الەمدە ەنەرگيا قورى تاپشى. سوندىقتان بولار, دامىعان ەلدىڭ ءبارى بالامالى ەنەرگيا كوزىن قولدانىسقا ەنگىزۋمەن الەك. كۇن, جەل ەنەرگەتيكاسى سىندى قۋات كوزدەرىن دامىتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى قاجەتتىلىگىنە اينالىپ كەلەدى. ءتىپتى, ەلىمىزدە وتەتىن «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىنە ۇسىنىلعان تاقىرىپ تا وسىعان ورايلاس, ياعني, «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى!»
رەداكتسياعا ات باسىن بۇرعان, جارتى عاسىرعا جۋىق ءومىرىن ەنەرگەتيكا سالاسىنا ارناعان, تاجىريبەلى عالىم باقىتجان ومارۇلى وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اشقان عىلىمي جاڭالىعىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قولداۋ تاپپاي كەلە جاتقانىن قىنجىلا جەتكىزدى. شەتەلدىكتەر قىزىعۋشىلىق تانىتقان بۇل جوباعا, نەگە ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى ىقىلاس ءبىلدىرمەيتىنى ءبىزدى دە ويلاندىرىپ قالدى.
تەڭدەسى جوق جاڭالىق
باقىتجان المەنوۆ اعىنسىز, ياعني, تۇيىق سۋ كوزىن پايدالانۋ ارقىلى ارزان ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋدىڭ جولىن ويلاپ تاپقان. بۇل جاڭالىقتى شەتەلدىك عالىمدار ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ ارزان ءارى جىلدام ءتاسىلى دەپ باعالادى. وسىلايشا قوندىرعىنى, ياعني, ماشينانى ىسكە قوسۋ ارقىلى اعىنسىز نەمەسە تۇيىق سۋ كوزىنەن (باياۋ اعىستى وزەن, كول, تەڭىز, مۇحيت, قۇدىق, ءتىپتى, سۋ تولعان شۇڭقىر) ارحيمەد اشقان سۋدىڭ دەنەنى جوعارى يتەرۋ زاڭدىلىعىن پايدالانۋ ءارى دامىتۋ ارقىلى ارزان ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋگە بولادى. باقىتجان المەنوۆتىڭ ايتۋىنشا, سۋ نەعۇرلىم تەرەڭ بولىپ, اۋا تولتىرىلعان قاپشىقتاردىڭ سانى كوبەيگەن سايىن, ماشينانىڭ ەلەكتر قۋاتىنىڭ قارقىنى ارتا تۇسەدى. ماسەلەن, ءاربىر قاپشىقتاعى اۋانىڭ كولەمى 1 تەكشە مەتر بولسا, تەرەڭدىگى 35 مەتر سۋداعى تاسپانىڭ ءار مەترىنە ءبىر قاپشىقتان ورناتىلسا, سوندا ول 35 تەكشە مەتر سۋدىڭ سالماعىنا تەڭ كەلەدى. دەمەك, 35 توننا نەمەسە 35 مىڭ كگ سۋدى ىعىستىرۋ كۇشى پايدا بولادى. ونى ەلەكتر ەنەرگيا ولشەمىنە اينالدىرعاندا, قوندىرعى 120 كۆت قۋات بەرەدى. ماتەماتيكالىق ەسەپ بويىنشا, 100 مەتر سۋ تەرەڭدىگىنەن سەكۋندىنا 700 كۆت-قا جۋىق قۋات الۋعا بولادى. ءسويتىپ, ءبىر تاۋلىكتە بۇل قوندىرعى 16800 كۆت ەنەرگيا وندىرە الادى ەكەن.
جىلدار بويى جانىن سالىپ, ۇزدىكسىز ىزدەنىپ ومىرگە اكەلگەن ونەرتاپقىشتىڭ بۇل قوندىرعىسىن بۇكىلالەمدىك ينتەللەكتۋالدىق مەنشىك يەسى ۇيىمىنىڭ حالىقارالىق پاتەنتتىك بيۋروسى «ناعىز جاڭالىق» دەپ قابىلداپ, 2004 جىلى «WO2004/053329 A1» ءنومىرىمەن حالىقارالىق جاريالانىمعا شىعاردى.
عالىمنىڭ بۇل ەڭبەگىن رەسەيدىڭ چەليابى مەملەكەتتىك اگروينجەنەرلىك ۋنيۆەرسيتەتى, ەلىمىزدەگى ق.ءساتباەۆ اتىنداعى ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جەتەكشى عالىمدارى ارنايى كەڭەستە لايىقتى باعاسىن بەرگەن.
جاڭالىقتىڭ ەرەكشەلىگى – الەمدىك تاجىريبەدە قايتالانباعان تەڭدەسى جوق نۇسقا ەكەندىگى.
قولدا بار التىننىڭ قادىرى بار ما؟
باقىتجان المەنوۆ ون جىلدان بەرى وسى قۇرىلعىنى سىناقتان وتكىزۋگە قارجى تاپپاي كەلەدى. جازباعان حاتى, بارماعان مەكەمەسى جوق. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا, اللادان باسقاسىنىڭ ءبارىنىڭ الدىنا بارعان. ماردىمدى جاۋاپ الماق تۇگىلى, تۇسىنىستىك تانىتقان ەمەس.
– مەنىڭ «گيدراۆليكالىق قوزعالتقىشىمدى» ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى جاڭالىق دەپ تانىعان اۆستريا مەن رەسەي سياقتى ەلدەر قۇرىلعىنى وزدەرىندە جاساۋعا كەلىسىمشارت جاساسۋعا دايىن. ال, نەمىستىڭ شتۋتگارت قالاسىنان الەمدىك جاڭالىق اشقاندارمەن ارىپتەستىك جاسايتىن شۆەد ازاماتى انتون دجەكتەن حات الدىم. دجەك وسى جوبانىڭ وندىرىسكە ەنگىزۋ جايىن, ەڭ باستىسى, مەنىڭ مەنشىگىمدەگى ءدۇنيەنىڭ باسقا بىرەۋدىڭ زاڭسىز پايدالانباۋىن قاداعالاپ وتىرۋعا ۇسىنىس ءبىلدىردى» دەيدى ول. بىراق, ونەرتاپقىش اعانى الاڭداتىپ وتىرعان باسقا ءجايت. عىلىمي نەگىزى مويىندالسا دا, ىسكە اسۋىنا قارسىلىق تانىتاتىنداردى ەش ءتۇسىنە المايدى. بۇدان قازاق ەلى مەن حالقىنا كەلەتىن پايدا وراسان. ماسەلەن, بۇگىنگى تاڭدا ەنەرگيا كوزى رەتىندە قولدانىلىپ كەلە جاتقان شيكىزات مۇنايدى الايىق. ونى ءوندىرۋدىڭ ماشاقاتى شاش ەتەكتەن. الدىمەن, ونىڭ قوردالانعان جەرى مەن قورىنا بارلاۋ جۇرگىزىلەدى. سودان كەيىن جەر قازىلىپ, بۇرعى ورناتىلادى. شيكىزات جەر بەتىنە شىعارىلعاننان كەيىن, ءوندىرىس ورنىنا تاسىمالدانادى. قاجەتتى وڭدەۋدەن وتكىزىلگەننەن كەيىن, ول جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعىنا جونەلتىلەدى. تىكەلەي مازۋت جاعاتىن, جوعارى تەحنولوگيالىق قۇرىلعىلاردا ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرىپ, ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستايدى. الىنعان ەلەكتر قۋاتىن 35, 110 جانە 220 كۆ-عا جەتكىزۋ ماقساتىندا ترانسفورماتسيالايدى. سودان كەيىن جوعارى كەرنەۋلى ەنەرگيا ەلەكتر تاسىمالداۋ جۇيەسى بويىنشا قالا نەمەسە اۋدانداردىڭ شاعىن ستانسالارىنا جەتكىزىلەدى. مۇنىمەن دە ءىس بىتپەيدى. قانشاما تەحنولوگيا, قانشاما ەڭبەك كۇشى جۇمسالادى, ەڭ باستىسى, قورشاعان ورتاعا تيگىزەر زيانىنىڭ ءوزى جەتىپ ارتىلادى. ال, المەنوۆتىڭ جاڭالىعى, ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا ءارى ارتىق شىعىنسىز ەنەرگيا الۋدى دىتتەيدى. «ەگەر وسى ءتاسىلدى قولدانىسقا ەنگىزسەك, نان باعاسى شامامەن 10 تەڭگەدەن اسپاس ەدى» دەيدى اعامىز ءاڭگىمە بارىسىندا.
استانادا قولدانساق قايتەدى؟
ەلوردامىزدا حالىق سانى كوبەيىپ كەلەدى. سوعان سايكەس تۇتىنۋشىلار تاراپىنان ەنەرگيا كوزىنە دەگەن سۇرانىس ارتپاسا, ازايار ەمەس. «بۇل تاجىريبەنى باس قالادا قولدانساق, قالاي بولادى» دەگەن ساۋالىمىزعا, باقىتجان اعا: –بۇل قوندىرعىنىڭ تيىمدىلىگىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بىلايشا تۇسىندىرەيىن. استانا قالاسىنىڭ ەلەكتر تۇتىنۋشىلارىنا قاجەتتى سەكۋندتىق ەلەكتر قۋاتىنىڭ جيىنتىق مولشەرى شامامەن 1000 مۆت-تى قۇرايدى. بۇگىنگى جاعدايدى باعامداساق, سوندا ساعاتىنا 120 توننا كومىر نەمەسە 180 000 تەكشە مەتر گاز جاعىلادى ەكەن. ال تاۋلىگىن ەسەپتەسەك, 9000 تونناعا جۋىق كومىر نەمەسە 2,5 ملن تەكشە مەتر گاز جۇمسالادى. الايدا, تاپ وسى ەلەكتر قۋاتىن اعىسى باياۋ ەسىل وزەنىنىڭ 800-1000 مەترلىك ەندىگىنەن, مازۋت, گاز نەمەسە كومىر جاقپاستان, ياعني, ارتىق شىعىنسىز-اق ءوندىرىپ الۋعا بولادى» دەپ جاۋاپ بەردى.
P.S. عىلىم جولى – اۋىر جول. تەوريالىق جاعىنان وتاندىق عالىمداردان ءمىن تاپپاعان بۇل جاڭالىعىن باقىتجان المەنوۆ ەندىگى جەردە شەتەلدە جۇزەگە اسىرۋى مۇمكىن. ويتكەنى, ون جىلدان بەرى تالاي ەسىكتى توزدىرعان اعامىز ءابدەن قاجىعان. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەل نەسىبەسىنە, قازاقتىڭ يگىلىگىنە اينالسا دەگەن نيەتپەن ءجۇرىپ, سىناقتان وتكىزۋگە قاجەت 15 ملن تەڭگەنى بەرەتىن ءبىر قازاقتىڭ تابىلاتىنىنا سەنگەن ەدى. ءبىر ەمەس ۇكىمەتتىڭ ءبىرنەشە جوباسىنا قاتىسىپ, قولداۋ تاپپاعانىنا قازىر كۇيىنەدى. جارايدى دەلىك. ەگەر بۇل جوبا شەتەلدە جۇزەگە اسسا, عالىمنىڭ ءوزى عانا پايداعا باتارى ءسوزسىز. ال, ءوز وتانىمىزدا قولداۋ تاپسا, كۇللى قازاقتىڭ يگىلىگىنە اينالار ەدى.
گۇلميرا ايماعانبەت
