتىر. 5 مينۋت ۋاقىتىن ءبولىپ, ءموبيلدى قوسىمشاعا كىرىپ قاراسا, سالىققا قاتىستى قارىزىڭىزدىڭ بار-جوعىن, مولشەرىن بىلە الادى ءارى سول جەردەن ءبىراز اقپاراتقا قانىعا الادى. ءبىز حالىققا جاقىن بولعىمىز كەلەدى. «E-salyq-Azamat» ءموبيلدى قوسىمشاسىن وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا قوستىق. وتكەن جىلى 83 مىڭداي ادام پايدالاندى. ال قازىرگى ۋاقىتتا 750 مىڭ ادام پايدالانىپ وتىر. ءموبيلدى قوسىمشادا دەرەكتەر قاتە كورسەتىلگەن جاعدايدا وزگەرتۋگە بولادى. وتكەن جىلى كولىك قۇرالدارى بويىنشا 10 576 ادام ءوتىنىش بەرگەن, ونىڭ 10 465-ءى وڭدەلگەن. سونىمەن قاتار «مىنا جەر مەنىڭ اتىمدا جوق, قاتە مالىمەتتەر» دەپ جەر بويىنشا 2872 ادام ءوتىنىش بەرسە, ونىڭ 2710-ى وڭدەلدى. ونى ءبىز وڭدەمەيمىز, وتىنىشتەر بىردەن ۋاكىلەتتى ورگانعا تۇسەدى.
– جاۋابىڭىزعا راقمەت!
