تۇركى الەمىنىڭ تۇلعاسى

ءوتىپ بارا جاتقان 2017 جىل كۇللى الەمدىك قۇرىلىستى قاق جارىپ, دۇنيەنى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەرگەن ايگىلى وقيعا – تاريحقا ۇلى قازان سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسى دەگەن اتپەن ەنگەن توڭكەرىسكە 100 جىل تولعان جىل بولدى. رەسەي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا بۇل وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن, سالدارىن جان-جاقتى تەرەڭ تالداعان جاريالانىمدار, كورسەتىلىمدەر بەرىلدى. بىراق قازاق ءباسپاسوزى بۇل تاقىرىپتى جەتە قوزعاي قويعان جوق. ال بۇل وقيعانىڭ قازاق قوعامىنا اكەلگەن پايداسى مەن زيانىن تاعى ءبىر ساراپتان وتكىزۋدىڭ, تاريحي سانانى جاڭعىرتۋدىڭ ارتىقشىلىعى جوق ەدى. وسى توڭكەرىسپەن ساباقتاس الاش قوزعالىسىنا, الاش وكىمەتىنە, قوقان وكىمەتىنە دە 100 جىل تولۋى ايتار اڭگىمەنىڭ از ەمەستىگىن كورسەتەدى.

ەۋروپادا كەڭەس وكىمەتىمەن ساياسي كۇرەسىن جالعاستىرعان كورنەكتى قايراتكەر مۇستافا شوقاي 1930 جىلى ەلدەگى رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى كەزەڭنىڭ ساباقتارىن تۇجىرىمداي وتىرىپ, «اۆتونوميادان» ازاتتىققا!» دەگەن شاعىن ماقالاسىندا باس تاقىرىپتا «اۆتونوميا» ءسوزىن كەكەسىنمەن تىرناقشاعا الا وتىرىپ, وكىنىشپەن بىلاي دەپ جازادى: «ءبىزدىڭ بۋىنى قاتپاعان جاس ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمىز تاريحىندا ۋاقىتى كەلگەن سايىن ەسكە الاتىن قانشاما تاريحي كۇندەرى بارشىلىق. مىنە, سونداي تاريحي كۇندەردىڭ ءبىرى 1917 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانى بولىپ تابىلادى. بۇل كۇنى قوقان قالاسىندا جينالعان تۇركىستاننىڭ 4-ءشى جالپى ولكەلىك قۇرىلتايى تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريالادى. ءبىز بۇعان تۇركىستاننىڭ بۇگىنگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جولىندا سالىنعان العاشقى نەگىز, بىراق بۇل جولدا وجەت اتتالماعان قادام رەتىندە قارايمىز…
ون ءۇش جىل بۇرىن ءبىز ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمىزدىڭ باعدارلاماسىن جاساعاندا اۆتونوميامەن عانا شەكتەلۋدى دۇرىس سانادىق. سوندا, ورىس وتارشىلدىعىندا بولعان پولشا, فينليانديادان باسقا ۇلىستار, ورىس توڭكەرىسى جانە ورىس دەموكراتياسىنا سەنگەن-ءدى. پولياكتار مەن فيندەردەن باسقا ەشبىر حالىق ۇلت-ازاتتىعىن تەز جۇزەگە اسىرۋدى ويلاي الماعان ەدى…
ورىس توڭكەرىسى جانە ورىس دەموكراتياسىنا سەنۋشىلىك تۇركىستاندىقتار اراسىندا دا بار ەدى. بۇل ىقپال استىندا ءبىز ۇلتتىق ماقسات-مۇددەمىزدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اۆتونوميامەن شەكتەلگەن ەدىك… ءبىزدىڭ ورىس توڭكەرىسىنە دەگەن سەنىمىمىز جانە ءۇمىتىمىز دۇرىس شىقپادى.
ورىس توڭكەرىسىنىڭ دەموكراتياسى جالعىز بۇل توڭكەرىستى جوعالتۋمەن قالعان جوق. ول بىزگە ءوز ۇلتتىق ماسەلەمىزدى ونىمەن دوستىق جانە ىنساپ قاعيداتتارى توڭىرەگىندە جۇمىس-تالاس ارقىلى جولعا سالۋ جونىندەگى قاناعاتشىلدىعىمىزدىڭ قاتەلىك ەكەنىن اشىق كورسەتىپ بەردى…
زامان باسقا. ۋاقىت تا وزگەردى. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ساياسي ساناسى ءوستى. حالقىمىز باليعاتقا جەتكەن جەردە. حالقىمىز ەندى ۇلتتىق ماقسات-مۇراتىمىزعا تەك ءوز تاعدىرىمىزدى ءوز قولىمىزعا العاندا عانا شەشىلەتىنىن ءتۇسىندى. ۇلتتىق ازاتتىق ءبىزدى بۇكىل الەمنەن ايىرىپ, وپىرىپ تاستاۋدىڭ ءبىر قىتاي دۋالى بولمايدى. ۇلت ازاتتىعى – حالقىمىزدىڭ ەڭ زاڭدى ماسەلەسى. ۇلت ازاتتىعى زالىمداردىڭ زۇلىمدىعىنان, ءوز مۇددەسىن ويلايتىنداردىڭ تالاسىنان جۇرتتى جانە حالىقتى ساقتايتىن قورعان». مۇستافا قوقان اۆتونومياسىن قۇرۋدىڭ ساباقتارىن وكىنىشپەن وسىلاي سارالاپ, كەلەلى وي قورىتادى.
رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارى قازاق دالاسى, تۇركىستان عانا ەمەس, رەسەي شەت ايماقتارىنىڭ بارلىعى بولشەۆيكتەردىڭ وكىمەت بيلىگىن ءوز قولدارىنا العانعا دەيىن مالىمدەگەن: «رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگەن بارلىق ۇلتتىڭ ەمىن-ەركىن بولىنۋگە جانە دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا دەگەن قۇقى تانىلۋعا ءتيىس. مۇنداي قۇقتى جوققا شىعارۋ جانە ونى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋعا كەپىلدىك بەرەتىن شارالار قولدانباۋ – باسىپ الۋ نەمەسە جاۋلاپ الۋ ساياساتىنا بارابار» دەگەن ۇستانىمىنا سەنىپ, دەربەس ۇلتتىق مەملەكەتتەر نەمەسە رەسەي قۇرامىندا اۆتونوميا قۇرۋعا ۇمتىلدى. بولشەۆيكتەر رەسەي مەن شىعىستىڭ مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىنە ۇندەۋ جولداپ, ۋادەلەرىن ەسەلەي ءتۇستى: «ۋاقىتتى وتكىزىپ الماڭىزدار, عاسىرلار بويى جەرلەرىڭىزدى جاۋلاپ الىپ كەلگەندەردى سەرپىپ تاستاڭىزدار! ەندىگى جەردە كۇلگە اينالعان جەرلەرىڭىزدى ولاردىڭ توناۋىنا جول بەرمەڭىزدەر! ءوز ەلدەرىڭىزدىڭ قوجايىنى وزدەرىڭىز بولۋعا تيىسسىزدەر! تۇرمىس-تىرشىلىكتەرىڭىزدى سىزدەر وزدەرىڭىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىڭىزگە ساي, ءوز قالاۋ-ىقتيارلارىڭىزعا وراي قۇرۋعا تيىسسىزدەر!». بوستاندىق ارمانىنا قول سوزىم قالدى دەگەن وسى ەمەس پە.
بولشەۆيكتەردىڭ وسىناۋ ۋادەسىن پايدالانىپ, رەسەيدەگى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ءبىر اي شاماسىندا 10 جەلتوقساندا ىلە-شالا قۇرىلعان قوقان اۆتونومياسى قازاق مەملەكەتتىلىگىنە تىكەلەي قاتىسى بار ۇلكەن تاريحي وقيعا ەدى. بۇل مەملەكەت كەڭەستىك تاريحتا ءمانى كەمىتىلىپ, ءبىر قالانىڭ اياسىنداعى عانا قۇرىلىم سياقتى كورسەتىلىپ, «قوقان اۆتونومياسى» دەپ اتالدى. ول كەزدە تۇركىستان ولكەسىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت بولشەۆيكتەر قولىندا ەدى. ولاردىڭ قولىندا كۇش, اسكەر بولدى. ءسويتىپ, تۇركىستاندا قوس وكىمەت – تاشكەنتتە كەڭەستىك, قوقاندا ۇلتتىق اۆتونوميا (مۇحتاريات) جاريالاندى. قوقان اۆتونومياسىنىڭ العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ, كوپ ۇزاماي مۇستافا شوقاي بولدى. بىلىكتى ادامدار از, اسكەر جوق, قارجىلىق مۇمكىندىك شەكتەۋلى, اينالا انتالاعان دۇشپاندىق جاعدايىندا مەملەكەت قۇرۋ, كورشى ەلدەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە وتىرىپ, ىنتىماقتاسا ءومىر ءسۇرۋ قارەكەتىنە م. شوقاي بەرىلە كىرىسەدى.
بۇل مەملەكەتتى قازاقستانعا قاتىسى جوق سياقتى ەتىپ كورسەتىپ تۇرعان «قوقان اۆتونومياسى» دەگەن اتاۋى عانا. سول كەزدە بۇكىل جەتىسۋ, وڭتۇستىك, سىر بويى اكىمشىلىك-اۋماقتىق تۇرعىدان تۇركىستان ولكەسىنە قارايتىن, سوندىقتان تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دەگەنىمىز (ۇلتتىق بولسىن, كەڭەستىك بولسىن) كەزىندە پاتشا وكىمەت ءبولىپ تاستاعان جارتى قازاقستان. تالاي زيالىمىزدىڭ ءومىر تاريحى, قىزمەتى تاشكەنتپەن بايلانىستى بولاتىنى سودان.
1924 جىلى قىركۇيەكتە رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى تۇركىستان اۆتونوميالىق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىندا جەرگىلىكتى قازاق, قاراقالپاق, وزبەك, قىرعىز, تاجىك جانە تۇركىمەن حالىقتارى تۇراتىن اۋماقتاردى ۇلتتىق مەجەلەۋ ناتيجەسىندە تۇركىستانعا قاراپ كەلگەن بايىرعى قازاق جەرلەرى جەتىسۋ, وڭتۇستىك جانە سىر بويى قازاقستانعا قايتا قوسىلدى. پاتشا وكىمەتى ءبىرتۇتاس قازاق ەلىن وزىنە قاراتىپ بولعان سوڭ 1867 جىلى اكىمشىلىك تۇرعىدان ءۇش ايماققا ءبولىپ تاستاۋدىڭ سالدارىنان ۇشكە ءبولىنىپ قالعان حالقىمىز, جەرىمىز قايتادان ءبىرتۇتاس بولىپ بىرىكتى.
قوقان اۆتونومياسى ەكى جارىم ايداي عانا ۋاقىت ءومىر ءسۇردى. تۇركىستان كەڭەستىك ۇكىمەتى وعان تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ, وزبىرلىقپەن قۇلاتتى. قوقان قالاسىنىڭ 200 مىڭ تۇرعىنىنىڭ تورتتەن ءبىرى عانا امان قالدى. رەسەيدىڭ كەلىسىمىنسىز ەندىگى جەردە تۇركىستاندا ەشكىم دە, ەشقاشان دا اۆتونوميا قۇرۋدى ويلاماۋى ءۇشىن وسىنداي قورقىتۋ شاراسى قولدانىلعان-دى, – دەپ اتاپ كورسەتتى جازۋشى ءا. ءالىمجانوۆ. ادال تىلەكشىلەرىنىڭ ارقاسىندا سىتىلىپ كەتكەن م. شوقايدى ۇستاۋ ءۇشىن بولشەۆيكتەر ونىڭ باسىنا 1 مىڭ رۋبل تىكتى. ەلىم دەگەن ەردى ەشكىم ۇستاپ بەرمەدى. ال فەرعانا تاۋىنا تىعىلعاندار 1928 جىلعا دەيىن ون جىل قارسىلىق قوزعالىس جۇرگىزىپ باقتى, كەڭەستىك تاريحتا ولار بۇلدىرگى «باسماشىلار» دەپ اتالدى.
بولشەۆيكتەردىڭ ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرۋ ۋادەسى بوس ءسوز بولىپ شىقتى. قوقان اۆتونومياسىن قۇلاتىپ قانا قويعان جوق, وزدەرى 1917 جىلعى 16 قاراشادا قۇرعان تۇركىستان كەڭەستىك وكىمەتىنىڭ قۇرامىنا بىردە-ءبىر جەرگىلىكتى حالىق وكىلى – تۇركىستاندىقتى تارتپاعان ەدى. قازىرگى كەزدە مۇسىلمانداردى جوعارى ولكەلىك, توڭكەرىسشىل وكىمەت ورگاندارىنا ەنگىزۋگە مۇلدە بولمايدى دەپ, جەرگىلىكتى حالىقتار وكىلدەرىن بيلىك ماڭىنا جۋىتپاي قويعان-دى. شەت ايماقتاردىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋىن تالاپ ەتۋ سوتسياليستىك توڭكەرىسكە قارسىلىق دەپ باعالاندى. كوپ ۇزاماي قىزىلدار قازاق دالاسىندا الاشوردا وكىمەتىن دە قۇلاتتى.
ەلىن ازاتتىققا جەتكىزۋ, ىرگەلى مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلىس كۇللى قازاق زيالىلارىنىڭ ورتاق ماقساتى ەدى. م. شوقاي كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن تۇتاس تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋدى ۇسىندى, ورىستىڭ وتارشىلدىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ورتا ازيا ەلدەرى بىرىگۋىمىز كەرەك دەپ ءتۇسىندى. «م. شوقاي ءوزىنىڭ تۋعان ەلى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۇركىستاندا كونە زامانداردان بەرى تۇرىپ كەلە جاتقان تۋىستاس وزبەك, قىرعىز, تۇركىمەن جانە باسقا حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ءبولىپ الىپ قاراعان ەمەس. م. شوقاي ءۇشىن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعى مەن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ەركىندىگى – ءبىرىنسىز ءبىرى جوق ەگىز ۇعىمدار» دەيدى تاريحشى عالىم م. قويگەلدى. ول تۇركىستانداعى باۋىرلاس حالىقتار ءبىر بولعاندا عانا ءىرى بولارىن, ءىرى بولعاندا عانا ءتىرى قالارىن ويلاعان ەدى. 1936 جىلى بەرلين قالاسىندا ەۋروپادا وقۋدا جۇرگەن تۇركىستان جاستارىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە بىلاي دەيدى:
«بۇگىن قازاقستان, قىرعىزستان, قاراقالپاقستان, تۇركىمەنستان ءھام تاجىكستان دەپ, جات ۇكىمەت كۇشىن التى جۇمحۇريەتكە ءبولىپ تۇرعان تۇركىستان – بولىنبەس, اينىماس ءبىر ولكە. حالقىنىڭ قانى ءبىر, ءتىلى ءبىر, ءدىنى ءبىر… ءبارىمىزدىڭ قۇبىلامىز – ءوزىمىزدىڭ اتا جۇرتىمىز, ولكەمىز تۇركىستان بولماق! تۇركىستان ءۇشىن ءولۋ, تۇركىستان ءۇشىن جان بەرۋ – بارىمىزگە ءبىر ماقسات… تۇرىك حالقى – باتىر حالىق. تۇرىك حالقى – ارىستان ەر حالىق. «كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ تۇرىكتىڭ بالاسى, الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا اۋىزىنىڭ الاسى». بۇل ناقىل ءسوزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.». مۇستافانىڭ تۇركى حالىقتارى اۋىزبىرلىكتى بولىڭدار دەگەن بۇل جالىندى ۇرانى ءالى دە ومىرشەڭ ەكەنىن تاريح كورسەتىپ وتىر.
الاش الىپتارى شوعىرىنا جاتاتىن ارىستارىمىزدىڭ ارقايسىسىنىڭ ورنى ايرىقشا. ولاردى بىرىنەن ءبىرىن اجىراتىپ قاراۋ دا, ەڭبەكتەرىن تارازىلاۋ دا ءجون بولمايدى. سولاردىڭ ىشىندە مۇستافا شوقاي – سان قىرلى ەرەكشە تۇلعا, مەملەكەت باسقارعان قابىرعالى قايراتكەر. ول تۇركىستاننىڭ تۇتاستىعىنا تولىق سەنگەن, سول جولدا باسىن بايگەگە بايلاعان ەر. ساياسي كوزقاراس كەڭىستىگى تۇرعىلاستارىنان الدەقايدا كەڭ بولماسا كەم بولماعان م.شوقاي قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ءبولىپ قاراماعان.
شوقايدىڭ تاعى ءبىر قىرى, ول – قازاقتىڭ, ءتىپتى, تۇركىستاننىڭ تاريحىندا العاش ساياسي ەميگراتسياعا كەتكەن جانە باسشىلىق ەتكەن ءىرى تۇلعا. وعان دەيىن ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا شەت ەلدەرگە شىققان ادامدار بولعانىمەن, سانالى تۇردە, كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن ەميگراتسياعا كەتكەن تۇلعالار بولعان ەمەس.
سونىمەن قاتار, شەت ەلدەردە بولشەۆيزمگە قارسى بلوكتىڭ بەلسەندى باسشىلارىنىڭ بىرىنە اينالعان شوقاي قازاق تاريحىندا باتىسقا تانىمال العاشقى ساياساتكەر. ول گرۋزيا, تۇركيا, گەرمانيا, فرانتسيا, بريتانيا, يتاليا, پولشا, چەحيا سياقتى ەلدەردى ارالاپ ءجۇرىپ, ءتۇرلى حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمدارمەن بايلانىسا وتىرىپ, كەڭەس وداعىنداعى قاندى قىرعىن مەن سولاقاي ساياسات تۋرالى ماقالالار جازىپ, باتىس الەمىنە تاراتتى. سول تۇستا الاشورداشىلار تۇتقىندا وتىرعاندىقتان نەمەسە اتىلىپ كەتكەندىكتەن, ءبىز انىق اقيقاتتى شوقايدىڭ شەت ەلدەردە ءجۇرىپ جازعان ەڭبەكتەرىنەن تابامىز. كەڭەس وكىمەتى ءوز بيلىگىنىڭ باس كەزىندە-اق وتىزىنشى جىلدارى قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەدەگى قايراتكەرلەرىن تۇگەلدەي دەرلىك جويىپ, حالىقتى باسەگەسىز قالدىرعان جاعدايدا, م. شوقاي شەتەلگە سىتىلىپ شىعىپ كەتۋىنىڭ ارقاسىندا كەڭەستەرگە قارسى ساياسي كۇرەسىن ورشەلەنە توقتاتپاعان, بولشەۆيزمنىڭ بىتىسپەس جاۋىنا اينالعان بىردەن-ءبىر اسا ءىرى قايراتكەر ەدى.
مۇستافا شوقاي 1890 جىلى 25 جەلتوقساندا (قازىرگى كۇنتىزبەمەن 1891 جىلى 7 قاڭتاردا) قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى اۋدانى سۇلۋتوبە اۋىلىندا نارشوقى دەگەن جەردەگى قىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. شىن تۋعان جىلى – 1886 جىل. 1890 جىلى نۇرتازا دەگەن ءىنىسى تۋىلعان. قۇجاتتارىندا تۋىلعان جىلى 1890 جىل بولىپ جازىلىپ كەتۋىنىڭ سەبەبى – تاشكەنتكە گيمنازياعا كەش بارعاندىقتان, جاسىن كىشىرەيتىپ جازۋعا تۋرا كەلگەن سياقتى. مۇستافانىڭ تۋعان جىلىن انىقتايتىن دەرەك – وگپۋ ورگاندارىنىڭ 1926 جىلى م. شوقايعا تولتىرعان دەرەكتەمە قاعازى. مۇندا «ۇلتشىلدىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى» م. شوقايدىڭ تۋعان جىلى 1886 دەپ كورسەتىلگەن.
قوقان وكىمەتىن قۇلاتتى ەكەن دەپ مۇقالعان مۇستافا بولمايدى. 1918 جىلى تامىزدىڭ اياعى جانە قىركۇيەكتىڭ باسىندا اۋەلى ورىنبوردا, ودان كەيىن سامارادا تۇركىستاننان م. شوقاي مەن ۇبايدوللا قوجا, الاش كوسەمدەرىنەن ءا. بوكەيحانوۆ, ا. بايتۇرسىنوۆ, م. دۋلاتوۆ, م. تىنىشپاەۆ جانە باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ز. ءۋاليدي, باسقا دا قايراتكەرلەر قاتىسقان بىرقاتار ماڭىزدى ساياسي جينالىس وتەدى. مىنە, وسى جينالىستاردا ولار الاش, باشقۇرت جانە تۇركىستان ءۇش وكىمەتىنىڭ «وڭتۇستىك-شىعىس اۆتونوميالىق مۇسىلمان ولكەلەرى وداعى» فەدەراتسياسىن قۇرۋ, قازاق جانە باشقۇرت اسكەرلەرىن ءبىر ارمياعا توپتاستىرۋ تۋرالى ساياسي شەشىم قابىلدايدى. مۇستافا شوقايدىڭ ءبىرتۇتاس تۇركىستان يدەياسى وسىلاي كۇنى كەشە ءارتۇرلى پىكىردە بولعان ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ باسىن تۇيىستىرەدى. قازاق زيالىلارىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستان وتكەن الاش جانە تۇركىستان مەملەكەتتەرىن قۇرۋ تاجىريبەلەرىن ساباقتاي كەلە, بۇعان دەيىن ۇستانىپ كەلگەن «اۆتونوميا قۇرۋ – ءوز الدى مەملەكەت بولۋ. مەملەكەت بولىپ ءىس اتقارۋ وڭاي ەمەس. ءبىزدىڭ قازاق ءىس اتقاراتىن ازاماتقا جۇتاڭ وتىرعان بولسا, ءبىزدىڭ جالپى قازاق قاراڭعى بولسا, تۇركىستان حالىقتارىنىڭ قاراڭعىلىعى ءھام شەبەر ادامنىڭ جوقتىعى بىزدەن ون ەسە ارتىق» دەپ, بىرىگۋدى قاجەت تاپپاعان قاعيداتتى ويىنان اينىعان.
ولار وسى شەشىممەن توقتاپ قالمايدى, بولشەۆيكتەرگە قارسى رەسەيدىڭ ساياسي قوزعالىستارى ۋفادا جينالعان مەملەكەتتىك كەڭەس كونگرەسىنە قاتىسادى. كونگرەستىڭ ماقساتى دەموكراتيالىق جالپى رەسەي وكىمەتىن قۇرۋ ەدى. جينالىس ەكاتەرينبۋرگتە جالعاسادى. كونگرەسس ءوزىنىڭ اتقارۋشى كوميتەتىن قۇرادى. م. شوقاي وسى كوميتەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا سايلانادى. وسى جينالىستا قابىلدانعان تاعى ءبىر شەشىم بويىنشا م. شوقاي, تاعى ءۇش ادام اقش-قا بارىپ, پرەزيدەنت ۆيلسوننان قولداۋ كومەك سۇراۋعا ءتيىس بولادى. بۇل كۇللى رەسەي ساياسي قوزعالىستارى سەركەلەرىنىڭ اراسىندا مۇستافاسىنىڭ اسا تانىمال, بەدەلدى قايراتكەر بولعاندىعىن كورسەتەدى.
ساپارعا دايىندالىپ جاتقان كەزدە ءوزىن رەسەيدىڭ جوعارعى بيلەۋشىسىمىن دەپ جاريالاعان ادميرال كولچاك وزىنە باسەكە ورگان مۇشەلەرىن قاماۋعا الادى. كوزدەن تاسالاۋ جەرگە الىپ بارىپ ءبارىن اتىپ تاستاۋ ءۇشىن پوەزعا مىنگىزىپ اكەتىپ بارا جاتقاندا تۇتقىندار چەليابى ۆوكزالىندا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ, قاشىپ كەتۋدىڭ ءساتى تۇسەدى. اللا ءساتىن سالىپ, قايران ەر وسىلاي قوقاننان كەيىن ەكىنشى رەت ءتونىپ تۇرعان ولىمنەن امان قالادى. وسىلايشا ءبىر جاعى ورىس دەموكراتياسىن پايدالانىپ, ەكىنشى جاعى كۇللى مۇسىلمان زيالىلارى تىزە قوسىپ, شۆەيتساريا ۇلگىسىندەگى «وڭتۇستىك-شىعىس اۆتونوميالىق مۇسىلمان ولكەلەرى وداعى» فەدەراتسياسىن – ۇلى تۇركىستاندى قۇرۋ مۇمكىندىگى تاعى دا ۋىستان شىعىپ كەتكەن ەدى. تاريح باسقاشا قالىپتاستى.
1919 جىلعى اقپاندا مۇستافا شوقاي ماڭعىستاۋدا فورت-شەۆچەنكو قالاسىندا كەمەگە وتىرىپ ازىربايجانعا ءوتتى. بۇل ونىڭ تۋعان جەردەن ءبىرجولاتا كەتۋى ەكەن. ەۋروپا حالىقتارىنىڭ دا ءتىلىن بىلگەن مۇستافانى شەتەلگە كەتىپ, كۇرەستى يدەولوگيالىق تۇرعىدان جۇرگىزۋىنە كەڭەس بەرگەن ۇستازى ءاليحان بوكەيحانوۆ. ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ بۇرىن جابىق بولعان قۇجاتتارىمەن تانىسقان تاريحشىلار قازىر وسىلاي دەيدى. الەكەڭنىڭ كورەگەندىگى دە سوندا, ەلدە قالعاندار كەڭەس وكىمەتىن مويىنداعاندارىمەن, بۇرىنعى قارسىلاستارىن كەڭەس وكىمەتى ءتىرى قويعان جوق, ءتىرى قالعاندارىنىڭ كۇرەسەرگە دارمەنى قالعان جوق. كۇرەستى جالعاستىرعان قازاقتان جالعىز ساياسي ەلاۋعان مۇستافا شوقاي ەدى.
الاساپىران زامان ونى بارعان سايىن ەلىنەن الىستاتا بەردى. 1919 جىلى گرۋزياعا ءوتىپ, تبيليسيدە ەكى جىل تۇردى. جارى ماريا ارتىنان جەتىپ, ەكەۋى قايتا تابىسادى. بۇل دا ماريانىڭ ەرلىگىنە بالار ءىس ەدى. شەت ەلدەردە قارجى تاپشىلىعىنان كورگەن تۇرمىس قيىنشىلىعى كوپ بولىپتى, بىراق بارلىق ۋاقىتتا مويىماي امالىن تاۋىپ وتىرعان. مۇستافانىڭ ۇلتشىلدىق ۇستانىمىنا ەشۋاقىتتا قارسى كەلمەي, قولداپ وتىرعان. مۇستافا دا ماسەلە بۇقارا ورىس حالقىندا ەمەس, ماسەلە تۇركىستاندى وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ جاتقان باسشىلىقتا دەپ, كۇرەس ءمانىسىنىڭ اراجىگىن اشىپ كورسەتكەن.
1921 جىلى اقپاندا قىزىلدار گرۋزيانى باسىپ الىپ, جاعداي وزگەرگەن سوڭ ولار باتۋميدە كەمەگە ءمىنىپ, تۇركياعا كەتەدى. تۋىس ەل بولعانىمەن, وندا دا كوپ تۇراقتاي الماي 1921 جىلى كوكتەمدە پاريجگە كەلەدى. پاريج تۇبىندەگى شاعىن نوجان-سيۋر-مارن قالاسىندا تۇراقتايدى. مۇسەكەڭ قاي ەلگە بارعاندا دا باس ساۋعالاپ, تەك جان باعىپ جۇرمەدى, ساياسي كۇرەستىڭ مۇمكىن جولدارىن ىزدەستىرەدى, ماقالالار جازىپ باسپاسوزگە بەلسەنە ارالاسادى, گازەت, جۋرنالدار شىعارادى. ەۋروپاداعى 20 جىلدا تۇرىك-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى قوزعالىستار ونىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى.
1924 جىلى تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى ۇيىمى قۇرىلىپ, وعان مۇشە بولادى, كەيىن ونى ءوزى باسقارادى. ۇيىمنىڭ «يەني تۇركىستان» («جاڭا تۇركىستان»), «ياش تۇركىستان» («جاس تۇركىستان») جۋرنالدارىن ۇيىمداستىردى. ورىس ەلاۋعاندارىنىڭ «دني», «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىنە, فرانتسۋز, اعىلشىن, پولياك باسىلىمدارىنا جۇزدەگەن ماقالا جازادى, ءۇش كىتاپ شىعارادى. «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 1931-1936 جىلدارعى بارلىق ءنومىرىنىڭ تۇپنۇسقاسىن قازاقستان ساتىپ الدى, ال «يەني تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 1927-1931 جىلدارعى ساندارىنىڭ كوشىرمەلەرىن تۇركيادا تۇراتىن تاريحشى عالىم ابدىۋاقاپ قارا باۋىرىمىز وتانىنا سىيعا تارتتى.
م.شوقايدىڭ حالىق­ارالىق بايلانىستارى تەك تۇركى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. ول ۋكراينا مەن كاۆكاز حالىقتارىنىڭ ەۋروپاداعى وكىلدەرى قۇراعان پرومەتەي وداعىنا كىردى. بۇدان باسقا, پاريجدە كاۆكاز, تۇركىستان جانە ۋكراينا حالىقتارى دوستىق كوميتەتىن قۇرىپ, ونىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلاندى. اعىلشىن پارلامەنتى, جاپون ۇكىمەتى مۇشەلەرىمەن بايلانىس ورناتتى. ەلدەگى احۋالعا قۇلاق ءتۇرىپ, كەڭەستىك ءباسپاسوزدى, كىتاپتاردى تالداپ وتىردى, سولاردا ايتىلعان فاكتىلەر نەگىزىندە كەڭەس وكىمەتى حالىق باسىنا تۇسىرگەن ناۋبەتتى, اشارشىلىق, قۋعىن-سۇرگىن قىرعىن تۋرالى ەۋروپا ەلدەرىنە جاريا ەتتى, بولشەۆيكتەردىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەدى.
م. شوقايدىڭ وسىنداي بەلسەندى قىزمەتى ەلدەگى قارسىلاستارىنىڭ ءبارىنىڭ كوزىن قۇرتىپ ۇلگەرگەن كەڭەس باسشىلىعىن, ءستاليندى قاتتى الاڭداتتى. سوندىقتان ونىڭ تۋعان-تۋىستارى ەسەپكە الىنىپ, قۋعىنعا ءتۇستى, اتىلدى. ونىڭ ءوزىن ءولتىرۋدىڭ دە امالدارى ويلاستىرىلدى.
م. شوقايدىڭ شەتەلدەگى ساياسي قىزمەتىنىڭ ەڭ تالاستى كەزەڭى گيتلەرلىك گەرمانيامەن بايلانىسى. نەمىستەر ونى 1941 جىلدىڭ جازىندا فرانتسيادان بەرلينگە الىپ كەلىپ, ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋدى ۇيعارعان. مۇستافانى تۇتقىن تۇركىستاندىقتاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋعا, ءبىلىمىن, ماماندىعىن انىقتاۋعا جۇمساعان. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ماسەلە – ورىس ەمەس تۇتقىنداردىڭ سانىن انىقتاۋ, ولاردىڭ كوڭىل اۋانىن بارلاۋ ماقساتىندا نەمىستەر تەك م. شوقايدى تارتپاعان, كەڭەستىك شىعىس حالىقتارىنىڭ 600-گە جۋىق ادامى – ساياسي مۇعاجىردى تارتىپ, 25 كوميسسيا قۇرعان ەكەن. تۇتقىن كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنەن قۇرىلعان جاساق جالعىز تۇركىستان لەگيونى بولماعان جانە ول لەگيون م. شوقاي قايتىس بولعان سوڭ, 1942 جىلى جازدا قۇرىلعان.
باسپاسوزدە م. شوقاي قىزمەتى تۋرالى ماقالالار جاريالانۋدا. رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا مۇستافا شوقاي قىزمەتى تۋرالى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ قاجەت, ويتكەنى ونىڭ ساياسي قىزمەتى تۋرالى كەڭەس زامانىندا سىڭىرىلگەن جاپتىم جالا, جاقتىم كۇيە تەرىس ۇعىم تالايدىڭ ساناسىنان ءالى دە وشە قويماعان. 2014 جىلى استانادا ءبىر ورتا مەكتەپكە مۇستافا شوقاي ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس قالالىق ءماسليحات قاراۋىنا شىعارىلعاندا قالا دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرازىنىڭ مۇسەكەڭ تۋرالى جاڭساق پىكىردە بولۋى, ۇسىنىستى وتكىزبەۋى – وسىنىڭ دالەلى.
بۇگىندە تۇركىستان حالىقتارى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر قۇرىپ وتىر. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاسىمەن ىلە-شالا بىرنەشە ساعات ىشىندە ەڭ الدىمەن تانىعان تۇركيا بولدى. قازىر تۇركى مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ, پارلامەنتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى, مادەني بايلانىستار سياقتى جوعارى دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناستار مۇستافا شوقاي ارمانىنىڭ ورىندالعاندىعىنىڭ ايعاعى.
ەۋروپادا مۇعاجىرلىقتا ءجۇرىپ, سول ءبىر بولاشاعى بۇلىڭعىر جىلداردا حالىقتارىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن باستارىن قاتەرگە تىككەن, ساياسي كۇرەستە يىقتاس بولىپ, ءبىر-ءبىرىنىڭ قادىرىن بىلگەن زامانداسى ۋكراينا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى, پروفەسسور ا. شۋلگين بىلاي دەپ جازعان ەكەن: «تۇركىستان ءبىر كۇندەرى جاڭارىپ, ءوز باتىرلارىن ەسكە الاتىنىن, مۇستافاعا پەروۆسكىدە, نە تاشكەنتتە ەسكەرتكىش قوياتىنىن بىلمەيمىن. بىراق حالىق وعان ءوز جۇرەگىنەن ەسكەرتكىش ورناتاتىنىنا كامىل سەنەمىن».
ءيا, قايران ەر مۇستافا حالقىنىڭ جۇرەگىندە. ونىڭ ەرلىك ىستەرىنە رازى تاۋەلسىز وتانى, كۇللى تۇركىستان جۇرتى استانا, تاشكەنت, بىشكەك, اشعاباد, انكارا, ۋفا, قازان تورىندە ۇلكەن ەسكەرتكىشتەر قوياتىن بولار ءالى. ازىرگە مۇستافا ەسكەرتكىشى تۋعان ەلىندە قىزىلوردا قالاسىندا, شيەلى اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا جانە تۋعان اۋىلى سۇلۋتوبەدە عانا. فرانتسيانىڭ نوجان-سيۋر-مارن قالاسىندا مۇستافا تۇرعان ءۇيدىڭ جانىنا ونىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلدى.

اقايدار ىسىمۇلى,

جۋرناليست-زاڭگەر,

قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى