تىڭ يگەرۋ كەزىندە تسەلينوگراد اتانعان قالانىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بايىرعى اقمولا اتاۋىن قايتارىپ الۋى, ەجەلگى قاراوتكەل جۇرتىندا ەگەمەندىك قارساڭىندا قازاق دراما تەاترىنىڭ اشىلۋى, قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارىنىڭ كوبەيۋى, سول ۋاقىتتا ەلدىك, ۇلتتىق, مەملەكەتتىك ماسەلەلەرى كۇرمەۋىنىڭ شەشىلۋى كورنەكتى جازۋشى-پۋبليتسيست, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى الدان سمايىل ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قالامى قارىمدى قالامگەر – جارتى عاسىردان بەرى وسى قالانىڭ تۇرعىنى. ايتارى بار ازاماتپەن ەل مەن ەلوردانىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنى, قازىرگى قوعامنىڭ بەتالىسى, ارتىق-كەم تۇستارى جايلى اڭگىمەلەستىك.
اقمولا اتاۋى قالاي قايتارىلدى؟
– الدان اعا, بيىل – مەرەيتويلار كوپ جىل. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ وتكەلى وتىرمىز. ءوزىڭىز راديودا جۇمىس ىستەدىڭىز, قازاق راديوسىنا 100 جىل تولىپ وتىر. قاليبەك قۋانىشباەۆ تەاترىنىڭ اشىلعانىنا دا 30 جىل. ونەر وشاعىنىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي ءسىزدىڭ قاتىسىڭىزدىڭ بارىن بىلەمىز. جاقىن كۇندەرى مەرەيلى 75 جاسقا تولعالى وتىرسىز. قۇتتى بولسىن! وسى جاستىڭ بيىگىنەن قاراعاندا, ءومىرىڭىزدى سارالاعاندا قانداي ويلار كەلەدى؟ وتكەن ءومىر جولىڭىزعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– حالقىمىزعا بەلگىلى ازامات, قازاقتىڭ اقسەلەۋى اتانعان اعام بولعان. ءبىر كۇنى كولىكتە كەلە جاتسام, راديودان «التىن قوردان» الىنعان حابار بەرىلىپ جاتىر ەكەن. سويلەپ جاتقان – اقسەلەۋ سەيدىمبەك. سوندا: «كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ, ۇلتتىق نامىسى بار ادام ۇلتتىڭ, قوعامنىڭ شارۋاسىنا ارالاسپاي تۇرمايدى. بۇكىل ءومىرىم قازاقتىڭ تاريحى مەن ونەرىن زەرتتەپ, سونىڭ نامىسىن جىرتۋمەن ءوتتى» دەدى. وسىنى مەن دە ايتا الامىن. كەڭەس وداعى كەزىندە وقۋدى بىتىرگەن سوڭ, جولداما بەرەدى. سول جەرگە مىندەتتى تۇردە بارۋىڭ كەرەك. وسىلاي قازمۋ ديپلومىن العاننان كەيىن تسەلينوگرادقا كەلىپ, وبلىستىق راديوعا جۇمىسقا تۇردىم. بۇل 1971 جىل بولاتىن.
وسىنداعى كوزى اشىق قازاق ازاماتتارىمەن ارالاسىپ جۇرەتىنبىز. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىنا قاراي «ءتىلدىڭ ءتۇرى – مىناۋ. وسىلاي ءۇنسىز كەتە بەرەمىز بە؟» دەپ ويلانا باستادىق. تسەلينوگرادتا جالعىز قازاق مەكتەبى بولدى. سونىڭ وزىندە تومەنگى كلاستاردا ورىسشا وقىتاتىن. ونىڭ سەبەبى قازاقتار قازاق سىنىپتارىنا بالالارىن بەرمەيتىن.
وداقتىڭ 15 رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشىندە ەرتەرەك ويانعانى – پريبالتيكا مەملەكەتتەرى. توقسانىنشى جىلدارعا قاراي سوندا «سايۋديس» دەگەن قوعامدىق-ساياسي ۇيىم قۇرىلدى. ءبىز دە وسى ۇيىم سياقتى قوعام قۇرايىق دەپ شەشتىك. سونى باستاعانىمىزدا بىرەۋى ءتۇسىندى, بىرەۋى تۇسىنبەدى. قۇرىلتاي وتكىزىپ, جارعىسىن جازۋ كەرەك بولعان سوڭ, وبلىستىق پارتيا كوميتەتىن حابارسىز قالدىرۋعا بولمايتىن. ولار اياقتان شالدى. ءبىراز سابىلعانىمىزدان كەيىن بۇرىنعى پيونەرلەر سارايى, قازىرگى ماحامبەت وتەمىسۇلى اتىنداعى وقۋشىلار سارايىندا قۇرىلتاي وتكىزۋىمىزگە رۇقسات بەرىلدى. سول جەردە «ءتىل جانە مادەنيەت» قوعامىن قۇردىق. قۇرىلتايعا سول ۋاقىتتا وسىندا جۇرگەن مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ كەزدەيسوق قاتىسىپ قالدى. ول كىسى ءسوز سويلەپ: «اپىرماي, مىنا ورىستانىپ كەتكەن تسەلينوگرادتا سىزدەر رەسپۋبليكادا العاش رەت قازاق قوعامىن قۇرىپ جاتىرسىزدار» دەپ تاڭعالدى. سول قوعامدى ءوزىم باسقاردىم. وبلىستىق «ءتىل جانە مادەنيەت» قوعامىنىڭ قۇرىلتايى 1990 جىلدىڭ مامىر ايىندا ءوتتى.
– وسى قوعامنىڭ ىقپالىمەن تسەلينوگرادتا قازاق تەاترى اشىلدى, قالاعا اقمولا اتاۋى قايتارىلدى. وسىنىڭ ءبارى قالاي جۇزەگە اسقانىن ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك.
– قوعامدى قۇرعاننان كەيىن الدىمىزعا ۇلكەن ماقساتتاردى قويدىق. ءبىرىنشى ماقساتىمىز تاريحي جەر اتاۋلارىن قايتارۋ بولدى. قاجىمۇقان اۋىلىنا بالۋاننىڭ اتىن بەرۋدەن باستادىق. ول بۇرىن بۋدەننىي دەپ اتالاتىن. قاجەكەڭنىڭ تۋعان جەرى – بۇل. اكەسى مەن شەشەسىنىڭ بەيىتى دە سول جەردە. اناۋ كۇنى بىرەۋلەر سونى تاپتىق دەپ سەنساتسيا جاساپ ءجۇر. بۇل – باياعىدان بەلگىلى.
ودان سوڭ اقمولا اتاۋىن قايتارۋعا كىرىستىك. «بۇل مۇمكىن ەمەس» دەگەندەر كوپ بولدى. ءبىر كۇنى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى اندرەي براۋنعا كىردىم. وعان بايىرعى اتاۋدى قايتارۋ كەرەك دەپ ايتتىم. ول بولسا: «قانداي ەرتەگى ايتىپ وتىرسىز؟ مەن قولداعانمەن وسى جەردىڭ قالىڭ حالقى دەس بەرمەيدى. جان-جاقتارىنا كوزدەرىڭدى اشىپ قاراساڭدارشى, بولمايتىن نارسەنى نەگە قۋاسىندار؟» دەدى. بۇل ماسەلەنى تاياۋدا وتەتىن وبلىستىق دەپۋتاتتار سەسسياسىنىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋدى سۇرادىم. براۋن «مەيلى» دەدى. كەڭەس وتىرىسىنا قاتىسىپ, بايانداما جاسادىم. كەڭەس جانىنان وسى ماسەلەنى زەرتتەيتىن كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىندىم. بۇل داۋىسقا سالعاندا وتپەي قالدى. سوسىن براۋن: «وسى كوميسسيانى قۇرا سالساڭدارشى. سودان بىردەڭە شىعادى دەپ ويلايسىزدار ما؟ ءجۇرسىن سولاي» دەدى. قايتادان داۋىسقا سالدى, كوميسسيا قۇرىلدى. ماعان كەرەگى – وسى ەدى. ويتكەنى وبلىستىق كەڭەستىڭ جانىنان قۇرىلعان كوميسسيا زاڭدى كوميسسيا بولىپ ەسەپتەلەدى.
كوميسسيا قۇرىلعان سوڭ ءبارى مەنى توراعا قىلىپ سايلادى. «تسەلينوگراد قالاسى اقمولا قالاسى, وبلىس اقمولا وبلىسى بولىپ وزگەرتىلسىن» دەپ قول جينادىق. از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە 12 مىڭ قول جينالدى. سونى جوعارعى كەڭەسكە اپاردىق. سول كەزدە جوعارعى كەڭەس توراعاسى ءابىش كەكىلباەۆ ەدى. بىراق ول كىسىگە جولىعا المادىم, ءباسپاسوز حاتشىسى ەربول شايمەردەنۇلىنا تاپسىردىم دا, قايتتىم. اياعى اقمولا اتاۋىنىڭ قايتۋىمەن اياقتالدى عوي. ارتىنان ەربولدان بىلسەم, ولار ۇكىمەت جانىنداعى ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ كەلىسىمىن العان. جوعارعى كەڭەستىڭ قايناعان وتىرىسى ۇستىندە ەڭ سوڭعى ماسەلە ەتىپ كۇن تارتىبىنە ەنگىزگەن. ەل شارشاپ وتىرعان كەزدە داۋىسقا سالعاندا ابەكەڭ: «مۇنى تالقىلاۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن عوي. سوندىقتان اقمولا اتاۋىنىڭ قايتۋىندا ءابىش كەكىلباەۆ پەن ەربول شايمەردەنۇلىنىڭ دا ەڭبەگى بارىن اتاپ ايتۋىم كەرەك.
سول كەزدە پەتروپاۆل مەن پاۆلودارداعى جىگىتتەرگە: «قازىر الاساپىران بولىپ جاتقان كەز. مەنىڭ ىزىممەن ءجۇرىپ, جاعدايدى پايدالانىپ قالىڭدار» دەپ تالاي رەت ايتتىم. بىراق ولار ىستەي الماي, كەشىگىپ قالدى.
ۇلت تامىرىن ۇلىقتاساق
قازاق تەاترىن قۇرۋدى ۇسىنعانىمىزدا ءتيىستى شەشىمگە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قايرەدين كارىباەۆ قول قويدى. ونىڭ ورىنباسارى سايلاۋ بايبولوۆ پەن قالانى باسقارعان امانجول بولەكباەۆ تەاترعا كەرەكتىن ءبارىن جاساپ بەردى. تەاترعا رەجيسسەر جاقىپ وماروۆتى شاقىرۋعا سەبەپكەر بولدىم.
تاعى ءبىر جۇمىسىمىز قازاق مەكتەپتەرى مەن قازاق بالاباقشالارىن كوبەيتۋ بولدى. وندا دا كۇندىز-ءتۇنى قول جينادىق. قالانى كۆارتال-كۆارتالعا ءبولىپ, كەشكە جۇمىستان كەيىن قولىمىزعا قاعاز, قالام الىپ, ەل ارالادىق. ءبىرىنشى جىلدىڭ وزىندە مەكتەپتەردە ون شاقتى قازاق كلاسسى اشىلدى. ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتى سالعان جاڭا عيماراتتان تازا قازاق بالاباقشاسىن اشتىق. وعان دا امانجول بولەكباەۆ كومەكتەستى. سونىڭ كومەگىمەن جيھازدارعا دەيىن جاساتتىق. وڭتۇستىككە كىسى جىبەرىپ, ادىستەمەلىك, عىلىمي ادەبيەتتەردى الدىردىق. بۇل پروتسەسس وبلىس بويىنشا ءجۇردى. قازاق كلاسستارى كوبەيگەن سايىن مۇعالىمدەر مەن تاربيەشىلەر جەتپەيتىن بولدى. سول سەبەپتەن ورىس مەكتەپتەرىن ارالاپ, قازاق مۇعالىمدەرىن ۇگىتتەدىك. ولارعا مىڭ دا ءبىر راقمەت, كوبىسى كەلىستى. سولارعا بولەكباەۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا 20 پايىزعا دەيىن قوسىمشا جالاقى تولەتتىردىك.
قازاق مۋزىكا مەكتەبى دە سول ۋاقىتتا اشىلدى. سونىمەن قاتار مەشىت ماسەلەسىمەن دە تىكەلەي شۇعىلداندىق. بازاردىڭ ماڭىندا تۇرعان مەشىتتى سالدىرتقان ەدىك.
– ايتىپ وتىرعانىڭىز «ءسادۋاقاس عىلماني» مەشىتى مە؟
– ءيا. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە ىستەگەن, كەيىن سەناتور بولعان قايسار وماروۆ دەگەن ازامات مەشىتتى اشۋ ءۇشىن اۋدانداردان استىق جينادى. جينالعان استىق مەشىت ماسەلەسىمەن اينالىسقان كوميسسياعا تاپسىرىلىپ, ولار سونى ساتىپ, اقشاعا اينالدىردى. وسىندا «تسەلينوگرادسترويتەحمونتاج» دەگەن ۇلكەن كومبينات بار ەدى. مەشىت قۇرىلىسىمەن وسى كومبيناتقا قاراعان ترەست اينالىستى. ول قىسقا عانا مەرزىمدە بوي كوتەردى.
شىنىن ايتۋ كەرەك, سول كەزدە ەل ءوزىنىڭ تىلىنە دە, دىنىنە دە, سالت-داستۇرىنە دە ابدەن شولدەدى. ەلدىڭ ءوزى بىزبەن قاتار جۇگىردى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىم اشقان «قاراوتكەل» گازەتى ۇلكەن ءرول اتقاردى. قازىر سول گازەت تىگىندىلەرىن قاراپ وتىرىپ, قانشاما جۇمىس جۇرگىزگەنبىز دەپ ءوزىم تاڭعالامىن. سول ۋاقىتتا شارشاۋدى دا بىلمەيتىنبىز.
«جاستار» تەاترىنا ەسەنبەرلين ەسىمى بەرىلسە
– قازاق تەاترىنىڭ اشىلۋى جايلى ايتىپ وتىرسىز. وعان قاليبەك قۋانىشباەۆتىڭ اتى بەرىلدى عوي. مەن اشىربەك سىعايدىڭ ءبىر ماقالاسىن وقىعان ەدىم. باستاپقىدا بۇل تەاترعا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ اتى بەرىلمەكشى بولعان ەكەن. مەنىڭشە, قازىر ۆوكزال جاقتاعى بۇرىنعى كۇلاش بايسەيىتوۆا تەاترىندا وتىرعان «جاستار» تەاترىنا ەسەنبەرليننىڭ اتىن بەرۋ كەرەك سياقتى. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز؟
– قازاق تەاترى اشىلعان سوڭ, وعان ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ اتىن بەرۋ كەرەك دەگەن پىكىردە ەدىم. جاقىپ وماروۆقا «قاھاردى» سپەكتاكلگە اينالدىر دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. «قاھارداعى» وقيعانىڭ ءوزى وسى جەردە ءوتتى. قاجىمۇقان ستاديونىنىڭ ماڭايىندا بەكىنىس بولعان. سونى 1838 جىلى كەنەسارى شابۋىلداپ, قيراتقان. قامال 1832 جىلى سالىنعان. جاقىپقا «ءار وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ ءوزىنىڭ پاسپورتى بولادى. قاراعاندى ساكەن سەيفۋلليندى, تالدىقورعان ءىلياس جانسۇگىروۆتى قويادى, سەمەي تەاترىنىڭ شىمىلدىعى ابايمەن اشىلادى, سەن كەنەسارىمەن اش» دەگەن ەدىم. ول كونبەي قويدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە اشىربەك سىعاي كەلدى. ول سول كەزدە – مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى. ءبارىمىز جينالىپ, ءبىر جيىن وتكىزدىك. وعان وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى سۆەتلانا جالماعامبەتوۆا باستاعان ازاماتتار قاتىستى. سول ۋاقىتتا تەاترعا قاليبەك قۋانىشباەۆتىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى ۇيعارىلدى. بۇل شەشىمگە قارسى شىعۋ ءبىرتۇرلى عوي ەندى. قۋانىشباەۆ – ابايدى سومداعان قازاقتىڭ ۇلى اكتەرى. ەلۋباي ومىرزاقوۆ, سەركە قوجامقۇلوۆ – بۇل ۇشەۋىنىڭ شوقتىعى قاشان دا بيىك قوي. ولار – قازاق تەاتر ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاپ كەتكەن ادامدار. ونىڭ ۇستىنە سول كەزدە قۋانىشباەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى تويلانىپ جاتقان. سول جولى جاقىپ وماروۆقا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اتاعى دا بەرىلدى.
ال ايتىپ وتىرعان ءسوزىڭ – دۇرىس. «جاستار» تەاترىنا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ اتىن بەرۋگە بولادى. ءارى-بەرىدەن سوڭ بەرۋ – مىندەت. كوپ ادام وسى جەردىڭ تاريحىن, ەسەنبەرليننىڭ وسى وڭىردە تۋعانىن دا بىلمەۋى مۇمكىن. ءوزى ۋاقىت وتكەن سايىن كەيبىر قۇندىلىقتار سۇيىلىپ بارا جاتىر. ءدال ەسەنبەرليننىڭ ەرلىگىن جۇرەگىمەن ءتۇسىنىپ, جۇرەگىمەن سەزەتىن ادامدار دا از بولۋى مۇمكىن.
وسى قالادا ەسەنبەرلين اتىندا تەاتردىڭ بولماۋى ءبىر كەم دۇنيە بولسا, ەكىنشىسى – قاجىمۇقاننىڭ ەسكەرتكىشى جوق. وسىنى ايتا-ايتا شارشادىم. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى سپورت تاريحىندا قاجەكەڭە جەتكەن ادام جوق. جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ اتىنا ۇلكەن سپورت سارايىن بەرىپ, ەسكەرتكىشىن ورناتتىق قوي. مۇنى قۇپتايمىن, وتە دۇرىس. بىراق قاجەكەڭنىڭ قۇرمەتتەلمەي جاتقانى وكىنىشتى. اتىندا ەسكى ستاديون بار, وعان رەستاۆراتسيا جاسايمىز دەگەن. بىراق قاشان جاسالاتىنى بەلگىسىز. قاجىمۇقاننىڭ كوشەسى بار, سونىڭ بويىندا بالۋان بابامىزدىڭ ەسكەرتكىشى تۇرۋى كەرەك ەدى. بۇل ماسەلەنى قانشاما رەت كوتەردىم. دەپۋتات كەزىمدە دە ايتتىم. ءالى دە بولسا قاجەكەڭە ءبىر ەسكەرتكىش قويۋىمىز كەرەك.
ەسكەرتكىشتەر – ۇلتتىق, مەملەكەتتىك يدەولوگيا
– ەسكەرتكىشتى ايتىپ جاتىرسىز. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەسكەرتكىشىن سىناعانسىز. جاقىندا بوي كوتەرگەن جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆتىڭ ەسكەرتكىشى دە جانى جوق دەپ سىنالدى. بيىل تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى بولعاننان كەيىن ەلوردادا ءبىراز ەسكەرتكىش ورناتىلدى. استاناداعى ەسكەرتكىشتەرگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەسكەرتكىشى وتە ناشار. زىلدەي ءبىر تۋ… جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان ادام ونىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەي قالادى. تۇعىرى رەيحستاگ بولۋى كەرەك ەدى. تۇعىرداعى ادام ۇلكەن قيمىلدىڭ ۇستىندە بولعانى دۇرىس ەدى.
ەسكەرتكىش – بىرىنشىدەن بەلگىلى ءبىر تاريحي تۇلعاعا كورسەتىلگەن قۇرمەت. ەكىنشىدەن – ۇلكەن ۇلتتىق, مەملەكەتتىك يدەولوگيا. قازاق تاريحىنداعى قاي وقيعاعا جانە قانداي تۇلعاعا نازار اۋدارۋ كەرەك؟ وسىنى شەشىپ الۋىمىز قاجەت ەدى. ەڭ الدىمەن نازار اۋداراتىن – الاش ارداقتىلارى. الاشوردا قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قۇربان بولدى. ولار وسى يدەيانى كوتەرگەندە, اتىلاتىنىن دا, دارعا اسىلاتىنىن دا, تۇرمەگە جابىلاتىنىن دا ءبىلدى. ەرلىك دەگەن – وسى. استانا ارقاعا كوشكەندە ەڭ الدىمەن سولارعا ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك ەدى. بىراق ولاي بولمادى. قازىر ەندى ءاليحان بوكەيحان, احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى سالىندى. بىراق كوزگە تۇسپەيتىن ەلەۋسىز جەرگە ورناتتى. ول ماڭايعا ەل بارا قويمايدى. بيىك تۇعىردىڭ ۇستىنە دە قويعان جوق. قالادا ءاليحان بوكەيحاننىڭ داڭعىلى تۇر عوي. ەسكەرتكىشتى سوعان نەمەسە ورتالىقتىڭ ۇلكەن الاڭىنا قويۋ كەرەك ەدى.
قازاقى ورتا قالىپتاستىرا المادىق
– سىزدىڭشە, تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى ماقساتتارى قانداي بولۋى كەرەك؟
– تاۋەلسىزدىك ۇران ءۇشىن ەمەس, ۇلتتىق مازمۇن ءۇشىن كەرەك. وسىنى اقسەلەۋ دە ايتاتىن. بىزگە رەسپۋبليكانىڭ ساياساتىنان, ەكونوميكاسىنان, الەۋمەتتىك ومىرىنەن باستاپ قازاقتاندىرىپ, ۇلتتاندىرۋىمىز كەرەك. ايتپەسە بولمايدى. دەموكراتيالىق ەۋروپا دەيمىز عوي. قاراپ وتىرساڭ, ولاردىڭ ءبارى ۇلتتىق مەملەكەت. انگليا دا, گەرمانيا دا, فرانتسيادا دا, يسپانيا دا, يتاليا دا. مىسالى, گەرمانيا نەمىستىڭ رۋحىنا شاڭ تيگىزبەيدى. فرانتسۋزدار دا, يتالياندىقتار دا, يسپاندىقتار دا – سولاي. ولاردىڭ تىلىنە ءتيىسىپ كورشى, نە بولار ەكەنسىڭ؟! وتىز جىل بويى قازاق ءتىلى ماسەلەسىن قۋىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى – ۇلكەن ولقىلىق. ءالى كۇنگە دەيىن سونىڭ جوعىن جوقتاپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى – ۇيات. سوندا وتىز جىلدا نە بىتىرگەنبىز؟!
ءبىز ۇلتتىق قازاقى ورتا قالىپتاستىرا المادىق. مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك. سونىڭ مىسالىن ايتايىن. مەن «اعىلشىن ورامىندا» تۇرامىن. ليفتىگە مىنسەم, مەنىڭ جاسىمداعى ادامدار نەمەرەلەرىمەن ورىسشا سويلەسىپ تۇرادى. سوندا يمانىڭ قاسىم بولادى. دالاعا شىقسام دا – سول. ءۇيدىڭ جانىنداعى ساياباقتا كۇندە ءۇش-ءتورت ساعات سەرۋەندەيمىن. وندا ەستيتىن ءسوزىم دە – ورىسشا.
بۇل قازاقستاننىڭ استاناسىندا ۇلتتىق ورتا قالىپتاسپاعانىن كورسەتەدى. قازاقتىڭ قانى وسىنشاما قالاي سۇيىلىپ كەتتى؟! وتىز جىل بويى قان نەگە قويۋلانباي جاتىر؟! مەن سوعان تاڭقالامىن. مەن سەگىز جىل پارلامەنتتە وتىرعاندا ءبىراۋىز ورىسشا سويلەگەن جوقپىن. ال وسى پارلامەنتكە دەپۋتات بولىپ كەلگەن قازاق ازاماتى نامىستانىپ, قازاقشا سويلەۋ كەرەك قوي. بىراق ولاي ەمەس. نەگە؟ وسى «نەگە؟» دەگەن سۇراق ءالى كۇنگە دەيىن جۇرەككە قادالىپ تۇر. سونى ويلاۋىمىز كەرەك. ەكونوميكا ءويتىپ-ءبۇيتىپ تۇزەلەر. الايدا وسىلاي كەتە بەرسە, ۇلتتىق مادەنيەت قادىرلەنبەيدى, ۇلتتىق ادەبيەت دامىمايدى. ال حالىقتىڭ كوپ بولىگى «ورازا, ناماز توقتىقتا» دەگەندەي, ءوزىنىڭ كۇنكورىسىمەن ءجۇر.
جەتىستىكتى ەشكىم تارتىپ المايدى. مۇنى ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى دە جوق. حالىق مۇنى كورىپ وتىر. حالىق – ويىنشىققا الداناتىن بالا ەمەس. تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ ۇلكەن ماقساتى ۇلتىڭدى تانۋ بولۋى كەرەك. دامىعان ەلدەردى قاراپ وتىرساڭ, ولار ۇلتتى ءوزىنىڭ ءداستۇرى, ءوزىنىڭ دارا قاسيەتتەرى ارقىلى تاربيەلەۋگە ۇلكەن كوڭىل بولەدى. ولار ۇلتتىق نامىستى وياتۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويعان. ويتكەنى نامىسى بار ۇلت ءوزىن دامىتادى, باسقادان كەم قالماۋ ءۇشىن ءبارىن ىستەيدى. ال ورىسشا سويلەپ جۇرگەن قازاقتان بىردەڭە كۇتۋ قيىن.
ادامتانۋ جانە ۇلتتانۋ ينستيتۋتى كەرەك
ءوزىڭدى تانۋ ءۇشىن باسقانى دا ءبىلۋ كەرەك. مەن باياعىدا ادامتانۋ جانە ۇلتتانۋ ينستيتۋتىن اشايىق دەگەنمىن. ءدال وسىنداي ينستيتۋت رەسەيدە باياعىدا قۇرىلعان. ول ءوز ۇلتىڭ تانيدى, باسقا ۇلتتارمەن سالىستىرادى. كەمشىلىكتىڭ ءبارىن تىزەدى. سوعان سايكەس ساياسي بەلگىلى ءبىر جوسپارلار جاسايدى.
قازاق كوشىنىڭ كەيىن قالۋىنا كىم نەمەسە نە سەبەپ بولدى؟ بۇعان پاتشالىق رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتى سەبەپ. كەڭەس وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنان دا كەرەمەت قامقورلىق كورگەن جوقپىز. راس, وقىتتى, توقىتتى. بىراق ۇلتتىق مادەنيەتتى, ۇلتتىق ءداستۇردى, ءدىنىمىزدى دامىتۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك بەرگەن جوق. ال زارداپتارى قانشاما بولدى. سول زارداپتاردان ۇلت قانشالىقتى رۋحاني زيان شەگىپ جاتىر؟! سونى كىم زەرتتەيدى؟!
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سىرتتا 5 ميلليون قازاق بار دەدىك. وسى ۋاقىتتا سونىڭ 4 ميلليونى قازاقستاندا وتىرۋ كەرەك ەدى. ونىڭ كەم دەگەندە 3,5 ميلليونىن سولتۇستىك قازاقستانعا, قوستانايعا, شىعىس قازاقستانعا قونىستاندىرۋ كەرەك ەدى. ءتىلدى, باسقانى دامىتا الماي, جاسقانشاقتاپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى نە؟ شەكارالاس وبلىستاردا قازاقتاردىڭ ءالى دە ازدىعى. ەگەر قازاقتى كوپشىلىك ەتەتىن بولساق, ماسەلەلەر وزىنەن-ءوزى شەشىلەر ەدى. ەڭ ءبىرىنشى جاسالاتىن ماسەلەمىز وسى بولۋ كەرەكتىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلكەن ولقىلىقتارىنىڭ ءبىرى دە – وسى. ءالى دە كەش ەمەس.
– «تامۇقتان كەلگەن ادام» رومانى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەندىڭىز. بۇل شىعارمانىڭ جەلىسىن قايدان الدىڭىز؟
– مۇنى جازۋىما اشارشىلىق, رەپرەسسيا تۋرالى ەستىگەن اڭگىمەلەرىم سەبەپ بولدى. الدىمەن وسى تاقىرىپقا پوۆەست جازدىم. ونى 1975 جىلى اياقتاپ, «جازۋشى» باسپاسىنا اپارىپ بەردىم. ءۇش ايدان كەيىن «شىعارماڭ باسىلمايدى» دەگەن جاۋاپ كەلدى. بىراق سەبەبى ايتىلمادى. پوۆەست سول قالپىمەن قالدى. قوعامدىق جۇمىستارمەن ءجۇرىپ قالىپ, بەرتىندە رومان قىلىپ جازىپ شىقتىم. سماعۇل ەلۋباەۆ «اق بوز ءۇي» رومانىن مەنەن كوپ كەيىن جازدى. ال مەنىڭ رومانىمدا ءوزىمىزدىڭ اۋلەتتىڭ وقيعاسى سۋرەتتەلەدى. سونى اقسەلەۋ اعام وقىپ, «مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىن» دەپ كەڭەس بەردى.
– قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟
– كەيىنگى كەزدە «ءتاڭىر سوتى» دەگەن درامالىق پوەما جازدىم. ەندى ۇلكەن دۇنيەلەر جازاتىن جاستان كەتىپ بارا جاتىرمىز. قازىر الەمدە ۇلتتىق سايكەستىك ءجۇرىپ جاتىر. الەمنىڭ بۇكىل حالىقتارى ءوز ۇلتىن جاڭا زامانعا بەيىمدەۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرىپ وتىر. بۇگىنگى كۇننىڭ ادامى ەرتەڭگى كۇنمەن ءومىر سۇرە المايتىن زامانعا جەتتىك. عىلىم كەرەمەت قارقىنمەن دامىپ جاتىر. اقپارات تاسقىنىنىڭ استىندا قالدىق. وسىنداي زاماننىڭ ەكپىنىنە ىلەسە الماساڭ, جەتىلگەن ۇلتقا ەمەس, جەتىلگەندەرگە قىزمەت ەتەتىن ۇلتقا اينالاسىڭ. كوشتىڭ سوڭىندا جۇرەسىڭ. وسى ماسەلەنى زەرتتەپ, «جاھان جانە ادام» جيناعىن شىعاردىم. بىتىرگەن ۇلكەن ەڭبەگىمنىڭ ءبىرى «ۇلت. ازامات. نامىس» دەپ اتالادى. وندا قازاق ۇلتىنا سيپاتتاما بەرىپ, كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن جازدىم.
– مازمۇندى اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن
امانعالي قالجانوۆ
