اعىمداعى اپتا ورتاسىندا استانا اكىمدىگىنىڭ قاۋلىسى مەن قالالىق ءماسليحاتتىڭ شەشىمىمەن ەلوردادا بۇعان دەيىن سانمەن بەلگىلەنگەن بىرقاتار كوشەلەرگە اتاۋلار بەرىلىپ, بىرنەشە كوشەنىڭ اتتارى وزگەرگەنىن, سونىڭ ىشىندە ەڭبەكشىلەر كوشەسى جانە جوبالىق اتاۋى № 36 كوشە بىرىكتىرىلىپ, ءاليحان بوكەيحان داڭعىلى اتاۋىن العانىن سۇيىنشىلەگەنبىز. قر ۇلتتىق مۋزەيىندە وتكەن الاش كوسەمىنىڭ 150 جىلدىعى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان «ءاليحان بوكەيحان: الاش مۇراتى جانە تاۋەلسىزدىك قۇندىلىعى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا سونىڭ جالعاسى ىسپەتتەس بولدى.
استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن اتاۋلى شارانى قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى ۇيىمداستىردى. بەلگىلى عالىمدار, قر پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتارى, زيالى قاۋىم وكىلدەرى, ءاليحان بوكەيحان تۋعان توپىراقتان باس قالاعا ارنايى كەلگەن قوناقتار جينالعان باسقوسۋدى قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرمەك امانشاەۆ اشىپ بەردى.
– بيىلعى جىل ءبارىمىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزعا يە. وسى جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. شىندىعىنا كەلگەندە, ەلىمىزدىڭ دامۋى تۇرعىسىنان قاراعاندا, ونىڭ ءار جىلى عاسىرعا تاتيدى. بۇگىندەرى ءبىز بۇكىل الەم تانىپ, الەمدىك وركەنيەت مويىنداعان الدىڭعى قاتارلى جاسامپاز ەلگە اينالدىق. استانا قالاسىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعى اياسىنداعى شارالاردىڭ ۇلكەن باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ەلوردادا قاڭتار ايىنان باستاپ كوپتەگەن شارالار ءوتىپ كەلەدى. ولار جەلتوقسان ايىنىڭ اياعىنا دەيىن جالعاسادى, – دەگەن ەرمەك ءامىرحانۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەلدىك ىستەرىنە توقتالدى.
– «وتكەنگە – تاعزىم, بولاشاققا – امانات» دەمەكشى, مەملەكەتىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي, الەۋمەتتىك ومىرىنە, رۋحانيات الەمىنە, عىلىم, بىلىمگە ۇلكەن ۇلەس قوسقان قايراتكەرلەرىمىزدىڭ, سونىڭ ىشىندە الاش ارداقتىلارىنىڭ ورىنى دا, ءجونى دە بولەك. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ مۇنىڭ ماعىناسىن وتە تەرەڭ اشىپ, ءوز سوزىندە ايتقان بولاتىن. ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى دا بيىل ءارتۇرلى دەڭگەيدە اتالىپ كەلە جاتىر, – دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ امبەباپتىعى
تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا حالقىمىز ءاليحاننىڭ بەينەسىمەن قاتار احمەت, مىرجاقىپ, ماعجان, جۇسىپبەك, شاكارىم سىندى اياۋلى تۇلعالارمەن قايتا قاۋىشتى. بۇل جونىندە قر ۇعا اكادەميگى سەيىت قاسقاباسوۆ ماعىنالى ءسوز ءوربىتتى. «ەگەر ءبىز تاۋەلسىزدىك الماعاندا ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىن اشا المايتىن ەدىك. ازات ەل اتانباي تۇرعاندا, 1988 جىلى بار كۇش-جىگەرىمىزدى سالىپ, شاكارىمدى قالاي اقتاپ العانىمىز ەسىمدە. ول كەزدە كپسس كۇشەيىپ تۇرعان بولاتىن. سوندىقتان بۇگىن – ءاليحاننىڭ عانا ەمەس, بۇكىل الاشتىڭ تويى» دەدى اكادەميك ءوز ءسوزىنىڭ القيسساسىندا.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ امبەباپتىعى تاڭعالدىرماي قويمايدى. ونىڭ ارالاسپاعان سالاسى جوق دەسەك تە بولادى. سەيىت اسقارۇلى وسىعان دا توقتالدى. «قازاق حالقىنىڭ تاريحى, مادەنيەتى, ەتنوگرافياسى, سول زامانداعى قازاقتىڭ حال-جاعدايى, قازاق جەرى مەن مالىنىڭ ماسەلەسى, اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەسى, ستاتيستيكاسى, نە كەرەك ءاليحان وسىنىڭ ءبارى تۋرالى ماقالالارى مەن ەڭبەكتەرىندە دالەلدى دەرەكتەر مەن دايەكتەرىمەن جازدى. وسى ەڭبەكتەرى ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان جوق. شوقاننان كەيىن, ءتىپتى, ونى قازاقتان شىققان ەكىنشى گەوگراف دەپ اتاۋعا بولادى» دەدى عالىم.
بۇدان سوڭ ءاليحان تۇلعاسىن زەرتتەۋ جاعىنا ويىستى. «ءاليحان مەن الاشپەن تامسانۋىمىز ءالى بىتكەن جوق. ءبىز سول تامسانۋدان ءارى اسا الماي ءجۇرمىز. تۇپتەپ, تەرەڭدەپ ولاردىڭ يدەيالارىن زەرتتەي الماي جاتىرمىز. ارينە, بۇعان قاتىستى تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى جازىلىپ جاتىر. الايدا ءاليحان ۇسىنعان, جالپى العاندا «الاش» قوزعالىسىنىڭ يدەيالارىنىڭ وسى زامانداعى قايسىسى وزەكتى, قايسىسىن پايدالانۋىمىز كەرەك, ولار قانشالىقتى جۇزەگە اسىپ جاتىر دەگەن ماسەلەلەرگە كەلگەندە كىبىرتىكتەيمىز» دەگەن عالىم ءاليحان بوكەيحان ەڭبەكتەرىن حالىققا جەتكىزۋ ماسەلەسىن قوزعاپ, ولاردى ۇلكەن تيراجبەن شىعارۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋداردى.
تۇلعا «تاۆريا» سارايىندا تۇعىرعا قونادى
ءاليحان بوكەيحاننىڭ بيىلعى 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو-نىڭ اتاۋلى كۇندەرى كۇنتىزبەسىنە ەنگىزىلگەنى بارشاعا ايان. بۇعان قازاقستاننىڭ يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ باس حاتشىسى اسەل وتەگەنوۆا توقتالدى.
«ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتى» اق باسقارما توراعاسى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى دارحان قىدىرالى باۋىرلاس تۇركيا ەلىنە اتاتۇرىك, ازەربايجان حالقىنا مامەد ەمين راسۋلزادە تۇلعالارى قانداي اياۋلى بولسا, قازاق ءۇشىن ءاليحان بوكەيحان سونداي ارداقتى تۇلعا ەكەنىن ايتىپ, حالىقارالىق تۇركيا اكادەمياسى «الاش» قوزعالىسى كوسەمىنىڭ مەرەيتويىنا وراي اتقارعان ىستەردى جەتكىزدى. ونىڭ ايتۋىنشا, بۇل جۇمىستار ءارى قاراي دا جالعاسپاق.
«الداعى اپتادا, 14-15 قاراشا كۇندەرى باكۋدە باكۋ تۇركولوگيالىق كونگرەسسىنىڭ 90 جىلدىعىنا وراي ۇلكەن شارا وتەدى. سونىڭ ءبىر سەكتسياسىن ءاليحان بوكەيحانعا ارناپ وتىرمىز. ويتكەنى 1926 جىلى العاشقى تۇركولوگيالىق كونگرەستە ءاليحانداردىڭ يدەياسى سالتانات قۇرعان بولاتىن. بۇل جايت الاش يدەياسىنىڭ ومىرشەڭدىگىن كورسەتەدى. ءاليحاننىڭ ءوزى: «ازات ەل بولساق, قاراوتكەلدە استانا قۇرساق» دەپ ارمانداعان ەكەن. تاۋەلسىزدىگىمىز ءاليحاننىڭ جانە الاش ارىستارىنىڭ ارمانىنىڭ جۇزەگە اسقانىن ايعاقتايدى» دەدى د.قىدىرالى.
ءاليحان بوكەيحان رەسەيدىڭ ءى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى بولعانى بەلگىلى. 1906-1917 جىلدارى ارالىعىندا دۋما دەپۋتاتتارىنىڭ وتىرىستارى وتكەن سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى «تاۆريا» سارايىنا ارداقتى تۇلعانىڭ ەسكەرتكىش-ءبيۋستى ورناتىلاتىن بولدى. اقجولتاي جاڭالىقتى قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بەرىك دۇيسەنبينوۆ جەتكىزدى.
قوس تومدىقتىڭ تۇساۋى كەسىلدى
«قازاقتا «ەردىڭ ەرلىگىن بىلمەگەن – ەلدىڭ بىرلىگىن بىلمەيدى» دەگەن اتالى ءسوز بار. ءاليحانداي ازاماتتاردىڭ مەرەيتويى, بىلتىرعى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى, بيىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعى, كەلەسى جىلعى «الاش» اۆتونومياسى قۇرىلۋىنىڭ 100 جىلدىعى – مۇنىڭ ءبارى مەملەكەتشىلىك ارقاۋلار» دەپ ءسوزىن باستاعان قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ديحان قامزابەكۇلى ۇلتقا ادال قىزمەت ەتۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ونىڭ جارقىن ۇلگىسىن ءاليحان بوكەيحان باستاعان تۇلعالاردىڭ اتقارىپ كەتكەن ىستەرىنەن كورەتىنىن ايتقان عالىم «الاش» پارتياسى سول زاماندا حالقىمىزدى رۋحاني سەرپىلىسكە شاقىرعانىن اتاپ ءوتتى.
ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ەربول تىلەشوۆ «الاش» قوزعالىسىنا قاتىستى كەيبىر ۇعىمدارعا جاڭاشا كوزقاراس قاجەتتىگىن ايتىپ, قازاق رەنەسسانسى, ياعني رۋحاني جاڭارۋ كەزەڭى سولاردىڭ زامانىنا ءدوپ كەلەدى دەپ سانايتىنىن جەتكىزدى.
بيىل ءبىر توپ الاشتانۋشى ازاماتتار «ءاليحان بوكەيحان ىزىمەن» اتتى ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىندا ءاليحاننىڭ تۋعان جەرىنەن باستاپ, ونىڭ جۇرگەن, تۇرعىن ەتكەن ورىنداردى ارالادى. بۇل ساپاردىڭ قورىتىندىسىمەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ايگۇل ىسىماقوۆا تانىستىردى.
ءاليحان بوكەيحان گي دە موپاسسان, انتون چەحوۆ, وزگە دە الەم الەم كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان. ونىمەن شەكتەلمەي, عىلىمي ەڭبەكتەردى دە تارجىمالاعان. ماسەلەن, فرانتسۋز جۇلدىزشىسى كاميل فلامماريوننىڭ «وبششەدوستۋپنايا استرونوميا» ەڭبەگىن «استرونوميا ءالىپبيى» دەپ اۋدارعان. وسى مىسالدان-اق ءاليحان تۇپنۇسقا ماتىنگە بايلانباي, اۋدارمالارىن ۇلتىمىزدىڭ ۇعىمىنا نەعۇرلىم جاقىنداتقانى بايقالادى. تۇلعانىڭ اۋدارماشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى شەرۋباي قۇرمانبايۇلى توقتالدى. ءاليحان وزگە تىلدەگى ماقال-ماتەلدەردى دە اۋدارعان. «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» دەگەن ءجيى قولدانىلاتىن ءسوزدى ءاليحان اۋدارعانىن عالىمنىڭ بايانداماسىنان بىلدىك.
قر اسكەري-تاريحي مۋزەيىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى, تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى «الاش اسكەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە (1918-1920)» تاقىرىبى توڭىرەگىندە تولعاندى.
كونفەرەنتسيا بارىسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە شىققان قوس تومدىعىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. العاشقىسى – «قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى», ال ەكىنشىسى «امانات» دەپ اتالادى. ورىس تىلىندەگى نۇسقادا – «تۆورەتس يستوري» جانە «زاۆەششانيە». كىتاپتاردى قۇراستىرعان ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, ءاليحانتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇلى مارتەبەلى ميسسيانى اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ پەن استانا اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرمەك امانشاەۆقا تاپسىردى.
سەكتسيالىق وتىرىستاردا تاقىرىپ كەڭىنەن تالقىلانىپ, قورىتىندىسىندا قارار قابىلداندى.
امانعالي قالجانوۆ
