ءبىلىم سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەر از ەمەس. ايتا-ايتا جاۋىر بولعان وقۋلىقتىڭ ساپاسى ماسەلەسى دە بۇگىنگە دەيىن شەشىلگەن جوق. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا ەلىمىزدەگى وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيتىنىن ايتىپ, ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە وقۋلىقتى ازىرلەيتىن ازاماتتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن زاڭنامالىق تۇرعىدان رەتتەپ, ساپاسىز وقۋلىق دايىنداعانداردى جاۋاپقا تارتۋدى تاپسىرعان بولاتىن. سودان بەرى 3 جىل ۋاقىت ءوتتى. بىراق ساپاسىز وقۋلىقتار ءالى اينالىمدا ءجۇر. ەندەشە, وقۋلىق ساپاسىن جاقسارتىپ, ۇستازداردىڭ بىلىكتىلىگىن قالاي ارتتىرامىز؟ بۇل جونىندە تاجىريبەلى پەداگوگتار نە دەيدى؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەن ءتىلشىمىز جوعارى ساناتتى حيميا ءپانى مۇعالىمى, حيميا عىلىمدارى بويىنشا PhD دوكتورانتى, رەسپۋبليكالىق «قازبىلىم» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اياتجان احمەتجانۇلىمەن اڭگىمەلەسىپ قايتتى.
وقۋلىق جازۋدىڭ جۇيەسى دۇرىس ەمەس
– اياتجان احمەتجانۇلى, ساپاسىز وقۋلىقتار ماسەلەسى قازىرگى ءبىلىم سالاسىنداعى جەدەل شەشۋدى قاجەت ەتەتىن نەگىزگى ءتۇيىن. سوڭعى كەزدەرى دەپۋتاتتار دا بۇل تاقىرىپتاردى كەڭىنەن تالقىلاي باستادى. قازىرگى بەتالىسىمىزبەن وقۋلىقتاردىڭ ساپاسىن جاقسارتا الامىز با؟
– مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا 2010 جىلى كەلدىم, 2012 جىلى «وقۋلىق ولقى بولسا, وقۋشى قايدان وڭادى؟» دەگەن ماقالا جازعان ەدىم. سول كەزدە جۇرت ساپاسىز وقۋلىق ماسەلەسىن ءجيى ايتىپ جۇرەتىن. سودان بەرى 15 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى, وڭالعان, وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. كەرىسىنشە, «جاڭارتىلعان باعدارلاما» ەنگىزىلەتىن تۇستا, ياعني ساعاديەۆتىڭ تۇسىندا ءتىپتى كەرى كەتتى. ايماعامبەتوۆ وقۋلىق ماسەلەسىمەن مۇلدەم اينالىسقان جوق. سەبەبى وقۋلىق ءبىلىم سالاسىنىڭ زاڭى بويىنشا 4 جىلدا ءبىر وزگەرۋى كەرەك. ياعني ساعاديەۆ زامانىنداعى وقۋلىقتار 2022 جىلى قايتا جاڭارتىلۋى كەرەك بولاتىن. بىراق مينيستر اۋىسىپ كەتتى دە, وقۋلىق جاڭالاۋ جۇمىسى دا توقتاپ قالدى. ال قازىر سول وقۋلىقتى جاڭارتاتىن كەزى كەلگەننەن كەيىن, پارلامەنتتە دە كوتەرىلىپ جاتقان بولسا كەرەك.
جالپى «جاڭارتىلعان باعدارلاما» كەزەڭىندە وقۋلىقتاردا ۇلكەن ولقىلىقتار, قاتەلىكتەر بار ەكەنىن بۇرىنعى مينيستر دە, سول داۋىردە ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تۇرعان قازىرگى مينيستر دە مويىنداعان. ەڭ وكىنىشتىسى, سول كەمشىلىك ءالى كۇنگە دەيىن تۇزەتىلگەن جوق. تۇزەتىلمەيدى دە. ويتكەنى بىزدە وقۋلىق جازۋدىڭ جۇيەسى قاتە. جۇيە دۇرىستالماي, وقۋلىق تا دۇرىستالمايدى. ماسەلەن, مەملەكەتتىك ستاندارتتى وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى بەكىتەدى. وسى ستاندارت نەگىزىندە ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسى مەن وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋ كوميتەتى بىرلەسىپ, ۇلگىلىك وقۋ جوسپارىن ازىرلەيدى. وسى جوسپار نەگىزىندە ءبىر جۇمىس توبى باعدارلاما جازادى. ول باعدارلامانى جازاتىندار – ءار جەردەن تاڭداپ الىنعان ماماندار. بىراق ولار بۇل جۇمىستى ساباعىن بەرە ءجۇرىپ, قوسىمشا جۇمىس رەتىندە اتقارادى. ونىڭ كەيبىرەۋىنە اقى تولەنەدى, كەيبىرىنە تولەنبەيدى. ءوزى قوسىمشا جۇمىس جانە تولەيتىن سوماسى ماردىمسىز بولسا, قولى تيگەن بوس ۋاقىتىندا مىندەت وتەۋ ءۇشىن جازعان باعدارلامادا ساپا بولا ما, بولمايدى. ال ونى كەلەسى ءبىر توپ ساراپتايدى, ولار دا ونى ەكىنشى جۇمىس رەتىندە اتقارادى. ساراپتامادان وتكەننەن كەيىن ول باسپالارعا بەرىلىپ, ولار اۆتورلار ۇجىمىن جيناپ الىپ, وقۋلىق جازعىزادى. ولار دا – جوعارىداعى سياقتى, باسپالاردا قوسىمشا جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەر. ولار دا ەكىنشى جۇمىس رەتىندە بۇل تاپسىرمانى ورىنداپ, وقۋلىق جازىپ بەرەدى. وقۋلىق ءبىلىم مازمۇنىن ساراپتاۋ ورتالىعىنا جىبەرەدى. ساراپتاۋ كوميسسياسى كەلىپ تۇسكەن وقۋلىقتاردىڭ اراسىنان بىرەۋىن تاڭداپ الىپ, وعان ەسكەرتپەلەر بەرەدى. وقۋلىق باسىلىپ شىققاننان كەيىن ءبىر مەكتەپ سىناق مەرزىمىندە قولدانىپ, ولار ءوز ۇسىنىسىن بەرگەننەن كەيىن, وقۋلىق بەكىتىلەدى. دەمەك, ءبىر وقۋلىقتىڭ باسىندا 4 مەكەمە, 4 جۇمىس توبى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ونداعى مامانداردىڭ كوبىنىڭ ەكىنشى جۇمىسى بولسا, ساپالى وقۋلىق شىعا ما؟!
قازاقستاندا ورىس ءتىلىن بىلمەي قانداي دەڭگەيدەگى قىزمەتكە بارۋىڭىز مۇمكىن؟ ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭىز, مينيستر نەمەسە اكىم بولا الاسىز با؟ جوق. ال قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ, مينيستر نەمەسە اكىم بولا الاسىز با؟ ارينە, بولا الاسىز. وسىنى كورىپ, ءبىلىپ وتىرعان حالىق بالاسىن ورىس مەكتەپكە نەمەسە ارالاس مەكتەپكە سۇيرەمەي قايتەدى؟!
– ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
– شەتەلدەردىڭ تاجىريبەسىن الىپ قارايىق, ولاردىڭ مينيسترلىگى مىقتى مامانداردى بۇكىل قارجىسىن تولەپ, ءبىر جىلعا نەمەسە ەكى جىلعا شاقىرىپ اكەلىپ, سول توپقا ارناۋلى كابينەتتى بەرىپ وقۋلىق جازۋ جۇمىسىمەن اينالىسۋعا مىندەتتەيدى. باعدارلامانى دا سول توپ جازىپ, سوڭىنان قايتالاي ساراپتاپ شىعادى. ال باسپا تەك كىتاپتى باسىپ شىعارۋمەن عانا اينالىسادى. و زاماندا, بۇ زامان, باسپا وقۋلىق جازعاندى قايدان كوردىڭ؟! مىنە, ماسەلە وسىندا. سوندىقتان وقۋلىق جازۋ جۇيەسى وزگەرمەي, وقۋلىقتىڭ ساپاسى دا دۇرىستالمايدى. كەزىندە ساپالى وقۋلىق جازۋ جونىندەگى ۇسىنىسىمدى جوعارى لاۋازىمدا وتىرعان ءبىر اعامىزعا ايتقانىمدا «بەلىڭە كوتەرە الاتىن شوقپاردى بايلاساڭشى» دەدى. ويتكەنى باسپالاردىڭ ارتىندا وقۋلىق باسۋعا جۇمسالاتىن ميللياردتاعان اقشالار اينالىپ جاتىر.
– قازىر بالالار تۇسكە دەيىن مەكتەپكە بارسا, ءتۇستەن كەيىن قوسىمشاعا بارۋعا ءماجبۇر. بۇل مەكتەپتەردىڭ وقۋ ساپاسى تومەندىگىنىڭ كورىنىسى مە؟
– ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىنىڭ كوبەيۋى – مەكتەپتەردىڭ وقۋ ساپاسىنىڭ ناشارلىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى. ويتكەنى ەلىمىزدەگى مەكتەپتەر مەملەكەت بەكىتكەن, مەملەكەتتىك ستاندارتتى تولىق ورىنداۋعا قاۋقارسىز. سەبەبى ول ستاندارتتى ورىنداۋ ءۇشىن 2-3 ءتۇرلى شارت-جاعداي تولىق بولۋى كەرەك. ءبىرىنشى, بارلىق سىنىپتا بالا سانى 24-تەن اسپاۋى كەرەك. ەكىنشى, بارلىق مەكتەپ ءبىر اۋىسىمدا وقۋى كەرەك. ءۇشىنشى, نەگىزگى ساباقتارى فاكۋلتاتيۆتەرى, پاراتيفتەرى تولىق ورىندالۋى كەرەك. قازىر مەكتەپتەردىڭ كوبى 2 نەمەسە 3 اۋىسىمدى. ءبىر سىنىپتا 30-دان ارتىق وقۋشى بار. كوزدەگەن ماقساتتى ورىنداي المايدى. سوندىقتان بالالار قوسىمشاعا بارۋعا ءماجبۇر.
– ورتا ءبىلىم بەرۋ كوميتەتىنىڭ وتكەن جىلعى ماۋسىمداعى دەرەگىنشە, قازاقستاندا 7724 مەكتەپ بار. ونىڭ ىشىندە, اۋىلدىق جەرلەردە – 5279 مەكتەپ, قالالىق جەرلەردە 2445 مەكتەپ بار. مۇنىڭ ىشىندە ءبىر اۋىسىمدى – 2740 مەكتەپ, ەكى اۋىسىمدى – 4847 مەكتەپ جانە ءۇش اۋىسىمدى 137 مەكتەپ بار ەكەن. 2024 جىلى – 208 مەكتەپ; 2025 جىلى 151 مەكتەپ پايدالانۋعا بەرىلمەك. بىراق سوندا دا مەكتەپ ماسەلەسى تولىق شەشىلمەيدى. نەگە ءبىز ەكى, ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەن قۇتىلا الماي ءجۇرمىز؟
– مەنىڭشە, مۇنىڭ بىرنەشە ءتۇرلى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن, ءبىزدىڭ ەلدە ىشكى كوشى-قون وتە بەيبەرەكەت كەتكەن. كەنتتەندىرۋ اياق الىسى تەز جانە جابايى. ياعني اۋىلداردا مەكتەپ جابىلىپ جاتسا, قالالاردا مەكتەپ جەتپەي جاتىر. ەكىنشىدەن, ءبىزدىڭ ساياسي كارەرادا مەرزىم جوق. سوندىقتان ولار ەشقاشان ۇزاق ۋاقىتتىق جوسپار جاسامايدى. كوز الداعى ماسەلەنى شەشىپ بەرسە بولدى, ۇزاق بولاشاقتىق ماسەلەلەرگە باس قاتىرمايدى.
ساپا مەنشىكپەن ولشەنبەيدى
– جەكەمەنشىك مەكتەپتەردىڭ كوبەيۋى وقۋ ساپاسىن تومەندەتىپ جىبەرمەي مە؟
– ساپانى مەنشىكپەن ولشەۋ – كوممۋنيستىك سانانىڭ بەينەسى. ساپا مەنشىكپەن ولشەنبەيدى. ماقسۇت نارىكباەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتى, سۋلەيمان دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتى ساپاسىز وقۋ ورنى دەپ ايتا الاسىز با؟ جەكەمەنشىك وقۋ ورىندارىنىڭ اراسىندا ساپالى ءبىلىم بەرەتىندەرى بار, ءبىلىم ساپاسى تومەندەرى دە بار. سول سياقتى مەملەكەتتىك مەكتەپتەردىڭ دە ساپالى ءبىلىم بەرەتىنى بار, تومەنى دە بار. دەمەك, ساپا باسقارۋ مەن وقىتۋشىلار قوسىندىسىنىڭ مىقتىلىعىمەن بايلانىستى. جەكەمەنشىك مەكتەپتىڭ كوبەيۋى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى باسەكەلەستىكتى كۇشەيتەدى. باسەكە بولسا, ساپا دا كوتەرىلەدى. قازىر ەلىمىزدە, قاتەلەسپەسەم, 672 جەكەمەنشىك مەكتەپ بار, ءبىلىم ساپاسى تومەندەپ كەتەدى دەپ, ونىڭ ءبارىن جاۋىپ تاستاساق, وندا ءبىزدىڭ قايتادان 3 نەمەسە 4 اۋىسىمعا كوشۋىمىزگە تۋرا كەلەدى.
– قازىر قوعامدا مەشىت سالعانشا, مەكتەپ سالسىن دەگەن كوزقاراس كۇشەيدى. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– بۇل قاجەتتىلىككە بايلانىستى ايتىلعان ءسوز عوي. ەكىنشى جاقتان, مەشىت سالۋ ساۋاپ ءۇشىن بولعانىمەن, داۋلەتىمەن جارىسۋعا اينالىپ بارا جاتقان جاعى دا جوق ەمەس. قوعامنىڭ ەڭ ۇلكەن سۇراعى – «ءبىز عىلىم-بىلىمگە قاشان قارجى سالامىز؟» دەگەن ماسەلە. بۇل 100 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان سۇراق. مىنە, وسى ماسەلەدە «نەگە مەشىت سالا بەرەمىز؟» دەگەن سۇراققا مۇرىندىق بولىپ تۇر. «توي دەپ شاشىلدى, اس دەپ شاشىلدى, ار, ءبىلىم دەپ داۋلەت شاشارعا قاي قازاقتىڭ قايراتى جەتەدى؟!» دەپ ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي, قازىر دە ءبىز عىلىم دەپ شاشىلىپ جاتقامىز جوق. سوندىقتان قوعامنىڭ ىشىنەن شىققان قىجىلدى بىرەۋلەر ءونىمدى پايدالانىپ, ماسەلەنى مەشىتكە قاراي بۇرىپ جىبەرەدى. بۇل – قوعامنىڭ ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە قاناعاتتانباۋىنان شىققان رەاكتسيا.
– مۇعالىمدەردىڭ ساپاسى قالاي؟
– 1991 جىلدان 2018 جىلعا دەيىن پەداگوگيكالىق ماماندىقتاردى كىمدەر تاڭدادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەسەڭىز, مۇعالىمدەردىڭ ساپاسى كوز الدىڭىزعا كەلەدى. ياعني, باسقا ماماندىققا تۇسە الماعاندار, باسقا سالادان جۇمىس تابا الماعاندار مۇعالىمدىك كاسىپكە كەلدى. سوندىقتان سوڭعى 3-4 جىلداعى جاعدايعا بايلانىستى مينيسترلىكتىڭ جۇمىسىنا راقمەت ايتۋ كەرەك. 2018 جىلدان باستاپ پەداگوگيكالىق ماماندىقتار كوش باسىنا شىقتى. بۇرىن مۇعالىمدىك كاسىپتەن كەتىپ قالعان تالانتتى ۇستازدار قايتىپ ءوز كاسىبىنە ورالىپ جاتىر. مۇنىڭ ءونىمى ەندى 5 جىلدان كەيىن كورىلەدى دەپ ويلايمىن. بىراق ساپالى مۇعالىم جەتىسپەۋ ماسەلەسى ءبىزدىڭ ەلدە ءالى 15 جىلعا دەيىن وزەكتى ءتۇيىن بولىپ تۇرادى. نەگە؟ ويتكەنى الدىدا تاعى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ كەلە جاتىر. ماسەلەن, 2023 جىلى 11 سىنىپتى 175 مىڭ بالا بىتىرسە, 4 سىنىپتى 415 مىڭ بالا ءبىتىردى. ياعني ەكى جارىم ەسە كوپ. بۇل ءوز كەزەگىندە مەكتەپ جەتىسپەۋ, ساپالى مۇعالىم تاپشىلىعى سىندى ماسەلەلەرگە تاعى دا تىرەيدى.
ۇلت تاربيەسنىڭ ۇيىتقىسى
– ۇلتتىق مەكتەپ دەگەن نە؟ ءسىز قالاي تۇسىنەسىز؟
– ماعجان جۇماباەۆ «قازاقتىڭ تاعدىرى, كەلەشەكتە ەل بولۋى دا مەكتەبىنىڭ قانداي نەگىزدە قۇرىلۋىنا بارىپ تىرەلەدى. مەكتەبىمىزدى تازا, بەرىك, ءھام ءوز جانىمىزعا (قازاق جانىنا) قابىساتىن, ۇيلەسەتىن نەگىزگە قۇرا بىلسەك, كەلەشەگىمىز ءۇشىن تايىنباي-اق سەرتتەسۋگە بولادى. سونداي نەگىزدە قۇرا الماساق, كەلەشەگىمىز كۇڭگىرت» دەيدى. ەندەشە قازاقتىڭ جانىنا جاقىن مەكتەپ – ول ناعىز ۇلتتىق مەكتەپ. ۇلتتىڭ تاريحىنان, مادەنيەتىنەن, ەلدىك بولمىسىنان سىر شەرتىپ, بالا جانىن سوعان تارتىپ تۇرسا, سونداي-اق ۇستازدار مەن وقۋشىلاردان تۇتاس ۇلتتىڭ كەلبەتى, ءبىتىم بولمىسى اڭقىپ تۇرسا, سول ناعىز ۇلتتىق مەكتەپ. بىزدە توعىزقۇمالاقتى, قازاقشا كۇرەستى ەنگىزىپ, ۇلتتىق مەكتەپ جاسادىق دەيتىندەر كوپ. ۇلتتىق مەكتەپ قۇرۋ ءۇشىن كەشەندى جۇمىس كەرەك. ياعني ونىڭ بارلىق باعدارلاماسى ۇلتتىق يدەولوگيامەن ساباقتاسىپ جاتۋى كەرەك. مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ تۇرعان كەزدە وسىعان تالپىندىم. بىراق قۇرىپ ۇلگەرمەدىم. ال جەكە مەكتەبىمدە كوپ نارسە قاراجاتقا تىرەلىپ تۇر.
ۇلتتىق مەكتەپ قۇرۋ ماسەلەسىندە ماعان قاتتى اسەر ەتكەنى, اعىلشىنداردا 2 ۇلتتىق مەكتەپ بار. سونىڭ بىرەۋىنىڭ قۇرىلتايشىسىنا ءبىر ءتىلشى «سىزدەر نەگە پرەمەر-مينيستر شىعارۋدان جارىساسىزدار؟» دەپ سۇراعاندا, «جوق, ءبىز پرەمەر-مينيستر تاربيەلەۋمەن باسەكەلەسپەيمىز, ءبىز بالالارىمىزعا «اعىلشىن ارمانىن ورىنداۋ» ماقساتىن قويامىز. سول ارماندى ورىنداۋ جولىندا پرەمەر-مينيستر بوپ جاتسا, ونىڭ نەسى جامان؟» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. تۋرا وسى سياقتى ۇلتتىق مەكتەپ قۇرۋ دا – قازاق ارمانىن جۇزەگە اسىرساق دەگەن تالپىنىستان تۋعان يدەيا.
– قالىپتاسقان ۇلتتىق يدەولوگياسى جوق ەلدە ءسىز ايتقان تالاپقا ساي كەلەتىن ۇلتتىق مەكتەپ قۇرۋ مۇمكىن بە؟
– ءسىز ۇلتتىق يدەولوگيا جوعارى جاقتان تومەن قاراي قالىپتاسادى دەپ ويلايسىز. ال مەن كەرىسىنشە, تومەننەن جوعارى قاراي قالىپتاسادى دەپ ويلايمىن. ەگەر ءبىز ويداعىداي ۇلتتىق مەكتەپ قۇرا الساق, ۇلت رەتىندە جان-جاقتى ويلانا الاتىن زيالى قاۋىم بولسا, كەشەگى الاش قايراتكەرلەرىندەي ۇلت مۇددەسىن باستى ورىنعا قويا الساق, ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرا الامىز. ويتكەنى كەيبىر نارسەنى بيلىك جاسامايدى, حالىق جاسايدى, تاريح جاسايدى.
كىنا كىمدە؟
– قازىر قازاق تىلىندە, ياعني مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر كوبەيىپ كەلەدى. بىراق نەگە كەيبىر اتا-انالار بالاسىن ورىس ءتىلدى مەكتەپتە وقىتۋعا قۇمار؟ «قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردە ساپا جوق, ورىس ءتىلدى نەمەسە ارالاس مەكتەپ اشىڭدار» دەپ تالاپ قوياتىن قازاقتار دا از ەمەس. مۇنىڭ باستى سەبەبى نەدە؟
– قازاقى ۇعىمعا جاقىنداتىپ ايتقاندا وقۋشىنىڭ دا «ءۇش جۇرتى» بار. ول – وتباسى, مەكتەپ جانە قوعام. بۇرىن بالانى وتباسى تاربيەلەسە, قازىر بالا تاربيەسىندەگى قوعام مەن تەلەفون, تەلەديداردىڭ تاربيەلىك ءرولى باسىم. بۇل ارادا مەكتەپتى, اتا-انانى كىنالاعانمەن, ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ويتكەنى مەملەكەت بالاعا كەرەكتى دۇنيەلەردى جاساپ بەرە الىپ جاتىر ما, مەملەكەت ۇرپاقتاردى قازاقشا وقۋعا ىنتالاندىرىپ جاتىر ما؟ سەنىڭ بالاڭ قازاق تىلىندە وقىسا, مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلسە, مىناداي دەڭگەيگە جەتەدى دەگەن مۇمكىندىك بار ما؟ قازاقستاندا ورىس ءتىلىن بىلمەي قانداي دەڭگەيدەگى قىزمەتكە بارۋىڭىز مۇمكىن؟ ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭىز, مينيستر نەمەسە اكىم بولا الاسىز با؟ جوق. ال قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ, مينيستر نەمەسە اكىم بولا الاسىز با؟ ارينە, بولا الاسىز. وسىنى كورىپ, ءبىلىپ وتىرعان حالىق بالاسىن ورىس مەكتەپكە نەمەسە ارالاس مەكتەپكە سۇيرەمەي قايتەدى؟! سوندىقتان بۇل جەردە باستى كىنا – بيلىكتە. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. انالار ايتقانداي, قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردەن وقۋ ساپاسى تومەن دەگەن دە بوس ءسوز. بىراق ولار نەگە كەرەك ەمەس تىلدە بالاسىن وقىتىپ, ۇرپاعىن قينايدى. كەشىرىڭىز, ولار سولاي قارايدى, قازاق ءتىلى كەرەك ەمەس ءتىل دەپ سانايدى. ءتىپتى قازاق ءتىلدى مەكتەپتىڭ دە بالاسى ايتادى «نە ءۇشىن كەرەك ماعان قازاق ءتىلدى مەكتەپ؟» دەپ.
– پرەزيدەنت «قازاق ءتىلى – ازاماتتىق ينتەگراتسيانىڭ ءتيىمدى قۇرالى, مادەني-رۋحاني تۇتاستىقتىڭ جارقىن كورىنىسى. سونداي-اق قازاق ءتىلى عىلىمي پروگرەسس پەن ءبىلىمنىڭ وزىق جەتىستىكتەرىنە جول اشاتىن قۇرالعا اينالۋى كەرەك» دەگەن ەدى. قازاق ءتىلى قاشان عىلىم تىلىنە اينالادى دەپ ويلايسىز؟
– قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك تىلگە اينالعان كەزدە, ول عىلىم تىلىنە اينالادى. ەگەر بيلىك 100 پايىز مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ, ءىس-قاعازداردى 100 پايىز مەملەكەتتىك تىلدە جاساسا, بارلىق زاڭدى قازاق تىلىندە قابىلداسا, قوعام ءبىر-اق كۇندە وزگەرەدى. اباي «كوپتە اقىل جوق, ەبىن تاپ تا بيلەي بەر» دەگەن جوق پا؟! ەبىن تابا الماي وتىرعان باستى كىنا – بيلىكتە.
– «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقۋعا باراتىنداردان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالاپ ەتىلىپ جاتىر. بۇل ءوز ءونىمىن بەرە مە؟
– بەرمەيدى. كەرەك ەمەس دۇنيە تەز ۇمىتىلىپ قالادى. ەگەر مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەلگىسى كەلەتىندەردەن قازاق تىلىنەن ەمتيحان الىپ, مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەڭ قىزمەت ىستەي المايسىڭ دەسە, وندا جاعداي وزگەرۋى مۇمكىن. قازىر ايقاي-شۋمەن ەشتەڭە شەشىلمەيدى, ءبارى زاڭمەن رەتتەلەدى. ءتىل ماسەلەسىن دە زاڭدىق تۇرعىدان رەتتەۋىمىز كەرەك.
