تولەۋتاي سۇلەيمەنوۆ, قازاقستاننىڭ تۇڭعىش سىرتقى ىستەر ءمينيسترى:
ەلدىك ماسەلەنىڭ ۇساعى بولمايدى
– تولەۋتاي ىسقاقۇلى, ەندى عانا تاۋەلسىزدىك الىپ, قادامىن ءارپىل-ءتارپىل باسقان مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ءسوز ۇستايتىن سەركەسى كىم بولادى دەگەندە, تاڭداۋ سىزگە ءتۇسىپتى. وتكەنگە ءسال شەگىنىس جاساپ, ەلىمىزدىڭ العاشقى ديپلوماتيالىق قادامدارى قالاي باستالعانىن ەسكە الايىقشى…
– 1986 جىل. الماتىدا جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولعاندا, مەن اۋعانستانداعى كونسۋلدىقتان ورالىپ,
ماسكەۋدەگى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق اپپاراتىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇر ەدىم. كەشقۇرىم جۇمىستان اياڭداپ قايتىپ كەلە جاتسام, ءبىر ورىس قاپتالداسا كەتىپ: «ءسىز قازاقستاننانسىز با؟» دەدى.
– ءيا.
– ەلىڭىزدە بولىپ جاتقان جاعدايدان حاباردارسىز با؟ – دەپ, ءۇستى-ۇستىنە سۇراق قويىپ, اڭگىمەنى ءوزى يگەرىپ اكەتتى. «دۇرىس, قولدايمىن. ءار مەملەكەت وزىنە-ءوزى قوجا, ءوز باسشىسى بولۋى كەرەك» دەپ اعىنان جارىلدى. ارينە, قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرىن قورلاپ, تەپكىنىڭ استىنا الىپ جاتقانىنا ىشتەي نارازى بولدىق. كەيىن قازاقتىڭ وسىناۋ توقپاق پەن تورعا كوندىگە المايتىن ءور مىنەزىن ماقتان تۇتاتىن دا ءسات تۋدى. بىردە دەمالىس بابىمەن يالتادا جۇرگەنىمدە, كورشى ۇستەلدە وتىرعان ارمياندار: «قازاقتار, سەندەر بىزگە جاقسى ونەگە كورسەتتىڭدەر. ەندى ءبىز دە كوتەرىلەمىز, تەڭدىك سۇرايمىز» دەپ شىن كوڭىلدەن ريزاشىلىق بىلدىرگەنى ەسىمدە. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنان شاقىرتۋدى 1991 جىلى كسرو-نىڭ تەگەرانداعى ەلشىلىگىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە الدىم. ول كەزدە ۇيالى بايلانىس جوق, ەلشىلىككە بارىپ قالا تەلەفونىمەن تىلدەسەمىز. ەلباسى ماسكەۋدە ەكەن. كسرو سىرتقى ىستەر ءمينيسترى شەۆاردنادزەمەن سويلەسىپ, لايىقتى ۇمىتكەر ۇسىنۋىن ءوتىنىپتى. ارينە, مەن جالعىز ەمەسپىن. ساناتتا باسقالار دا بولدى. ەكى ىرىكتەۋدەن كەيىن تاڭداۋ ماعان تۇسكەن.
– جۇمىس قيىن بولادى. بارلىعىن تاقىر جەردەن باستايمىز. قازاقستاندى دۇنيە جۇزىنە تانىتۋ كەرەك, – دەپ پرەزيدەنت ماسەلەنىڭ اشىعىن ايتتى. «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر», اقىرى سەنىپ تاپسىرعاننان كەيىن ءوزىمدى سىناپ كورۋگە بەل بۋدىم. پرەزيدەنت قابىلداعان بويدا, جارلىق شىعارتتى. ءدال سول كۇنى پرەمەر-مينيستر تەرەششەنكونىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى مەنى بىردەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە تانىستىردى. ونشاقتى ادام. ونىڭ ءۇش-تورتەۋى عانا ديپلومات, قالعاندارى – اكىمشىلىك باسقارۋ قىزمەتكەرلەرى.
بىردەن بىلىكتى كادرلاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ جانە باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن توتەسىنەن قويدىم. توقاەۆ, عيزاتوۆ, قۇرمانعوجين, وماروۆ, دانەنوۆ, نۇرعاليەۆ سىندى قازاقتىڭ ەلدىك ماسەلەگە توسەلگەن ديپلومات ماماندارىن شاقىرتىپ, سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ نەگىزگى قۇرامىن جاساقتادىق. جاسىراق كەزىمىز, شارۋانىڭ ءىرىلى-ۇساقتىعىنا قاراماي, كۇنى-ءتۇنى شيرىعىپ جۇمىس ىستەيمىز. ءسىرا, ەلدىك ماسەلەنىڭ ۇساعى بولمايدى. قىزمەتكە كىرىسكەننەن كەيىن بىردەن 13 جەلتوقساندا اشحابادتاعى بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ كەزدەسۋىنە اتتانىپ كەتكەنىمىز ەسىمدە. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ كەلەشەكتى كۇنى بۇرىن بولجاي بىلەتىن, وزگەنىڭ ىشىندەگىسىن ءبىلىپ تۇراتىن سۇڭعىلا ساياساتكەرلىگىن سول جەردە انىق اڭعارعان ەدىم. قىرعىز, تاجىك, وزبەك, تۇرىكمەن باۋىرلارعا «سلاۆيان مەملەكەتتەرى ءوز الدىنا بىرىگىپ جاتىر. ەگەر, بىزدەر تۇركى, مۇسىلمان حالىقتارى بوپ ءبولىنىپ الساق, ءبىر-بىرىنە مۇددەلەرى كەرەعار ەكى بلوك قالىپتاسادى, سوسىن ارادا تارتىس ءورشيدى. جوق, ءبىز ويتپەيىك. قانشا دەگەنمەن, جەتپىس جىل بويى بىرگە بولدىق. ەندى ىرگە اجىراتىپ, سىرت اينالۋ ەشكىمگە ابىروي اكەلمەيدى. دەربەستىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرمەي, تەڭ قۇقىلى قارىم-قاتىناس جاسايتىن ءبىر ۇيىم قۇرعانىمىز دۇرىس. سوندىقتان اۋەلى ءبىز ءبىرىنشى قارەكەت جاساپ, الماتىدا كەزدەسەيىك» دەپ اقىل تاستادى. ءسويتىپ, اراعا اپتا سالىپ, 1991 جىلى 21 جەلتوقساندا ەشقانداي مەملەكەتتەن جوعارى قۇرىلىم بوپ سانالمايتىن, تەك پاريتەتتىك نەگىزدە قۇرىلعان ينستيتۋتتار ارقىلى قارىم-قاتىناس تۇزەتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ نەگىزى قالاندى. كورشىلەرمەن ۋاعدا بايلاسىپ العاننان كەيىن, بىردەن شەتەلدىك ءىسساپارلارىمىزدى باستاپ كەتتىك. بۇۇ, ەقىۇ, حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى سىندى بەدەلدى ۇيىمدارعا مۇشە بولۋعا ءوتىنىش بەرەردە, حاتتى ءبىر سىزىپ, ءبىر ءوشىرىپ, قايتا-قايتا جازىپ, قۇجاتتاردى ماسكەۋدەگى ەسكى تانىستار ارقىلى قالاي جونەلتكەنىمىزدى ەسكە السام, قازىر ەرتەگىدەي كورىنەدى.
شەتەلدىك ارىپتەستەرگە قازاقستاننىڭ قانداي ەل ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ, كاپيتال سالۋعا كوندىرۋ قالپاقپەن قاعىپ الاتىنداي وڭاي شارۋا بولعان جوق.
بۇل تۇرعىدا, پرەزيدەنتتىڭ كەز كەلگەن ەلدىڭ باسشىسىمەن سالعاننان تەڭ ءدارەجەدە ءسوز جاراستىرىپ, باۋراي ءسويلەيتىن قاسيەتى ۇلكەن ءرول اتقارعانى راس.
ۆاشينگتونداعى ءبىر ءساتتى ءجيى ەسكە الامىن. 1992 جىلعى العاشقى رەسمي ساپاردىڭ اياسىندا اقش پرەزيدەنتى جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردى, ديپكورپۋستى, امەريكانىڭ باقۋاتتى ادامدارىن شاقىرىپ, سالتاناتتى اس بەردى. داستارقان ۇستىندە ەلباسىمىزدان قازاقشا ءان شىرقاپ بەرۋدى ءوتىندى. وندايدا توسىلمايتىن نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءسال قارلىعىڭقى قوڭىر داۋسىمەن ءبىر ءاندى باستاپ كەتتى. وعان زايىبى سارا الپىسقىزى قوسىلىپ, ەكى-ءۇش اننەن ءبىر قايىردى. ءبىر ۋاقىتتا بارلىعى تىك تۇرىپ, دۋىلداتا قول سوقتى. سودان بەرى امەريكالىقتاردان ءار كورىسكەن سايىن «وسىنداي مەملەكەت باسشىسى بار سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدىڭ باعى باسىم» دەپ ايتقانىنا تالاي مارتە كۋا بولدىم.
– سىرتقى ساياساتتاعى باعداردى كونستيتۋتسياعا ساي پرەزيدەنت ايقىندايتىنى تۇسىنىكتى. بىراق
وسى جۇمىس سىزگە سەنىپ تاپسىرىلعاننان كەيىن, جوعارىدا ايتقانداي ءبىرىنشىگە ارقا سۇيەمەي, جالعىز جورتىپ, ءوز بەتىڭىزشە شەشىم قابىلداعان كەزىڭىز بولدى ما؟
– بولدى, ارينە. كوپ كەزدەستى ونداي جاعداي. ماسەلەن, جاپونياعا رەسمي ساپارىمىزدى سول ەلدە وتكەلى جاتقان فرانتسۋز كلۋبىنىڭ باسقوسۋىنا ادەيى ورايلاستىردىق. الگى ۇيىمعا ءىرى دونور – مەملەكەتتەر مۇشە. ينۆەستيتسياعا ءوتىنىش بەرۋىن بەرگەنمەن, ءىش قىپىلداپ بارادى, سەبەبى, «ءتاتتى توقاش» بارىنە بىردەي تيە بەرمەيدى. قازاقستانعا كەزەك كەلگەندە, بىرقاتار سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى «بۇل ەل ءبىزدىڭ كومەگىمىزگە ءزارۋ ەمەس. پايدالى قازبالارى, مۇنايى, گازى بار» دەگەن سىڭايداعى پىكىرلەرگە ەرە باستادى. بىراق وعان دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولادى, شەتەلدىك ارىپتەستەرىمنىڭ قازاقستان تۋرالى ماعلۇماتى ءاتۇستىلەۋ ەدى. ءۇزىلىس كەزىندەگى ءبىر وڭاشالىقتا جاپونيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆاتەنابە «دەلەگات مۇشەلەرى قازاقستاننىڭ تابيعي بايلىعىنىڭ مولدىعى تۋرالى ءجون-جوسىقسىز ايتا بەرمەسىن, سىزدەر تۋرالى تەرىس تۇسىنىك تۋىپ جاتقانى سودان» دەپ كەڭەس بەردى. ءسوز كەزەگى ماعان كەلگەندە, «ءيا, راس, تابيعي رەسۋرستار جەتەرلىك, بىراق ولاردىڭ ءبارى يگەرىلمەي جاتىر. ال, ەكونوميكامىز داعدارىستا, ينفلياتسيا دەڭگەيى ءتورت ءماندى كورسەتكىشكە دەيىن قۇلدىراپ كەتتى. ەگەر سىزدەر بۇگىن ءبىزدى دەمەپ جىبەرسەڭىزدەر, سالعان قارجىلارىڭىزدى بىرنەشە ەسە قىلىپ قايتارا الاسىزدار» دەپ سەنىمدەرىنە كىرە سويلەدىم. ناتيجەسىندە, جاپونيا بىزگە 550 ميلليون دوللار بولەتىن بولدى. فرانتسۋز كلۋبىنا مۇشە مەملەكەتتەر ميلليارد ەكى ءجۇز ميلليون دوللار قارجى كوزىن قاراستىردى. قۋانىشىم كەۋدەمە سىيماي, ساعاتتار ايىرماشىلىعىنا قاراماستان ءتۇن
جارىمىندا ەلگە قوڭىراۋ سوعىپ, جاقسى حاباردى ءبولىستىم.
پرەزيدەنت شەتەلدىكتەرمەن ءار كەزدەسۋدىڭ الدىندا ىلعي دا ينۆەستيتسيا تارتۋ مىندەتىن العا قوياتىن. مىسالى, تەڭىز كەنىشى بويىنشا امەريكالىق «شەۆرون» كومپانياسىمەن جاسالعان ءىرى كەلىسىمشارت كوپتەگەن كومپانيالارعا قازاقستانعا ينۆەستيتسيا سالۋدا ءىز اشىپ, باتىل كىرىسۋگە ۇندەگەنىن ايتپاي كەتۋگە بولماس.
– قازىر قوعامدا سول كەزدە شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بەكەردەن-بەكەر ەسە جىبەرىپ الدىق دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە كەزىندە سالىستىرمالى تۇردە سۋتەگىنگە كەتكەن مۇناي-گاز كەنىشتەرىندەگى ۇلەسىمىزدى ساۋات مىڭباەۆ باستاعان جۇمىسشى توپ ۇزاق كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ بارىپ, اناعۇرلىم قىمباتقا قايتاردىق ەمەس پە؟ وعان نە دەيسىز؟
– ايتۋعا عانا وڭاي. ەشقانداي پرەفەرەنتسياڭ, جەڭىلدىگىڭ جوق, وڭايلىقپەن ينۆەستيتسيانى كىم بەرىپتى؟ ولار ءۇشىن ءالى وي-قىرىن ءبىلمەيتىن نارىققا كەلۋ قانشالىقتى تاۋەكەلشىلدىك ەكەنىن باسى-قاسىندا بولعاندار جاقسى بىلەدى. مىسالى, فرانتسۋزدار مۇناي كومپانياسى گەولوگيالىق بارلاۋعا ءبىرىنشى بولىپ كىرىسكەندەردىڭ ءبىرى ەدى. ءتورت جىل بۇرعىلادى, ناتيجە شىقپادى. تەككە قىپ-قىزىل شىعىنعا باتتى. ءدال سول «شەۆرون» كومپانياسى ساۋد ارابياسىندا قىرىق جىلداي مۇناي ءوندىردى. قىرىق ميلليارد دوللارعا جۋىق قارجى سالىپ, مۇناي ونەركاسىبىن دامىتتى, ەلدىڭ دە ەكونوميكاسى كوتەرىلدى. شىر بىتكەن ارابتار اكتيۆتەرىن قايتادان ساتىپ الا باستادى دا, «شەۆرون» كەتىپ تىندى. ياعني, تەك ءبىز ەمەس, ول الەمدە بار تاجىريبە. ول كەزدە تەحنولوگيامىز ءالسىز بولعانىن جانە ەسكەرەيىك. «شەۆرون» تاجىريبەلى ءارى بۇل ءىستىڭ «پيونەرى» ەدى, سولاردىڭ ارقاسىندا باسقا ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ نازارى بىزگە قاراي اۋا باستادى. ءارينە, ولار باستاپقى كەزدە ەشكىمدە جوق شارتتار قويدى. دەگەنمەن, جىل وتكەن سايىن بىرتە-بىرتە الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىككە كوڭىل ءبولىنىپ
جاتىر. قازىر, قازاقستان شەتەلدىك كومپانيالاردان اكتسيالاردى قايتا ساتىپ الۋعا كوشتى. اكتسيالاردىڭ تولىق پاكەتىنە يەلىك ەتۋ ءۇشىن ءالى ءبىرشاما ۋاقىت قاجەت. ال, ەگەر سول كەزدە سوزباقتاپ, ەسەپكە سالىپ ءجۇرىپ الساق, ەلدىڭ دامۋىندا ءسال كەشىگۋشىلىك بولار ما ەدى. قازاقستان وسىناۋ جىلداردا 150 ميللياردتاي ينۆەستيتسيا تارتتى. بۇل از كورسەتكىش ەمەس.
مۇنداي جاعداي كاسپي مۇناي قۇبىرىنىڭ قۇرىلتايشىلارىن تاڭداعاندا دا ورىن الدى. اۋەلى كتك-عا 50% ۇلەسپەن ومان مۇناي كومپانياسى كىرمەكشى بولدى. رەسەي مەن قازاقستاندىكى – 25%-دان. بىرنەشە مەملەكەتتى باسىپ وتەتىن قۇبىر قۇرىلىسىنا 50 ميلليون دوللار سالۋ كەرەك. ومان جاعى مۇناي ارقىلى ەسەپتەسۋدى ۇسىندى. قولدا تۇرعان اقشا جوق. مەن ول كەزدە قازاقستاننىڭ اقش-تاعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىلىگىنە اۋىسقام. «شەۆرون» كومپانياسىنىڭ باسشىلارى كەلىپ, «مۇنايدى ءبىز ءوندىرىپ, ونىڭ تاسىمالدانۋىنا باقىلاۋ جۇرگىزۋدەن شەتتەپ قالساق, ادىلدىك بولمايدى» دەپ ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىردى. ۇلەسكەرلەردىڭ قاتارىنا كىرۋ ءۇشىن قاجەتتى جارنانى تولەۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن ايتتى. دەرەۋ پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىردىم. جەمە-جەمگە كەلگەندە و باستا ەلۋگە قول سوزعان ومانعا ءۇش پايىزداي عانا اكتسيا ۇلەستى, ءبىز 25% ۇلەسىمىزدى 19%-عا كەمىتتىك. رەسەي دە وزگەرىس ەنگىزدى. جوباعا كەيىنىرەك باسقا ەلدەر قوسىلدى. ءسويتىپ, قۇبىرمەن مۇناي تاسىمالداۋ بىردەن كۇش الىپ كەتتى.
– يادرولىق قارۋدان باس تارتۋىمىز حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا بەيبىتقاتار ەل ەكەنىمىزدى تانىتۋمەن قاتار, قيىن–قىستاۋ شاقتا ەكونوميكالىق تىنىسىمىزدى اشۋعا سەپتىگىن تيگىزگەنى انىق. ونداي كومەك اۋەلى اقش تاراپىنان بولعانىن بىلەمىز. «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىسى ليسسابون حاتتاماسىنا قول قويعانعا دەيىن بىرنەشە جىل بۇرىن بولدى. قازىر وسى تاريحي ساياسي شەشىمدى «قىمباتقا وتكىزۋگە» ەگەمەندىك الماي تۇرىپ-اق دايىندىق جۇرگىزىلدى دەپ ايتا الامىز با؟
– ارينە, ونداي قوزعالىس وزىنەن-ءوزى تۋىنداي قالعان جوق. جوعارىدان دەم بەرىلگەنى راس. اۋەلى بۇعان حالىقتىڭ ءوزى جاپپاي قارسى ەكەنىن كورسەتۋ كەرەك بولدى. سونىڭ وزىندە, وڭايلىقپەن ايىرىلعىسى كەلمەگەن ماسكەۋدىڭ, «سىزدەر يادرولىق ارسەنالدى ساقتاپ قالىڭدار. ەسەسىنە, بىزدەر قازاقستانعا ينۆەستيتسيا قۇيامىز» دەپ الدارقاتقان اراب ەلدەرىنىڭ كەۋ-كەۋلەۋىنە كونبەي, ليسسابون حاتتاماسىنا قول قويعان پرەزيدەنتتىڭ تاريحي شەشىمىنىڭ سالماعىن ۋاقىت وتكەن سايىن سەزىنەمىز.
ءجا, ونىڭ ءبارى بەلگىلى جايت. مەن پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2009 جىلى بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 62-سەسسياسىندا قارۋدىڭ وزدىگىنەن جويىلۋىنىڭ باقىلىنبايتىن جاعدايلارىن جانە ءونىم تەحنولوگياسىن ەسكەرە وتىرىپ, يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتى قازىرگى جاعدايعا بەيىمدەۋگە شاقىرعانىن تاعى ءبىر مەرەيلى ءسات دەر ەدىم. وتكەن جىلى قازاقستانعا ساپارى بارىسىندا
بۇۇ باس حاتشىسى پان گي مۋن كوشباسشىمىزدىڭ وسى قايراتكەرلىگىن تاعى دا اتاپ ءوتتى.
قازاقستان اتوم ەنەرگياسى ءجونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋمەن قاتار, وسى توڭىرەكتەگى تۇيتكىلدەردى شەشۋگە دە زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلەدى. ونىڭ ايعاعى – يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى بويىنشا الماتىدا وتكەن «E3/EU +3» فورماتىنداعى كەلىسسوزدەر. بيلىك باسىنا جاڭا پرەزيدەنت حاسان رۋحاني كەلگەلى يراننىڭ سىرتقى ساياساتىنان جىلدار بويى جىبىمەگەن توڭ ءتۇستى. ماگاتە ينسپەكتورلارى ەلدىڭ يادرولىق وندىرىستەرىن تەكسەرۋگە بىرتە-بىرتە مۇمكىندىك الا باستادى. ەسەسىنە 20 ميلليارد دوللارعا جۋىق اكتيۆتەرى بۇعاۋدان بوساتىلدى. بۇل – يران ءۇشىن ۇلكەن كومەك. ءبىر كەزدەرى تەگەرانداعى سوۆەت ەلشىلىگىندە قىزمەت ەتكەن مامان رەتىندە مەن وسىعان قازاقستاننىڭ دا سەپتىگى تيگەنىن سەنىممەن ايتا الامىن. جالپى, قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىك باعىتىندا قالىپتاستىرعان ساياساتىنىڭ اۋقىمى كەڭ. ونى ءبىز ەقىۇ, بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى, شىۇ, اوسشك, ناتو سياقتى ۇيىمدارمەن سان-سالالى ىنتىماقتاستىعىنان تاني الامىز.
– حالىقارالىق ينتەگراتسيا, ارىپتەستىك دەگەننەن شىعادى. قالاي ويلايسىز, كەدەندىك وداقتىڭ, ودان تۋىندايتىن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ قۇرىلۋىنا «كسرو كەزىندەگى جوسپارلى ەكونوميكاعا قايتا الىپ كەلەدى, ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالامىز» دەگەن قاۋىپپەن قاراۋ بەكەر مە؟ كەدەندىك وداققا مۇشە بولعالى ءۇش جىل. نەدەن ۇتتىق, نەدەن ەسە جىبەردىك؟
– العاشقى جىلدارداعى قيىنشىلىقتارعا قاراماستان, كەدەندىك وداق مەملەكەتتەرىمىزدىڭ دامۋى ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى جول ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىن. ءوندىرىستى تەحنولوگيالىق تۇرعىدان جاڭعىرتىپ, ينۆەستيتسيالاردىڭ جاڭا كوزدەرىن تابۋدىڭ باسقالاي توتە جولى جوق. ەشقانداي ۇلتتىق, مەملەكەتتىك مۇددەگە زارارلى ۇستەمدىككە جول بەرىلمەيتىنىن ەلباسى و باستان كەسىپ ايتتى. ويتكەنى, ءبىز ءۇشىن ەڭ ءتاتتى ۇعىم – تاۋەلسىزدىك. ءبىز ونىڭ ءدامىن سەزىنىپ قالدىق. بۇرىن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قالاي ەدى؟ بار تاپقان-تايانعانىمىزدى اۋەلى ورتالىقتىڭ اۋزىنا توسىپ, سوسىن جالىنىپ-جالپايىپ ءبىر بولىگىن زورعا الاتىن ەدىك. ال, قازىر ەركىنبىز, ءوز بايلىعىمىزعا ءوزىمىز يەلىك ەتىپ, كادەگە جاراتا الامىز. استانانىڭ سالىنۋى, ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتار كەزىندە ۇلتتىق قور ەسەبىنەن تۇراقتىلىقتى ۇستاپ تۇرۋىمىز وسى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسى. ءبىز ەشتەڭەنى تەگىن بەرىپ جاتقان جوقپىز. «سىرتقى ساياسات – ءمۇمكىنشىلىكتەر مايدانى» دەگەن ۇعىم بار. سىرتقى ساياساتتا دوس تا, قاس تا بولمايدى, تەك ۇلتتىق, مەملەكەتتىك مۇددە الدا تۇرادى. ارينە, ءابسوليۋتتى ەگەمەندىك ەشقاشان بولمايدى. قانداي دا ءبىر مەموراندۋمعا نەمەسە رەزوليۋتسياعا قول قويدىڭ با, سەرىكتەسىڭمەن ەگەمەندىگىڭنىڭ كىشكەنتاي ءبىر بولىگىن ءبولىستىڭ دەگەن ءسوز. جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن ءسال شەگىنىس جاساۋدىڭ پايداسى زور ەكەنىن ۇلى تاكتيكتەردەن قالعان تاعىلىم راستايدى. مىسالى, مەنىڭ ويىمشا رەسەي ۋكرايناعا گاز باعاسىن قاسارىسپاي تۇسىرگەنىندە, كەدەندىك وداقتىڭ اۋقىمى الدەقايدا كەڭ بولار ما ەدى. ال, قازىر, ۋكراينا كەدەندىك وداقتان تەرىس اينالىپ, ەۋرووداق, ناتو جاققا قاراي مويىن سوزادى.
راس, شەكارالاس وبلىستاردا رەسەي تاۋارى باسىپ كەتىپ جاتىر. بىراق, تارازىنىڭ ەكىنشى جاعىندا ءبىزدىڭ تاسىمىز باسىم. رەسەيدىڭ قاتاڭ سالىقتىق ساياساتىنان قاشقان كاسىپورىنداردىڭ بىزگە قاراي ويىسۋ ۇدەرىسى بايقالادى. ويتكەنى, بىزدە ينۆەستيتسيالىق احۋال وڭدى. رەسەيدە قوسىمشا قۇن سالىعى 18%, الەۋمەتتىك سالىق – 26%, كىرىس سالىعى – 13 پايىز. بيزنەس ءۇشىن بولماشى جەڭىلدىكتەر ۇلكەن ءرول وينايدى.
– وتكەندە ەلباسى «بولاشاق» تۇلەكتەرىمەن كەزدەسۋ بارىسىندا: «كۇنى-ءتۇنى ويلايتىندارىڭ قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى بولسىن» دەدى.
رۋحاني تاۋەلسىزدىك تۋرالى ايتقاندا, الدىمەن ويعا ورالاتىنى – ءالى دە كەيىنگە ىسىرىلىپ كەلە جاتقان لاتىن الىپپەسىنە كوشۋ ماسەلەسى. ول تۋرالى نەندەي پىكىردەسىز؟
– «لاتىن الىپبيىنە كوشۋدە اسىعىستىق تانىتۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ ەلباسى ايتتى. ءتىل رەفورماسىنىڭ ويىنشىق ەمەس, ويلانىپ بارىپ كىرىسەتىن ءىس ەكەنىن ول كىسى ءبىلىپ وتىر.
كەشە عانا سەمەيدەگى پەداگوگيكالىق كوللەدجگە بارىپ, اكەم, بەلگىلى جۋرناليست-اۋدارماشى ىسقاق سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى ءدارىس بولمەسىنىڭ اشىلۋىنا قاتىسىپ قايتتىم. تاريحى سوناۋ 1903 جىلدان باستالاتىن مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا مۇحتار اۋەزوۆ, قانىش ساتپاەۆ, الكەي مارعۇلان, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ, ىزعۇتتى ايتىقوۆ, قاسىم امانجولوۆ سىندى قازاقتىڭ سورپا بەتىنە شىعارلارى ساۋات اشقان. مۇعالىمدەر تومسكىدەن, ىشكى رەسەيدەن كەلىپ ساباق بەرگەن. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى قانداي؟ ءبىزدىڭ كوزىمىزدى ورىس حالقى اشتى. ەندى كەلىپ, «ات قۇيرىعىن ۇزىسەيىك» دەپ اتويلاۋ دۇرىس ەمەس. ورىس ءتىلى – بۇۇ-دا قولدانىلاتىن التى ءتىلدىڭ ءبىرى. ورىس ءتىلىن بىلگەن ارتىق ەتپەيدى. كەرىسىنشە, الدەقانداي تار زامان تۋا قالسا, قىتايدان قورقۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. قازىردىڭ وزىندە شىڭجاڭ ايماعىنداعى از ۇلتتاردى جۇتىپ جاتىر. سوندىقتان ءبىز سەكىلدى جەرى جالپاق, ءوزى شاعىن حالىققا ۇلتتىق ساياساتتى جۇرگىزگەندە, دىمقىل جەردى اڭداپ باسۋ كەرەك بولادى. تىلدىك قولدانىستى كەڭەيتەمىز دەپ, تىزەگە سالىپ قىسپاق جاساي بەرۋ قاۋىپتى. كەرەك كادرلاردان ايىرىلامىز, ەكىنشىدەن, ەكونوميكاعا نۇقسان كەلەدى. ويتكەنى, نەمىس, پولياك, ينگۋش, تۇرىك سياقتى شارۋاعا ماتتاقىم ۇلتتار ۇستاپ تۇرعان ءوندىرىس سالالارى بار. كەيبىر مەملەكەتتەر ينۆەستيتسيانى قازاقستاندا تىرشىلىك كەشىپ جاتقان قانداستارىنا قامقورسىپ سالادى. مىسالى, كورەيا, پولشا, گەرمانيا… سوندىقتان تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرى ەل, جەر بىزدىكى دەپ استامشىلاماي, اۋىزبىرشىلىكتە ءومىر سۇرۋدە جاتىر.
سۇحباتتاسقان
ادىلبەك جاپاق
